Ὅτι Νάβις ὁ τύραννος τῶν Λακεδαιμονίων ἀνεῖλε Πέλοπα τὸν Λυκούργου μὲν τοῦ βασιλεύσαντος υἱόν, παῖδα δὲ τὴν ἡλικίαν ὄντα· εὐλαβεῖτο γὰρ μή ποτε ὁ παῖς παραγενηθεὶς εἰς ἡλικίαν ἀποκαταστήσῃ τῇ πατρίδι τὴν ἐλευθερίαν, πεφρονηματισμένος διὰ τὴν εὐγένειαν. Αὐτὸς δὲ τοὺς χαριεστάτους τῶν Λακεδαιμονίων ἐπιλεγόμενος ἀνῄρει καὶ μισθοφόρους πανταχόθεν τοὺς χειρίστους συνήγαγε φύλακας τῆς δυναστείας. Διόπερ ἐκ παντὸς τόπου συνέρρεον εἰς τὴν Σπάρτην ἱερόσυλοι, φῶρες, λῃσταί, κατάδικοι θανάτου. Ἀσεβῶς γὰρ τὴν τυραννίδα περιποιησάμενος ὑπὸ μόνων τούτων ἤλπιζε βεβαιότατα τηρηθήσεσθαι.

Ὅτι Κρῆτες ναυσὶν ἑπτὰ πειρατεύειν ἐπιβαλόμενοι τῶν πλεόντων ἐλῄστευον οὐκ ὀλίγους. Διὸ καὶ τῶν ἐμπόρων ἀθυμούντων, Ῥόδιοι πρὸς αὑτοὺς τἀδικήματα νομίσαντες ἥξειν πρὸς τοὺς Κρῆτας πόλεμον ἐξήνεγκαν.

Ὅτι Πλημήνιος ὁ κατασταθεὶς Λοκρῶν ἡγεμὼν παρὰ Σκιπίωνος ἀσεβὴς ὢν τοὺς τῆς Φερσεφόνης θησαυροὺς ἀνασπάσας καὶ τὰ χρήματα συλήσας ἀπήνεγκε.

Τῶν δὲ Λοκρῶν ἀγανακτούντων ἐπὶ τούτοις καὶ τὴν τῶν Ῥωμαίων ἀνακαλουμένων πίστιν, δύο τῶν χιλιάρχων μισοπονηρεῖν ἐπὶ τοῖς ἀδικήμασι προσεποιήθησαν. Τοῦτο δὲ ἔπραττον οὐκ ἐπὶ τοῖς γινομένοις ἀγανακτοῦντες, ἀλλ' ἐπὶ τῷ τὸ μέρος μὴ εἰληφέναι τῶν σεσυλημένων χρημάτων ἐγκαλοῦντες τῷ Πλημηνίῳ. Ταχὺ δ' αὐτοῖς ἅπασιν ἀξίαν τῆς πονηρίας ἐπέθηκε τὸ δαιμόνιον. Καὶ γὰρ ἐπιφανέστατον τῶν κατὰ τὴν Ἰταλίαν ἱερῶν τοῦτ' εἶναι λέγεται καὶ διὰ παντὸς ἁγνὸν ὑπὸ τῶν ἐγχωρίων τετηρῆσθαι. Καθ' ὃν γὰρ καιρὸν Πύρρος ἐκ τῆς Σικελίας διεβίβαζε τὰς δυνάμεις εἰς Λοκροὺς καὶ ὑπὸ τῶν στρατιωτῶν ἀπαιτούμενος τοὺς μισθοὺς ἠναγκάσθη δι' ἀπορίαν ἅψασθαι τῶν χρημάτων, κατὰ τὸν ἔκπλουν ἐπιγενηθῆναι πνεύματά φασιν, ὥστε στόλῳ παντὶ ναυαγῆσαι τοῦτον. Τὸν δὲ Πύρρον δεισιδαιμονήσαντα τὴν θεὸν ἐξιλάσασθαι καὶ μὴ πρότερον ἀπελθεῖν ἕως ἀπεκατέστησε τὰ χρήματα.

Οἱ δὲ χιλίαρχοι προσποιούμενοι μισοπονηρεῖν προίίσταντο τῶν Λοκρῶν καὶ τὸν Πλημήνιον κακῶς ἔλεγον καὶ δίκην ἐπιθήσειν ἠπείλουν. Τέλος ἐπὶ πλεῖον τῆς λοιδορίας προβαινούσης εἰς χεῖρας ἦλθον. Οἱ δὲ χιλίαρχοι τοῦτον δόντες ἐπὶ γῆν τά τε ὦτα περιέτραγον αὐτοῦ καὶ τὴν ῥῖνα, πρὸς δὲ τούτοις καὶ τὰ χείλη διέσχισαν. Ὁ δὲ Πλημήνιος συλλαβὼν τοὺς χιλιάρχους καὶ δειναῖς αἰκίαις περιβαλὼν διέφθειρεν. Ἡ δὲ σύγκλητος τῶν Ῥωμαίων διὰ τὴν ἱεροσυλίαν οὐ μετρίως ἐδεισιδαιμόνει· οἱ δὲ ἀντιπολιτευόμενοι τῷ Σκιπίωνι καιρὸν εὑρόντες οἰκεῖον διαβολῆς κατηγόρουν αὐτοῦ, λέγοντες ὡς ἀπὸ τῆς ἐκείνου γνώμης ἅπαντα πέπραχεν ὁ Πλημήνιος. Ἡ δὲ σύγκλητος ἀπέστειλε πρεσβευτὰς ἀγορανόμον καὶ δύο δημάρχους, εἰ μὲν εὕρωσιν ἀπὸ τῆς Σκιπίωνος γνώμης γεγενημένην τὴν ἱεροσυλίαν, κατὰ τάχος ἀγαγεῖν αὐτὸν εἰς τὴν Ῥώμην, εἰ δὲ μή, ἐᾶν αὐτὸν διαβιβάζειν τὰς δυνάμεις εἰς τὴν Λιβύην. Τούτων δὲ κατὰ τὴν ὁδὸν ὄντων, ὁ Σκιπίων μεταπεμψάμενος τὸν Πλημήνιον ἔδησεν εἰς ἅλυσιν καὶ περὶ τὴν γυμνασίαν ἦν τῶν δυνάμεων. Οἱ δὲ δήμαρχοι ταῦτα θαυμάσαντες ἐπῄνεσαν τὸν Σκιπίωνα.

Εἰς δὲ Ῥώμην ἀπαχθέντος τοῦ Πλημηνίου, τοῦτον ἡ σύγκλητος εἰς φυλακὴν ἀπέθετο, καθ' ἣν αὐτὸν τελευτῆσαι συνέβη· τὴν δὲ οὐσίαν αὐτοῦ καθιέρωσε καὶ τὰ προσελλείποντα τῶν ἱεροσυληθέντων χρημάτων ἐκ τοῦ δημοσίου προσθεῖσα τῇ θεῷ καθιέρωσεν. Ἐψηφίσατο δὲ καὶ τοὺς Λοκροὺς ἐλευθέρους εἶναι, καὶ τῶν στρατιωτῶν τοὺς ἔχοντάς τι τῶν τῆς Φέρσεως χρημάτων, ἐὰν μὴ καταθῶσιν, ἐνόχους εἶναι θανάτου.

Ὅτι ὁ Σκιπίων παραγενηθέντων πρὸς αὐτὸν τῶν περὶ Σόφακα τὸ μὲν πρῶτον ἰδὼν τὸν ἄνδρα δεδεμένον ἐδάκρυσε, λογιζόμενος τὴν πάλαι ποτὲ μακαριζομένην αὐτοῦ βασιλείαν. Μετ' ὀλίγον δὲ χρόνον κρίνας ἀνθρώπινα φρονεῖν ἐν τοῖς εὐτυχήμασιν ἐπέταξεν αὐτὸν λῦσαι καὶ τὴν ἰδίαν σκηνὴν ἀπέδωκε καὶ τὴν ἄλλην ἀκολουθίαν ἔχειν συνεχώρησε· τηρῶν δὲ αὐτὸν ἐν ἐλευθέρᾳ φυλακῇ φιλανθρώπως ὡμίλει καὶ πολλάκις ἐπὶ δεῖπνα παρελαμβάνετο.

Ὅτι Σοφόνβα ἡ πρότερον μὲν Μασανάσσῃ, μετὰ δὲ ταῦτα συνοικήσασα Σόφακι, τὸ δὲ τελευταῖον πάλιν εἰς συμβίωσιν ἐλθοῦσα διὰ τὴν αἰχμαλωσίαν τῷ Μασανάσσῃ τήν τε ὄψιν ἦν εὐπρεπὴς καὶ τοῖς τρόποις ποικίλη καὶ πᾶν ἐξομηρεύσασθαι δυναμένη. Οὖσα δὲ Καρχηδονίων συμμαχὶς προσέκειτο λιπαροῦσα καὶ δεομένη καθ' ἡμέραν τἀνδρὸς ὅπως ἀποστῇ Ῥώμης· ἦν γὰρ ἡ γυνὴ δεινῶς φιλόπατρις. Ἃ δὴ γινώσκων ὁ Σόφαξ ἐδήλωσε τῷ Σκιπίωνι περὶ τῆς γυναικὸς καὶ παρεκελεύσατο φυλάττεσθαι. Τούτοις δὲ σύμφωνα καὶ Λαιλίου λέγοντος, ὁ Σκιπίων ἐκέλευσεν ἄγειν πρὸς ἑαυτὸν τὴν γυναῖκα. Παραιτουμένου δὲ τοῦ Μασανάσσου, πικρότερον ἐπέπληξεν. Ὁ δὲ εὐλαβηθεὶς ἐκέλευσεν ἀποστέλλειν τοὺς παραληψομένους· αὐτὸς δὲ παρελθὼν εἰς τὴν σκηνὴν φάρμακον θανάσιμον τῇ γυναικὶ δοὺς πιεῖν ἠνάγκασε.

Ὅτι Σκιπίων διὰ τὸν πρὸς τοὺς ἐπταικότας ἔλεον βεβαίαν ἔσχε τὴν Μασανάσσου συμμαχίαν εἰς ἅπαντα τὸν μετὰ ταῦτα χρόνον.

Ὅτι Ἀννίβας συγκαλεσάμενος τοὺς συμμάχους ἐδήλωσεν αὐτοῖς ὡς ἀναγκαῖόν ἐστιν αὐτὸν διαβῆναι εἰς Λιβύην, καὶ ἔδωκεν ἐξουσίαν αὐτῶν τοῖς βουλομένοις αὐτῷ συστρατεύειν. Ἔνιοι μὲν εἵλαντο τὴν μετ' Ἀννίβου διάβασιν, τοῖς δ' ἐχομένοις τῆς ἐν Ἰταλίᾳ μονῆς περιστήσας τὴν δύναμιν τὸ μὲν πρῶτον τοῖς στρατιώταις ἔδωκεν ἐξουσίαν, εἴ τινα βούλοιντο λαμβάνειν ἐξ αὐτῶν δοῦλον· τοὺς δὲ λοιποὺς κατέσφαξεν, ἄνδρας μὲν περὶ δισμυρίους, ἵππους δὲ περὶ τρισχιλίους καὶ τῶν ὑποζυγίων ἀναρίθμητον πλῆθος.

Ὅτι αὐτόμολοι ἦλθον πρὸς Ἀννίβαν ἱππεῖς τετρακισχίλιοι. Οὗτοι δὲ τοῦ Σόφακος πταίσαντος πρὸς Μασανάσσην ἦσαν ἀφεστηκότες. Ὁ δὲ ὀργισθεὶς αὐτοῖς περιέστησε τὴν δύναμιν καὶ πάντας κατακοντίσας διέδωκε τοὺς ἵππους τοῖς μετ' αὐτοῦ στρατιώταις.

Ὅτι Σκιπίων ἀπέστειλε πρὸς Καρχηδονίους πρέσβεις, οἱ δὲ ὄχλοι παρ' ὀλίγον αὐτοὺς ἀνεῖλον. Οἱ δὲ συνέσει διαφέροντες τούτους ἐξήρπασαν καὶ μετὰ τριήρων ἐξέπεμψαν. Οἱ δὲ δημοκοποῦντες ἐν Καρχηδόνι τὸν ναύαρχον παρεκελεύσαντο, ὅταν αἱ παραπέμψασαι τριήρεις ἀναστρέψωσιν, ἐπιπλεῦσαι τοῖς πρεσβευταῖς καὶ πάντας κατασφάξαι. Ὃ καὶ γέγονεν· οἱ δὲ καταφυγόντες ἐπὶ τὴν γῆν διεσώθησαν πρὸς τὸν Σκιπίωνα. Τὸ δὲ θεῖον τοῖς ἀσεβῆσαι βουλομένοις ταχέως ἐνεδείξατο τὴν αὑτοῦ δύναμιν. Οἱ γὰρ εἰς Ῥώμην ἀποσταλέντες πρεσβευταὶ τῶν Καρχηδονίων ἀναστρέφοντες ὑπὸ χειμῶνος κατηνέχθησαν εἰς τὸν τῶν Ῥωμαίων ναύσταθμον. Ὧν ἀναχθέντων ἐπὶ τὸν Σκιπίωνα καὶ πάντων βοώντων ἀμύνασθαι τοὺς ἀσεβεῖς, ὁ Σκιπίων οὐκ ἔφη δεῖν πράττειν ἃ τοῖς Καρχηδονίοις ἐγκαλοῦσιν. Οὗτοι μὲν οὖν ἀφεθέντες διεσώθησαν εἰς τὴν Καρχηδόνα, θαυμάζοντες τὴν τῶν Ῥωμαίων εὐσέβειαν.

LIVRE VINGT-SEPTIÈME (?).

Excerpt. de Virt. et Vit., p. 570, 572. — Nabis, tyran des Lacédémoniens, tua Pélops encore tout jeune, fils du roi Lycurgue; car il craignait que ce jeune homme, arrivé à l'âge adulte et exalté par son illustre origine, ne songeât à délivrer sa patrie. Il tua de même les Lacédémoniens les plus considérés, dont il avait dressé la liste. Il prit à sa solde les hommes les plus dépravés, accourus de toute part, et eu fit les gardiens de son trône. De tous les pays il afflua à Sparte des sacrilèges, des voleurs, des brigands, des condamnés à mort. Voilà les seuls hommes par lesquels il espérait pouvoir conserver la tyrannie acquise par le crime.

Les Crétois, exerçant la piraterie avec sept bâtiments, pillaient un grand nombre de navigateurs. Les marchands en furent découragés; les Rhodiens, prenant en considération ces actes de brigandage, déclarèrent la guerre aux Crétois.

Pleminius, nommé par Scipion au commandement des Locriens, pilla les trésors de Proserpine, et emporta l'argent sacré.

Les Locriens , indignés de celte profanation, en appelèrent à la foi des Romains. Deux tribuns militaires eurent l'air d'être tout aussi révoltés d'un pareil sacrilège. Ils agissaient ainsi, non par conviction, mais parce qu'ils n'avaient pas eu leur part des sommes enlevées. Mais bientôt la divinité fit éprouver à tous le châtiment que méritait leur crime. Ce temple de Proserpine passe pour le plus célèbre de l'Italie, et il est en grande vénération auprès des habitants. A l'époque où Pyrrhus passa avec des troupes à Locres, les soldats demandaient instamment leur paie. Comme il manquait d'argent, il fut forcé de toucher à l'argent sacré. Aussitôt, pendant son retour, la flotte fut, dit-on, battue par une violente tempête. Pyrrhus, saisi d'une crainte religieuse, apaisa la déesse, et n'effectua son retour qu'après avoir restitué l'argent sacré.

Les tribuns militaires , feignant donc de l'indignation, prirent la défense des Locriens, adressèrent de vifs reproches à Pleminius, et menacèrent de le punir. Enfin, ces objurgations devenant de plus en plus véhémentes, les tribuns militaires portèrent les mains sur leur chef, le terrassèrent, lui arrachèrent avec les dents les oreilles et le nez, et lui déchirèrent les lèvres. Cependant, Pleminius fit arrêter les tribuns militaires, et les mil à mort au milieu de tortures outrageantes. Le sénat romain ne fut pas médiocrement alarmé au sujet du pillage du temple ; les partisans de la faction opposée à Scipion, jugeant l'occasion favorable, insinuèrent que Pleminius n'avait agi qu'avec l'agrément de son supérieur. Le sénat fit partir un édile et deux tribuns du peuple avec l'ordre d'amener Scipion à Rome, dans le cas où ils le trouveraient coupable du crime dont on l'accusait ; sinon, de le laisser passer avec ses troupes en Libye. Pendant que ces envoyés étaient encore en route, Scipion fit venir Pleminius et le mit aux fers; puis il s'occupa de l'exercice des troupes. Les tribuns du peuple admirèrent cette conduite, et en adressèrent des éloges à Scipion.

Pleminius fut conduit à Rome; le sénat le jeta en prison, où il mourut. Les biens de Pleminius furent consacrés à la déesse, et le sénat tira du trésor public ce qui en manquait; en même temps il décréta que les Locriens seraient libres, et que les soldats qui ne rendraient pas l'argent enlevé à Proserpine seraient condamnés à mort.

Scipion versa des larmes à la vue de Syphax amené devant lui ; car il réfléchissait sur le sort de ce roi, jadis si heureux. Songeant ensuite qu'il faut, dans la prospérité, se conduire humainement , il ordonna d'ôter les chaînes au prisonnier ; il lui rendit sa tente et lui accorda ses domestiques. Il ne le soumit qu'à une simple surveillance, le traita avec humanité, et l'invitait souvent à sa table.

Sophonisbe, mariée d'abord à Masinissa, puis à Syphax, revint enfin à son premier époux, depuis qu'elle était devenue la captive de Masinissa. Elle était belle, pleine d'agréments, et capable, par ses séductions, de tout obtenir. Attachée aux Carthaginois , elle sollicitait journellement son mari de quitter le parti de Rome; car cette femme aimait singulièrement sa patrie. Syphax, qui connaissait les intrigues de Sophonisbe, en prévint Scipion, et l'engagea à se tenir sur ses gardes. Ce rapport étant également confirmé par Laelius, Scipion ordonna de lui amener cette femme. Comme Masinissa s'y refusait, Scipion lui adressa d'amers reproches. Cédant à la crainte, Masinissa envoya des gens pour s'en saisir. Mais il entra lui-même dans la tente et força Sophonisbe à boire du poison.

Par sa pitié pour les vaincus, Scipion fit de Masinissa un allié fidèle pour tout le reste de sa vie?

Annibal réunit ses alliés et leur déclara qu'il fallait passer en Libye ; il leur laissa le choix de continuer ou de quitter le service militaire. Quelques-uns préférèrent suivre Annibal. Quant à ceux auxquels le séjour en Italie plaisait, il les fit entourer par ses soldats auxquels il accorda la permission d'en prendre chacun un pour esclave ; puis il fit égorger le reste, au nombre de vingt mille hommes d'infanterie, de trois mille cavaliers, et d'innombrables bêtes de somme.

Quatre mille cavaliers transfuges joignirent Annibal. C'étaient les mêmes qui, après la défaite de Syphax, s'étaient déclarés pour Masinissa. Transporté de colère, il les fit entourer par son armée, les tua à coups de javelots, et en donna les chevaux à ses soldats.

Scipion envoya des députés auprès des Carthaginois. Il ne s'en fallut guère que la populace ne les fît mourir. Mais des citoyens prudents les arrachèrent du danger, et les embarquèrent sur des trirèmes. Les partisans de la démocratie à Carthage engagèrent le monarque (01) à tomber sur ces députés, et à les égorger lorsque les trirèmes qui leur servaient d'escorte retourneraient en arrière. Cette attaque eut lieu en effet Mais les députés parvinrent à se réfugier à terre auprès de Scipion. Bientôt la divinité manifesta sa puissance à ceux qui avaient conçu ce dessein sacrilège : les députés carthaginois, qui avaient été envoyés à Rome, furent à leur retour assaillis par une tempête et jetés dans la station navale des Romains. Ces députés furent amenés en présence de Scipion. Tout le monde demanda à grands cris à tirer vengeance de ces impies. Mais Scipion s'y refusa, disant qu'il ne fallait pas faire ce que l'on reprochait comme un crime aux Carthaginois. Les députés furent donc remis en liberté, et parvinrent sains et saufs à Carthage, admirant la piété des Romains.

Ὅτι Νάβις ὁ τῶν Λακεδαιμονίων τύραννος πολλὰς τιμωρίας ἐπενόησε πρὸς τοὺς πολίτας, νομίζων τῇ τῆς πατρίδος ταπεινώσει τὴν ἰδίαν αὐξήσειν δυναστείαν.  Ἀνὴρ γὰρ, οἶμαι, πονηρὸς τυχὼν ἐξουσίας οὐκ εἴωθε φέρειν τὴν εὐτυχίαν κατ' ἄνθρωπον.

Ὢν γὰρ μέγιστος ἱερεὺς ἠναγκάζετο μὴ μακρὰν τῆς Ῥώμης ἀποσπᾶσθαι διὰ τὴν τῶν ἱερῶν ἐπιμέλειαν.

Ὅτι μετὰ τὸ ψηφισθῆναι τὰ κατὰ Πλημήνιον φιλοφρονοῦντες τοὺς Λοκροὺς οἱ τὰ πολλὰ τῶν ἀναθημάτων ἡρπακότες καὶ θεωροῦντες τὴν τῶν χιλιάρχων καὶ τοῦ Πλημηνίου τιμωρίαν ἐπὶ δεισιδαιμονίαν ἐνέπιπτον. Οὕτως ὁ συνειδώς τι φαῦλον ἑαυτῷ σιωπωμένην ἀναδέχεται τιμωρίαν, κἂν τύχῃ διαλεληθὼς τοὺς ἄλλους. Διὸ ποινηλατούμενοι τὰς ψυχὰς τὸ θεῖον ἐξιλασκόμενοι ἐρρίπτουν τὰ χρήματα.

Ὅτι τὸ ψεῦδος ἐν τοῖς οἰκείοις τιθέμενον καιροῖς ἐνίοτε γίνεται μεγάλων ἀγαθῶν αἴτιον.

Ὅτι Σκιπίων τὸν Σόφακα τὸν βασιλέα αἰχμάλωτον λαβὼν καὶ δεδεμένον λύσας φιλανθρώπως ὡμίλει αὐτόν· ᾤετο γὰρ δεῖν τὴν ἐπὶ τοῦ πολέμου ἔχθραν μέχρι τοῦ νικᾶν φυλάττειν, εἰς δὲ τύχην αἰχμάλωτον ἀνδρὸς βασιλέως γεγονότος μηδὲν ἐξαμαρτάνειν ἄνθρωπον ὄντα· ἐφορᾷ γάρ, ὡς ἔοικε, τὸν ἀνθρώπινον βίον νέμεσίς τις θεοῦ, ἣ τοὺς ὑπὲρ ἄνθρωπον φρονοῦντας ταχὺ τῆς ἰδίας ἀσθενείας ὑπομιμνήσκει. Διὸ καὶ τὸν Σκιπίωνα τίς οὐκ ἂν ἐπαινέσειε θεωρῶν πρὸς τὸν κατὰ τῶν πολεμίων φόβον καταπληκτικὸν γενόμενον, ὑπὸ δὲ τοῦ πρὸς τοὺς ἠτυχηκότας ἐλέου τὴν ψυχὴν ἡττώμενον; Ὡς ἐπὶ πολὺ γὰρ εἰώθασιν οἱ πρὸς τοὺς ἀντιταττομένους φοβεροὶ πρὸς τοὺς ὑποπεσόντας ὑπάρχειν μέτριοι. Διὸ καὶ ταχὺ τοῦ Σόφακος ὁ Σκιπίων τῆς εἰς αὐτὸν ἐπιεικείας ἐκομίσατο χάριν.

 Ὅτι οἱ Καρχηδόνιοι σιτοδείας ἐμπεσούσης οἱ καχέκται τῶν πολιτῶν ἐπιθυμοῦντες λῦσαι τὴν εἰρήνην προετρέψαντο τὸν δῆμον ἐπιπλεῦσαι ταῖς ναυσὶ καὶ τὸν σῖτον εἰς λιμένα κομίσαι. Τῆς δὲ γερουσίας οὐκ ἐώσης λῦσαι τὰς συνθήκας οὐδεὶς ἐπήκουσε· τὴν γὰρ κοιλίαν ἔφασκον οὐκ ἔχειν ὦτα.

Τὸ κακὸν ἀγαθοῦ παρείχετο φαντασίαν.

Ὅτι τῶν Καρχηδονίων προημαρτηκότων εἰς Ῥωμαίους, ὑπὸ χειμῶνος δὲ ἀναχθέντων ποτὲ πρὸς Σκιπίωνα καὶ πάντων βοώντων ἀμύνασθαι τοὺς ἀσεβεῖς, ὁ Σκιπίων οὐκ ἔφη δεῖν πράττειν ἃ τοῖς Καρχηδονίοις ἐγκαλοῦσιν.

Ὅτι τὰ μὲν καλὰ πεῖσαι πάντων, οἶμαι, δυσχερέστατόν ἐστιν, ὁ δὲ πρὸς χάριν λόγος δεινὸς παραστῆσαι φαντασίαν τοῦ συμφέροντος, κἂν ἐπ' ὀλέθρῳ λέγηται τῶν βουλευομένων.

Ἀλλ' οὐ καλὸν τοῖς μὲν ὅπλοις ἅπαντας νικᾶν, ὑπὸ δὲ τῆς πρὸς τοὺς ἀκληροῦντας ὀργῆς ἡττᾶσθαι, καὶ πικρότατα μισοῦντας τοὺς ὑπὲρ ἄνθρωπον φρονοῦντας, ἐν ταῖς εὐτυχίαις αὐτοὺς ταῦτα πράττειν ἃ τοῖς ἄλλοις ἐγκαλοῦντες τυγχάνουσι. Τότε γὰρ ἀληθὴς κλῆρός ἐστιν ἡ δόξα τῶν εὐτυχηκότων, ὅταν ὁ κρατῶν τὴν εὐτυχίαν φέρῃ κατ' ἄνθρωπον. Ἐπιφθέγγεται γὰρ ἕκαστος ἐπὶ τῇ τούτων μνείᾳ διότι τῆς νίκης ὑπάρχουσιν ἄξιοι, τοῖς δὲ ἐπιλαθομένοις τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως ὁ φθόνος ἀντικάθηται λυμαινόμενος τὴν τῶν εὐτυχούντων δόξαν. Οὐδὲν γάρ ἐστι μέγα τὸν ἑκουσίως ὑποπίπτοντα φονεύειν οὐδὲ θαυμαστὸν ἀφανίσαι τὸν τῶν ἠτυχηκότων βίον. Οὐκ ἀλόγως γὰρ οἱ τοιοῦτοι τυγχάνουσιν ἀδοξίας, ὅταν τὰς κοινὰς τῶν ἀκληρούντων καταφυγὰς ἀναιρῶσι, τῆς ἀνθρωπίνης ἀσθενείας ἐπιλαθόμενοι.

Ὅτι προτερεῖ τοῖς ἀνθρώποις τῆς μὲν τιμωρίας εὐεργεσία, τῆς δὲ ὠμότητος ἡ πρὸς τοὺς ἐπταικότας ἐπιείκεια.

Ὅτι ὅσῳ τις εὐροοῦσαν ἔχει τὴν τύχην, τοσούτῳ μᾶλλον εὐλαβεῖσθαι χρὴ τὴν τὸν ἀνθρώπινον βίον ἐπισκοποῦσαν νέμεσιν.

Ὅτι οὐδὲν παρὰ ἀνθρώποις οὔτε κακὸν οὔτε ἀγαθὸν ἑστηκυῖαν ἔχει τὴν τάξιν, τῆς τύχης ὥσπερ ἐπίτηδες πάντα μετακινούσης. Διὸ καὶ προσήκει τὸ πολὺ φρόνημα κατατιθεμένους ἐν τοῖς ἀλλοτρίοις ἀκληρήμασι τὸν ἴδιον ἐξασφαλίζεσθαι βίον· ὁ γὰρ τοῖς ἐπταικόσιν ἐπιεικῶς χρησάμενος δικαιοτάτης ἂν ἐν ταῖς τοῦ βίου μεταβολαῖς τύχοι πολυωρίας. Παρὰ μὲν οὖν τοῖς ἐκτὸς εἴωθε τοῖς τοιούτοις ἀείμνηστος ἐπακολουθεῖν ἔπαινος, παρὰ δὲ τοῖς εὖ παθοῦσιν ἡ κατ' ἀξίαν τῆς εὐεργεσίας φυλάττεσθαι χάρις. Καὶ γὰρ ἂν ἀλλοτριώτατός τις ὢν ἐλέου τύχῃ, μεταβάλλει διὰ τὴν εὐεργεσίαν καὶ ταχὺ γίνεται φίλος, ἑαυτῷ μεμφόμενος.

Ὅτι δεῖ παρὰ τοῖς εὖ φρονοῦσι τὰς μὲν φιλίας ἀθανάτους ὑπάρχειν, τὰς δὲ ἔχθρας εἶναι θνητάς. Οὕτω γὰρ μάλιστα τοὺς μὲν εὐνοοῦντας συμβήσεται πλείστους γενέσθαι, τοὺς δὲ ἀλλοτρίως διακειμένους ἐλάττους.

Ὅτι τοὺς ἡγεῖσθαι βουλομένους τῶν ἄλλων οὐχ οὕτω τοῖς ἄλλοις ὑπερέχειν ἀναγκαῖον ὡς ἐπιεικείᾳ καὶ μετριότητι δεῖ νικᾶν ἅπαντας. Ὁ μὲν γὰρ ἐκ τοῦ κρατεῖσθαι φόβος μισεῖσθαι ποιεῖ τοὺς κρατοῦντας, ἡ δὲ εἰς τοὺς ἡττωμένους εὐγνωμοσύνη τῆς 'εὐνοίας αἰτία γινομένη βεβαίως συνέξει τὰς ἡγεμονίας. Διόπερ ἐφ' ὅσον προνοούμεθα τῆς πατρίδος, ἐπὶ τοσοῦτον εὐλαβητέον ἀνήκεστόν τι καὶ σκληρὸν πρᾶξαι κατὰ τῶν ἑαυτοὺς ἑκουσίως παραδιδόντων. Πᾶς γὰρ τοὺς μὲν ὑπερβαλλούσαις συμφοραῖς περιπεσόντας ἐλεεῖ, κἂν μηδὲν προσήκωσι, τοὺς δὲ ὑπερηφάνως ταῖς εὐτυχίαις χρωμένους μισεῖ, κἂν τύχωσιν ὄντες σύμμαχοι· ἀνάγει γάρ, οἶμαι, τὸ πραχθὲν ἕκαστος πρὸς ἑαυτὸν καὶ συναγανακτεῖ τοῖς ἠκληρηκόσι, φθονῶν ταῖς τῶν κατορθωσάντων εὐπραξίαις.

Ὅτι ὅταν πόλις ἐπισημοτάτη πασῶν οὕτως ἀνηλεῶς ἀναρπασθῇ, τότε δὴ καὶ μᾶλλον ἡ περὶ τούτων ὑπόληψις διὰ πάσης ἔρχεται τῆς οἰκουμένης. Οὐ γὰρ οὕτως τοὺς εὖ πράξαντας ἅπαντες ἐπαινοῦσιν ὡς τοὺς ἀνημέρως χρησαμένους τοῖς ὑποπεσοῦσιν ὁμολογουμένως μισοῦσιν.

Ὅτι τὴν διδομένην εὐτυχίαν παρὰ θεοῦ μὴ φέρειν ἀνθρωπίνως πολλῶν κακῶν εἴωθεν αἴτιον γίνεσθαι. Ὅτι τοῖς τὴν τύχην μὴ φέρουσι κατ' ἄνθρωπον ἱκανὴ πᾶσα πρόφασις ἐπὶ τὸ χεῖρον μεταβαλεῖν. Ὁρᾶτε οὖν μήποτε τοὺς ἀπεγνωσμένους ἄνδρας ἀγαθοὺς γενέσθαι ποιήσωμεν. Καὶ γὰρ τὰ δειλότατα τῶν ζῴων ἔχοντα μὲν ἀναστροφὴν φεύγει, συγκλεισθέντα δὲ εἰς στενὸν τόπον ἀπίστως ἀγωνίζεται· καὶ Καρχηδόνιοι τὰς μὲν ἐλπίδας τῆς σωτηρίας ἔχοντες ὑποχωροῦσιν, ἀπογνόντες δὲ πᾶν τὸ δεινὸν ὑπομενοῦσιν ἐν ταῖς μάχαις. Ὅταν γὰρ καὶ φεύγουσι καὶ μαχομένοις ὑποκείμενον ᾖ τελευτᾶν, ὁ μετὰ δόξης θάνατος τοῦ μετ' αἰσχύνης αἱρετώτερος κριθήσεται παρ' αὐτοῖς.

Ὅτι ὁ βίος πολλὰ ἔχει παράδοξα. Δυστυχοῦντας μὲν οὖν παραβάλλεσθαι χρὴ καὶ τοῖς μεγίστοις κινδύνοις θηρᾶσθαι τὴν παραβολήν. Οὐ καλὸν δὲ τὴν τύχην εὐροοῦσαν ἔχοντας αὑτοὺς εἰς τὸ παράβολον διδόναι.

Ὅτι οὐδεὶς ἡγεῖσθαι δυνάμεως τῶν ἐκτὸς δυναστείας λαχὼν ἑτέροις ἑκουσίως ἐκχωρεῖ.

Ὅτι ἀτυχίαν ἀδικίας πλεῖστον ἡγοῦμαι διαφέρειν καὶ δεῖν ἑκατέρῳ τούτων οἰκείως προσφέρεσθαι· ταῦτα γάρ ἐστιν εὖ βουλευομένων ἀνδρῶν. Ὁ μὲν οὖν πταίσας ἐν τῷ μηδὲν ἁμαρτεῖν μέγα δικαίως ἂν καταφύγοι πρὸς τὸν κοινὸν τοῖς ἀκληροῦσιν ἔλεον, ὁ δὲ μέγιστα ἀσεβήσας καὶ τὸ δὴ λεγόμενον ἄρρητα πρὸς ὕβριν καὶ ὠμότητα πράξας αὐτὸς αὑτὸν ἀπέστησε τοιαύτης φιλανθρωπίας· οὐ γὰρ δυνατὸν τὸν εἰς ἑτέρους ὠμὸν γενόμενον ἐν μέρει πταίσαντα τυγχάνειν ἐλέους, οὐδὲ τὸν οἶκτον ἐξ ἀνθρώπων τὸ καθ' αὑτὸν μέρος ἄραντα καταφεύγειν ἐπὶ τὴν τῶν ἄλλων ἐπιείκειαν. Δίκαιον γάρ ἐστιν, ὃν καθ' ἑτέρων τις νόμον ἔθηκε, τούτῳ κεχρῆσθαι.

Ὅτι ὁ τοὺς κοινοὺς ἐχθροὺς ὑπὲρ ἁπάντων τιμωρησάμενος δῆλον ὡς κοινὸς ἂν εὐεργέτης νομίζοιτο, καὶ καθάπερ οἱ τὰ δεινότερα τῶν θηρίων ἀναιροῦντες ὡς εὖ ποιοῦντες τὸν κοινὸν βίον ἐπαίνου τυγχάνουσιν, οὕτως οἱ τὴν Καρχηδονίων ὠμότητα καὶ τὸ θηριῶδες τῆς ἀνθρωπότητος κολάσαντες ὁμολογουμένως τεύξονται τῆς μεγίστης δόξης.

Ὅτι τότε ἕκαστος ἀνδρείως ὑπομένει τὸν κίνδυνον ὅτε ἡ τοῦ νικᾶν ἐλπίς ἐστιν ὑποκειμένη· ὁ δὲ προειδὼς ἑαυτὸν ἡττηθησόμενον ἐν τῷ δρασμῷ καὶ φυγῇ τὴν σωτηρίαν ἔχει κειμένην.

* Excerpt Vatican., p. 61, 66. — Nabis, tyran des Lacédémoniens , imagina beaucoup de supplices pour faire souffrir ses concitoyens, dans la conviction d'augmenter sa propre puissance par l'avilissement de la patrie. Cependant je crois qu'un homme méchant arrivé au pouvoir n'a pas l'habitude de supporter sa prospérité en homme.

Le grand prêtre était obligé de ne pas s'éloigner de Rome où il était retenu par les soins du culte.

Après le décret porté contre Pleminius, ceux qui, réconciliés avec les Locriens, avaient pillé un grand nombre d'offrandes, furent saisis d'une crainte superstitieuse en voyant le châtiment arrivé aux tribuns militaires et à Pleminius. C'est ainsi que celui qui se sent coupable d'une mauvaise action supporte sa punition en silence et à l'insu des autres. Tourmentés par des remords de conscience, ils rejetèrent ces richesses pour apaiser la divinité.

Un mensonge dit en temps opportun est quelquefois cause de grands biens.

Scipion traita humainement le roi Syphax qu'il avait fait prisonnier, et auquel il avait ôté les chaînes. Car il était d'opinion que les sentiments d'un ennemi ne doivent pas aller au delà de la victoire, et qu'on ne doit jamais insulter au malheur d'un roi prisonnier. Il semble, en effet, qu'un dieu vengeur a les regards fixés sur les hommes pour rappeler leur faiblesse à ceux qui oublient qu'ils sont mortels. Qui ne ferait pas l'éloge de Scipion en le voyant, lui si redoutable aux ennemis, touché de pitié pour les malheureux. C'est ainsi qu'en général ceux qui sont la terreur de leurs adversaires sont pleins de modération envers les vaincus. Aussi la clémence de Scipion envers Syphax reçut-elle bientôt sa récompense.

Pendant une famine qui affligeait les Carthaginois, quelques citoyens turbulents, désirant rompre la paix, exhortèrent le peuple à tomber sur les navires et à faire entrer des vivres dans le port. Lorsque le sénat voulut s'opposer à ce qu'on violât la trêve, personne ne l'écouta, car tous s'écrièrent : « Ventre affamé n'a pas d'oreilles. »

Le mal a l'apparence du bien.

Les Carthaginois qui venaient d'outrager les Romains tombèrent , poussés par une tempête, entre les mains de Scipion. Tous s'écrièrent qu'il fallait châtier les impies. Mais Scipion répliqua qu'il ne fallait pas faire ce qu'on reprochait aux Carthaginois.

Il est, selon moi, très difficile de faire adopter les plus sages conseils : un discours qui flatte les passions semble souvent utile, bien qu'il soit pernicieux pour ceux qui en suivent la teneur.

Il n'est pas beau de vaincre tout le monde par les armes et d'être vaincu par la colère qu'on ressent contre les adversaires malheureux ; ceux qui haïssent les orgueilleux ne doivent pas faire dans la prospérité ce qu'ils reprochent aux autres, car la vraie richesse consiste à supporter sou bonheur en homme. Tout le monde proclamera dignes de vaincre ceux qui agissent ainsi, tandis que ceux qui oublient qu'ils sont hommes, sont atteints de la haine qui gâte la gloire de ceux qui sont heureux. Il n'est pas noble de tuer celui qui s'est soumis volontairement, ni louable de mettre à mort les malheureux. Ceux-là sont avec raison notés d'infamie qui , oubliant la faiblesse humaine, enlèvent aux infortunés les asiles communs.

La bienfaisance l'emporte chez les hommes sur la vengeance, et la clémence sur la cruauté envers les vaincus.

Plus on est favorisé par la fortune, plus il faut craindre la fatalité qui s'attache à la vie de l'homme.

Rien chez les hommes n'est stable, ni le bien ni le mal : la fortune arrange tout au hasard ; il faut donc apprendre par le malheur des autres à veiller à sa propre sûreté : celui qui se conduit généreusement envers ceux qui sont dans l'adversité est digne d'être bien traité par le sort. De même que chez les étrangers, l'homme généreux reçoit des éloges éternels, de même il est justement payé par la reconnaissance de ceux auxquels il a fait du bien. L'ennemi même le plus acharné, s'il éprouve les bienfaits de la miséricorde, devient bientôt un ami dévoué.

Chez les sages, les amitiés doivent être éternelles, et les haines mortelles. Car c'est ainsi qu'on se crée le plus grand nombre d'amis et très peu d'ennemis.

Ceux qui veulent commander aux autres doivent être à la fois supérieurs au reste des hommes , et les surpasser tous en clémence et en modération. La crainte qu'inspire Je pouvoir fait que les puissants sont odieux, tandis que la bienveillance envers les vaincus fonde et affermit les empires. C'est pourquoi, si nous voulons veiller aux intérêts de la patrie, il faut prendre garde de ne commettre aucune action cruelle et dure envers ceux qui se sont livrés volontairement. Tout le monde est touché de pitié à l'aspect des malheureux, ne fussent-ils que des étrangers ; tout le monde, au contraire, éprouve de la haine contre ceux qui abusent insolemment de la prospérité, fussent-ils vos alliés ; car chacun rapporte les actions à soi-même ; on partage la disposition d'âme des malheureux et on porte envie à ceux qui vivent dans la prospérité.

— Chacun affronte intrépidement le danger, lorsqu'on a l'espoir de vaincre, tandis que celui qui se croit d'avance vaincu ne cherche son salut que dans la fuite.