DE RE RUSTICA

LIBER IX.

PROOEMIUM

[1] Venio nunc ad tutelam pecudum silvestrium et apium educationem : quas et ipsas, Publi Silvine, villaticas pastiones iure dixerim, siquidem mos antiquus lepusculis capreisque, ac subus feris iuxta villam plerumque subiecta dominicis habitationibus ponebat vivaria, ut et conspectu sui clausa venatio possidentis oblectaret oculos, et quum exegisset usus epularum, velut e cella promeretur.

[2] Apibus quoque dabantur sedes adhuc nostra memoria, vel in ipsis villae parietibus excisis, vel in protectis porticibus ac pomariis.
Quare quoniam tituli quem scripsimus huic disputationi, ratio reddita est, ea nunc, quae proposuimus, singula persequamur.

De vivariis faciendis, et includendis pecudibus feris.

I. [1] Ferae pecudes, ut capreoli, dammaeque, nec minus orygum cervorumque genera et aprorum, modo lautitiis ac voluptatibus dominorum serviunt, modo quaestui ac reditibus. Sed qui venationem voluptati suae claudunt, contenti sunt, utcumque competit proximus aedificio loci situs, munire vivarium, semperque de manu cibos et aquam praebere : qui vero quaestum reditumque desiderant, quum est vicinum villae nemus (id enim refert non procul esse ab oculis domini), sine cunctatione praedictis animalibus destinanr.

[2] Et si naturalis defuit aqua, vel inducitur fluens, vel infossi lacus Signino consternuntur, qui receptam pluviatilem contineant. Modus silvae pro cuiusque facultatibus occupatur, ac si lapidis et operae vilitas suadet, haut dubie caementis et calce formatus circumdatur murus : sin aliter, crudo latere ac luto constructus.

[3] Ubi vero neutrum patrifamiliae conducit, ratio postulat vacerris includi : sic enim appellatur genus clatrorum; idque fabricatur ex robore, quercu, vel subere : nam oleae rara est occasio; quidquid denique sub iniuria pluviarum magis diuturnum est, pro conditione regionis ad hunc usum eligitur. Et sive teres arboris truncus, sive ut crassitudo postulat, erit fissilis stipes, compluribus locis per latus efforatur, et in circuitu vivarii certis intervenientibus spatiis defixus erigitur; deinde per transversa laterum cava transmittuntur ramctes, qui exitus ferarum obserent.

[4] Satis est autem vacerras inter pedes octonos figere, serisque transversis ita clatrare, ne spatiorum laxitas, quae foraminibus intervenit, pecudi praebeat fugam.
Hoc autem modo licet etiam latissimas regiones, tractusque montium claudere, sicuti Galliarum, nec non et in aliis quibusdam provinciis locorum vastitas patitur : nam et fabricandis ingens est materiae vacerris copia, et cetera in hanc rem feliciter suppetunt : quippe crebris fontibus abundat solum, quod est maxime praedictis generibus salutare;

[5] tum etiam sua sponte pabula feris benignissime subministrat. Praecipueque saltus eliguntur, qui et terrenis foetibus, et arboreis abundant : nam ut graminibus, ita frugibus roburneis opus habent : maximeque laudantur qui sunt feracissimi querneae glandis et iligneae, nec minus cerreae, tum et arbuti, ceterorumque pomorum silvestrium, quae diligentius persequuti sumus, quum de cohortalibus subus disputaremus;  nam eadem fere sunt pecudum silvestrium pabula, quae domesticarum.

[6] Contentus tamen non debet esse diligens paterfamilias cibis, quos suapte natura terra gignit; sed temporibus anni, quibus silvae pabulis carent, condita messe clausis succurrere, hordeoque alere, vel adoreo farre, aut faba, plurimumque etiam vinaceis, et quidquid denique vilissime constiterit, dare; idque ut intellegant ferae praeberi, unam vel alteram domi mansuefactam conveniet immittere, quae pervagata totum vivarium cunctantis ad obiecta cibaria pecudes perducat.

[7] Nec solum istud per hiemis penuriam fieri expedit, sed quum etiam foetae partus ediderint, quo melius educent natos; itaque custos vivarii frequenter speculari debebit, si iam effoetae sunt, ut manu datis sustineantur frumentis. Nec vero patiendus est oryx, aut aper, aliusve quis ferus ultra quadrimatum senescere : nam usque in hoc tempus capiunt incrementa, postea macescunt senectute ; quare dum viridis aetas pulchritudinem corporis conservat, aere mutandi sunt.

[8] Cervus autem compluribus annis sustineri potest : nam diu iuvenis possidetur, quod aevi longioris vitam sortitus est.
De minoris autem incrementi animalibus, qualis est lepus, haec praecipiemus, ut in his vivariis, quae maceria munita sunt, farraginis, et olerum ferae intubi lactucaeque semina parvulis areolis per diversa spatia factis iniiciantur; itemque Punicum cicer, vel hoc vernaculum, nec minus hordeum, et cicercula condita ex horreo promantur, et aqua caelesti macerata obiiciantur : nam sicca non nimis ab lepusculis adpetuntur.

[9] Haec porro animalia, vel similia his (etiam silente me) facile intellegitur, quam non expediat conferre in vivarium, quod vacerris circumdatum est : siquidem propter exiguitatem corporis facile clatris subrepunt, et liberos nacta egressus fugam moliuntur.

De apibus.

II. [1] Venio nunc ad alvorum curam, de quibus neque diligentius quidquam praecipi potest, quam ab Hygino iam dictum est, nec ornatius quam Vergilio, nec elegantius quam Celso. Hyginus veterum auctorum placita, secretis dispersa monimentis, industrie colligit; Virgilius poeticis floribus illuminavit; Celsus utriusque memorati adhibuit modum.

[2] Quare ne attentanda quidem nobis fuit haec disputationis materia, nisi quod consummatio susceptae professionis hanc quoque sui partem desiderabat, ne universitas inchoati operis nostri, velut membro aliquo reciso, mutila atque imperfecta conspiceretur. Atque ea quae Hyginus fabulose tradita de originibus apium non intermisit, poeticae magis licentiae, quam nostrae fidei concesserim.

[3] Nec sane rustico dignum est sciscitari fueritne mulier pulcherrima specie Melissa, quam Iuppiter in apem convertit, an ut Euhemerus poeta dicit, crabronibus et sole genitas apes, quas nymphae Phryxonides educaverunt, mox Dictaeo specu Iovis extitisse nutrices, easque pabula munere Dei sortitas, quibus ipsae parvom educaverunt alumnum. Ista enim, quamvis non dedeceant poetam, summatim tamen, et uno tantummodo versiculo leviter attigit Virgilius, quum sic ait :
Dictaeo caeli regem pavere sub antro.

[4] Sed ne illud quidem pertinet ad agricolas, quando et in qua regione primum natae sint : utrum in Thessalia sub Aristaeo; an in insula Cea, ut scribit Euhemerus; an Erechthei temporibus in monte Hymetto, ut Euthronius; an Cretae Saturni temporibus, ut Nicander : non magis, quam utrum examina, tamquam cetera videmus animalia, concubitu subolem procreent, an heredem generis sui floribus eligant, quod affirmat noster Maro : et utrum evomant liquorem mellis, an alia parte reddant.

[5] Haec enim, et his similia, magis scrutantium rerum naturae latebras, quam rusticorum est inquirere; studiosis quoque litterarum gratiora sunt ista in otio legentibus, quam negotiosis agricolis : quoniam neque in opere, neque in re familiari qudcquam iuvant.

Quot genera sint apum, et quod ex iis optimum.

III. [1] Quare revertamur ad ea quae alveorum cultoribus magis apta sunt. Peripateticae sectae conditor Aristoteles in iis libris, quos de animalibus conscripsit, apum sive examinum genera complura demonstrat, earumque alias vastas, sed glomerosas, easdemque nigras et hirsutas apis habent; alia minores quidem, sed aeque rutundas, et infusci coloris, horridique pili;

[2] alia magis exiguas, nec tam rutundas, sed obesas tamen, et latas, coloris meliusculi; nonnulla minimas, gracilesque, et acuti alvei, ex aureolo varias atque leves; eius auctoritatem sequens Virgilius, maxime probat parvulas, oblongas, leves, nitidas,
Ardentes auro, et paribus lita corpora guttis,
moribus etiam placidis : nam quanto grandior apis, atque etiam est rutundior, tanto peior. Si vero saevior, maxime pessima est.

[3] Sed tamen iracundia notae melioris apium facile delinitur assiduo interventu eorum qui curant alvearia; nam quum saepius tractantur, celerius mansuescunt, durantque, si diligenter excultae sunt, in annos decem, nec ullum examen hanc aetatem potest excedere, quamvis in demortuarum locum quotannis pullos substituant : nam fere decimo ad internecionem anno gens universa totius alvei consumitur.

[4] Itaque ne hoc in toto fiat apiario, semper propaganda erit suboles, observandumque vere, quum se nova profundent examina, ut excipiantur, et domiciliorum numerus augeatur : nam saepe morbis intercipiuntur, quibus quemadmodum mederi oportet, suo loco dicetur.

Quales pabulationes et qui situs pabulationum apud esse debeat.

IV. [1] Interim per has notas, quas iam diximus, probatis apibus destinari debent pabulationes, eaeque sint secretissimae, et ut noster praecepit Maro, viduae pecudibus, aprico, et minime procelloso caeli statu:

Quo neque sit ventis aditus ; nam pabula venti
ferre domum prohibent; neque oves, haedique petulci
floribus insultent, aut errans bucula campo
decutiat rorem, et surgentes atterat herbas.

[2] Eademque regio fecunda sit fruticis exigui, et maxime thymi, aut origani, tum etiam thymbrae, vel nostratis cunilae, quam satureiam rustici vocant. Post haec frequens sit incrementi maioris surculus, ut rosmarinus, et utraque cytisus : est enim sativa, et altera suae spontis; itemque semper virens pinus, et minor ilex; nam prolixior ab omnibus inprobatur; hederae quoque non propter bonitatem recipiuntur, sed quia praebent plurimum mellis.

[3] Arbores vero sunt probatissimae, rutila atque alba ziziphus, nec minus amaracus, tum etiam amygdalae, et persici, atque pyri, denique pomiferarum pleraeque, ne singulis immorer. At silvestrium commodissime faciunt glandifera robora, quin etiam terebinthus, nec dissimilis huic lentiscus, et odorata cedrus. At tilia, solae ex omnibus sunt nocentes; taxi repudiantur.

[4] Mille praeterea semina vel crudo caespite virentia, vel subacta sulco, flores amicissimos apibus creant, ut sint in virgineo solo frutices amelli, caules acanthini, scapus asphodeli, gladiolus narcissi. At in hortensi lira consita nitent candida lilia, nec his sordidiora leucoia, tum Punicae rosae, luteolaeque, et Sarranae violae, nec minus caelestis luminis hyacinthus, Corycius item Siculusque bulbus croci deponitur, qui coloret inodoretque mella.

[5] Iam vero notae vilioris innumerabiles nascuntur herbae, cultis atque pascuis regionibus, quae favorum ceras exuberant : ut vulgares lapsanae, nec his pretiosior armoracia, rapistrique olus, et intibi silvestris ac nigri papaveris flores, tum agrestis pastinaca, et eiusdem nominis edomita, quam Graeci σταφυλῖνον vocant. µ

[6] Verum ex cunctis quae proposui, quaeque omisi temporum compendia sequens (nam inexputabilis erat numerus) saporis praecipui mella reddit thymum. Thymo deinde proxima thymbra, serpyllumque et origanum. Tertiae notae, sed adhuc generosae, marinus ros, et nostras cunila, quam dixi satureiam; mediocris deinde gustus amaracini ac ziziphi flores, reliquaque, quae proposuimus, cibaria.

[7] Sed ex sordidis deterrimae notae mel habetur nemorense, quod ex sparto atque arbuto provenit : villaticum, quod nascitur in oleribus et stercorosis herbis.
Et quoniam situm pastionum, atque etiam genera pabulorum exposui, nunc de ipsis receptaculis et domiciliis examinum loquar.

De sedibus apum elegendis.

V. [1] Sedes apium collocanda est contra brumalem meridiem, procul a tumultu et coetu hominum ac pecudum, nec calido loco, nec frigido : nam utraque re infestantur; haec autem sit ima parte vallis, et ut vacuae quum prodeunt pabulatum apes, facilius editioribus advolent, et collectis utensilibus, cum onere per proclivia non aegre devolent. Si villae situs ita conpetit, non est dubitandum, quin aedificio iunctum apiarium maceria circumdemus, sed in ea parte, quae tetris latrinae, sterquilinique et a balinei libera est odoribus.

[2] Verum si positio repugnabit, nec maxime tamen incommoda congruent, sic quoque magis expedit, et sub oculis domini esse apiarium; sin autem cuncta fuerint inimica, certe vicina vallis occupetur, quo saepius descendere non sit grave possidenti : nam res ista maximam fidem desiderat:  quae quoniam rarissima est, interventu domini tutius custoditur. Neque ea curatorem fraudulentum tantum, sed etiam segnitiae immundae, perosa est; aeque enim dedignatur, si minus pure habita est, ac si tractetur fraudulenter.

[3] Sed ubicumque fuerint alvaria, non editissimo claudantur muro; qui si metu praedonum sublimior placuerit, tribus elatis ab humo pedibus, exiguis in ordinem fenestellis apibus sit pervius : iungaturque tugurium, quo et custodes habitent, et condatur instrumentum : sitque maxime repletum praeparatis alvis ad usum novorum examinum, nec minus herbis salutaribus, et si qua sunt alia, quae languentibus adhibentur.

[4] Palmaque vestibulum, aut ingens oleaster obumbret,
ut quum prima novi ducent examina reges,
vere suo, ludetque favis emissa iuventus :
vicina invitet decedere ripa calori,
obviaque hospitiis teneat frondentibus arbos.

[5] Tum perennis aqua, si est facultas, inducatur, vel extracta manu detur, sine qua neque favi, neque mella, nec pulli denique figurari queunt. Sive igitur, ut dixi, praeterfluens unda, vel putealis canalibus immissa fuerit, virgis ac lapidibus aggeretur apium causa,

Pontibus ut crebris possint consistere, et alas
pandere ad aestivum solem, si forte morantes
sparserit, aut praeceps Neptuno immerserit Eurus.

[6] Conseri deinde circa totum apiarium debent arbusculae incrementi parvi, maximeque propter salubritatem : nam sunt etiam remedio languentibus cytisi, tum deinde casiae, atque pini, et rosmarinus : quin etiam cunelae et thymi frutices : item violarum, vel quae utiliter deponi patitur qualitas terrae. Gravis et tetri odoris non solum virentia, sed et quaelibet res, prohibeantur, sicuti cancri nidor, quum est ignibus adustus, aut odor palustris coeni. Nec minus vitentur cavae rupes, aut vallis argutiae, quas Graeci ἠχοῦς vocant.

De vasis alveorum probandis.

VI. [1] Igitur ordinatis sedibus, alvaria fabricanda sunt pro conditione regionis : sive illa ferax est suberis, haud dubitanter utilissimas alvos faciemus ex corticibus, quia nec hieme frigent, nec candent aestate : sive ferulis exuberat, iis quoque, quum sint naturae corticis similes, aeque commode vasa texuntur; si neutrum aderit, opere textorio salicibus connectuntur : vel si nec haec suppetent, ligno cavatae arboris aut in tabulas desectae fabricabuntur.

[2] Deterrima est conditio fictilium, quae et accenduntur aestatis vaporibus, et gelantur hiemis frigoribus.
Reliqua sunt alvorum genera duo, ut ex fimo fingantur, vel lateribus exstruantur : quorum alterum iure damnavit Celsus, quoniam maxime est ignibus obnoxium; alterum probavit, quamvis incommodum eius praecipuum non dissimulaverit, quod, si res postulet, transferri non possit.

[3] Itaque non adsentior ei, qui putat nihilo minus eius generis habendas esse alvos ; neque enim solum id repugnat rationibus domini, quod immobiles sint, quum vendere aut alios agros instruere velit (hoc enim commodum pertinet ad utilitatem solius patrisfamilias), sed quod ipsarum apium causa fieri debet, quum aut morbo, aut sterilitate, aut penuria locorum vexatas conveniat in aliam regionem mitti, nec propter praedictam causam moveri poterunt : hoc maxime vitandum est. Itaque quamvis doctissimi viri auctoritatem reverebar, tamen ambitione submota, quid ipse censerem non omisi : nam quod maxime movet Celsum, ne sint stabula vel igni, vel furibus obnoxia, potest vitari opere latericio circumstructis alvis, ut impediatur rapina praedonis, et contra flammarum violentiam protegantur : easdemque, quum fuerint movendae, resolutis structurae conpagibus, licebit transferre.

Quemadmodum alvei collocandi sint.

VII. [1] Sed quoniam plerisque videtur istud operosum, qualiacumque vasa placuerint collocari, debebi suggestus lapideus extendi per totum apiarium in tres pedes altitudinis, totidemque crassitudinis; isque sic exstructus diligenter opere tectorio levigari, ita ne ascensus lacertis, aut anguibus, aliisve noxiis animalibus praebeatur.

[2] Superponuntur deinde sive, ut Celso placet, lateribus facta domicilia; sive, ut nobis, alvaria, praeterquam tergo et frontibus circumstructa; seu, quod paene omnium in usu est qui modo diligenter ista curant, per ordinem vasa disposita ligantur, vel laterculis, vel caementis, ita ut singula binis parietibus angustis contineantur, liberaeque frontes utrimque sint : nam et qua procedunt, nonnumquam patefaciendae sint, et multo magis a tergo, qua subinde curantur examina.

[3] Sin autem nulli parietes alvis intervenient, sic tamen collocandae erunt, ut paulum altera ab altera distet, ne, quum inspiciuntur, ea, quae in curatione tractatur, haerentem sibi alteram concutiat, vicinasque apes conterreat, quae omnem motum imbecillis cereis operibus suis, tamquam ruinam timent. Ordines quidem vasorum superinstructos in altitudinem tris esse abunde est, quoniam summum sic quoque parum commode curator inspicit.

[4] Ora cavearum, quae praebent apibus vestibula, proniora sint, quam terga, ut ne influant imbres, et si forte tamen ingressi fuerint, non immorentur, sed per aditum effluant. Propter quos convenit alvaria porticu supermuniri; sin aliter, luto Punico frondibus illinitis adumbrari, quod tegumen quum frigora et pluvias, tum aestus arcet. Nec tamen ita nocet huic generi caloris, ut hiems : itaque semper aedificium sit post apiarium, quod aquilonis excipiat iniuriam, stabulisque praebeat teporem.

[5] Nec minus ipsa domicilia, quamvis aedificio protegantur, obversa tamen ad hibernum orientem componi debebunt, ut apricum habeant apes matutinum egressum, et sint experrectiores : nam frigus ignaviam creat. Propter quod etiam foramina, quibus exitus aut introitus datur, angustissima esse debent, ut quam minimum frigoris admittant : eaque satis est ita forari, ne possint capere plus unius apis incrementum; sic neque venenatus stellio, nec obscenum scarabaei vel papilionis genus, lucifugaeque blattae, ut ait Maro, per laxiora spatia ianuae favos populabuntur.

[6] Atque utilissimum est, pro frequentia domicilii, duos vel tres aditus in eodem operculo distantis inter se fieri contra fallaciam lacerti, qui velut custos vestibuli prodeuntibus inhians apibus adfert exitium, eaeque pauciores intereunt, quum liceat vitare pestis obsidia per aliud vadentibus effugium.
 

De comparandis apibus, et quemadmodum silvestria examina explantur.

VIII. [1] Atque haec de pabulationibus, domiciliis, et sedibus eligendis abunde diximus; quibus provisis, sequitur ut examina desideremus : ea porro vel aere parta, vel gratuita contingunt. Sed quas pretio comparabimus, studiosus praedictis comprobemus notis, et earum frequentiam prius quam mercemur, apertis alvearibus consideremus.

[2] Vel si non fuerit inspiciendi facultas, certe id, quod contemplari licet, notabimus : ut in vestibulo ianuae complures consistant, et vehemens sonus intus murmurantium exaudiatur; atque etiam (si omnes intra domicilium silentes forte conquiescant) labris foramini aditus admotis, et inflato spiritu ex respondente earum subito fremitu poterimus aestimare vel multitudinem vel paucitatem.

[3] Praecipue autem custodiendum est, ut ex vicinia potius, quam peregrinis regionibus petantur, quoniam solent caeli novitate lacessiri; quod si non contingit, ac necesse habuerimus longinquis itineribus advehere, curabimus ne salebris sollicitentur, optimeque noctibus collo portabuntur : nam diebus requies danda est, et infundendi sunt grati apibus liquores, quibus intra clausum alantur.

[4] Mox quum perlatae domum fuerint, si dies supervenerit, nec aperiri, nec collocari oportebit alvum, nisi vesperi, ut apes placidae mane post totius noctis requiem egrediantur : specularique debemus fere triduo, an universae se profundant; quod quum faciunt, fugam meditantur. Ea remediis quibus debeat inhiberi mox praecipiemus.

[5] At quae dono, vel aucupio contingunt, minus scrupulose probantur : quamquam ne sic quidem velim nisi optimas possidere, quum et impensam et eamdem operam custodis postulent bonae atque inprobae; et quod maxime refert, ut non sunt degeneres intermiscendae, quae infament generosas : nam minor fructus mellis respondet, quum segniora interveniunt examina.

[6] Verumtamen quoniam interdum propter conditionem locorum vel mediocre pecus (nam malum nullo quidem modo) parandum est, curam vestigandis examinibus hac ratione adhibebimus.

[7] Ubicumque saltus sunt idonei, mellifici, nihil antiquius apes, quam, quibus utantur, vicinos eligunt fontes; eos itaque convenit plerumque ab hora secunda obsidere, specularique quae turba sit aquantium : nam si paucae admodum circumvolant (nisi tamen complura capita rivorum diductas faciunt rariores), intellegenda est earum penuria, propter quam locum quoque non esse mellificum suspicabimur.

[8] At si commeant frequentes, spem quoque aucupandi examina maiorem faciunt, eaque sic inveniuntur. Primum quam longe sint explorandum est, praeparandumque in hanc rem liquida rubrica : qua quum festucis illitis contigeris apium terga fontem libantium, commoratus eodem loco facilius redeuntis agnoscere poteris : ac si non tarde id facient, scies eas in vicino consistere; sin autem serius, pro mora temporis aestimabis distantiam loci.

[9] Sed quum animadverteris celeriter redeuntes, si non aegre persequeris iter volantium, ad sedem perduceris examinis. In iis autem quae longius meare videbuntur, solertior adhibebitur cura, quae talis est. Arundinis internodium cum suis articulis exciditur, et terebratur ab latere talea, et per id foramen exiguo melle vel defruto instillato, ponitur iuxta fontem; deinde quum ad odorem dulcis liquaminis complures apes irrepserunt, tollitur talea, et apposito foramini pollice non emittitur, nisi una, quae quum evasit, fugam suam demonstrat observanti : atque is, dum sufficit, persequitur evolantem.

[10] Quum deinde conspicere desiit apem, tum alteram emittit; et si eamdem petit caeli partem, vestigiis prioribus inhaeret; [et] si minus, aliam quoque atque aliam foramine adaperto patitur egredi; regionemque notat, in quam plures revolent, et eas persequitur, donec ad latebram perducatur examinis; quod si est abditum specu, fumo elicietur, et quum erupit, aeris strepitu coercetur; nNam statim, sono territum, vel in frutice, vel in editiore silvae fronde considet, et a vestigatore praeparato vaso reconditur.

[11] Sin autem sedem habet arboris cavae, et aut exstat ramus quem obtinent, aut sunt in ipsius arboris trunco, tunc, si mediocritas patitur, acutissima serra, quo celerius id fiat, praeciditur primum superior pars, quae ab apibus vacat: deinde inferior, quatenus videtur habitari; tum recisus, utraque parte mundo vestimento contegitur, quoniam hoc quoque plurimum refert, ac si quibus rimis hiat, illinitur, et ad locum perfertur : relictisque parvis, ut iam dixi, foraminibus, more ceterarum alvorum collocatur.

[12] Sed indagatorem conveniet matutina tempora vestigandi eligere, ut spatium diei habeat, quo exploret commeatus apium : saepe enim, si serius coepit eas denotare, etiam quum in propinquo sunt, iustis operum peractis, se recipiunt, nec remeant ad aquam : quo evenit ut vestigator ignoret quam longe a fonte distet examen.

[13] Sunt qui per initia veris apiastrum, atque, ut ille vates ait,

Trita melisphylla, et cerinthae ignobile gramen

aliasque colligant similes herbas, quibus id genus animalium delectatur, et ita alvos perfricent, ut odor etc succus vasis inhaereat. Quae deinde emundata exiguo melle respergant, et per nemora non longe a fontibus disponant, eaque quum repleta sunt examinibus, domum referant.

[14] Sed hoc nisi locis, quibus abundant apes, facere non expedit : nam saepe inania vasa nancti qui forte praetereunt, secum auferunt : neque tamen est tanti vacua perdere complura, ut uno vel altero potiare pleno; at in maiore copia, etiamsi multa intercipiuntur, plus est, quod in repertis apibus adquiritur. Atque haec ratio est capiendi silvestria examina.

Quemadmodum vernacula examina observentur et in alvos condantur.

IX. [1] Deinceps talis altera est vernacula retinendi, semper quidem custos sedule circumire debet alvaria : neque enim ullum tempus est, quo non curam desiderent ; sed eam postulant diligentiorem, quum vernant et exundant novis foetibus, qui nisi curatoris obsidio protinus excepti sunt, diffugiunt : quippe talis est apium natura, ut pariter quaeque plebs generetur cum regibus; qui ubi evolandi vires adepti sunt, consortia dedignantur vetustiorum, multoque magis imperia : quippe quum rationabili generi mortalium, tum magis egentibus consilii mutis animalibus, nulla sit regni societas.

[2] Itaque novi duces procedunt, cum sua iuventute, quae uno aut altero die in ipso domicilii vestibulo glomerata consistens, egressu suo propriae desiderium sedis ostendit; eaque tamquam patria contenta est, si aprocuratore protinus assignetur; sin autem defuit custos, velut iniuria repulsa, peregrinam regionem petit.

[3] Quod ne fiat, boni curatoris est, vernis temporibus observare alvos in octavam fere diei, post quam horam non temere se nova proripiunt agmina; eorumque egressus diligenter custodiat : nam quaedam solent, quum subito evaserunt, sine cunctatione se proripere.

[4] Poterit exploratam fugam praesciscere vespertinis temporibus, aurem singulis alveis admovendo; siquidem fere ante triduum quam eruptionem facturae sunt, velut militaria signa moventium tumultus ac murmur exoritur : ex quo, ut verissime dicit Virgilius,

Corda licet vulgi praesciscere; namque morantis
Martius ille aeris rauci canor invocat, et vox
auditur fractos sonitus imitata tubarum.

[5] Itaque maxime observari debent quae istud faciunt, ut, sive ad pugnam eruperint (nam inter se tamquam civilibus bellis, et cum alteris, quasi cum exteris gentibus, proeliantur), sive fugae causa se proripuerint, praesto sit ad utrumque casum paratus custos.

[6] Pugna quidem vel unius inter se dissidentis, vel duorum examinum discordantium facile conpescitur. Nam, ut idem ait,

Pulveris exigui iactu conpressa quiescit :

aut mulso, passove, aut alio quovis liquore simli resperso, videlicet familiari dulcedine saevientium iras mitigante : nam eadem mire etiam dissidentes reges conciliant; sunt enim saepe plures unius populi duces, et quasi procerum seditione plebs in partis diducitur : quod frequenter fieri prohibendum est, quoniam intestino bello totae gentes consumuntur.

[7] Itaque si constat principibus gratia, maneat pax incruenta; sin autem saepius aciem dimicantes notaveris, duces seditionum interficere curabis : dimicantium vero proelia praedictis remediis sedantur.
Ac deinde quum agmen glomeratum in proximo frondentis arbusculae ramo consederit, animadvertito an totum examen in speciem unius uvae dependeat : idque signum erit, aut unum regem inesse, aut certe plures bona fide reconciliatos; quos sic patieris, dum in suum revolet domicilium.

[8] Sin autem duobus, aut etiam compluribus velut uberibus ductum fuerit examen, ne dubitaveris et plures proceres, et adhuc iratos esse; atque in iis partibus, quibus maxime videris apes glomerari, requirere duces debebis; itaque succo praedictarum herbarum, id est melissophylli, vel apiastri, manu illita, ne ad tactum diffugiant, leviter inseres digitos, et diductas apes scrutaberis, donec auctorem pugnae, quem elidere debes, reperias.

Quae sit forma regis apum.

X. [1] Sunt autem ii reges maiores paulo, et oblongi magis quam ceterae apes, rectioribus cruribus, sed minus amplis pinnis, pulchri coloris, et nitidi, levesque, ac sine pilo, sine spiculo, nisi quis forte pleniorem quasi capillum, quem in ventre gerunt, aculeum putat, quo et ipso tamen ad nocendum non utuntur. Quidam etiam infusci atque hirsuti reperiuntur, quorum pro habitu damnabis ingenium.

[2] Namque duae regum facies, duo corpora gentis.
....................
Alter erit maculis auro squalentibus ardens,
et rutilis clarus squamis......
............  insignis et ore;

atque hinc maxime probatur, qui est melior. Nam deterior, sordido sputo similis, tam foedus est,

.............. quam pulvere ab alto
quum venit, et sicco terram spuit ore viator.

Et, ut idem ait,

Desidia latamque trahens inglorius alvum.

Omnes igitur duces notae deterioris

Dede neci; melior vacua sine regnet in aula.

[3] Qui tamen et ipse spoliandus est alis, ubi saepius quum examine suo conatur eruptione facta profugere : nam velut quadam compede retinebimus erronem ducem, detractis alis; qui fugae destitutus praesidio, finem regni non audet excedere, propter quod ne ditionis quidem suae populo permittit longius evagari.

Quomodo apium paucitas emendatur.

XI. [1] Sed nonnumquam idem necandus est, quum vetus alveare numero apium destituitur, atque infrequentia eius ali<o> quo examine replenda est. Itaque quum primo vere in eo vase nata est pullities, novus rex eliditur, ut multitudo sine discordia cum parentibus suis conversetur. Quod si nullam progeniem tulerint favi, duas vel tres alvorum plebes in unam contribuere licebit, sed prius respersas dulci liquore : tum demum includere, et posito cibo, dum conversari consuescant, exiguis spiramentis relictis triduo fere clausas habere.

[2] Sunt, qui seniorem potius regem submoveant, quod est contrarium : quippe turba vetustior, velut quidam senatus minoribus pareat necesse est, et si quae sint imperia validiorum contumaciter spernentes, poenis ac mortibus afficiuntur.

[3] Illud tamem incommodum iuniori examini solet accidere, quum antiquarum apium relictus a nobis rex senectute defecit, quod tamquam domino mortuo familia nimia licentia discordat. Cui facile occurritur : nam ex iis alvis quae plures habent principes, dux unus eligitur : isque, translatus ad eas quae sine imperio sunt, rector constituitur.
Potest autem minore molestia, in iis domiciliis quae aliqua peste vexantur, paucitas apium emendari.

[4] Nam ubi cognita est clades infrequentis alvei, quos habeat favos oportet considerare : tum deinde cerae, quae semina pullorum continet, partem recidere, in qua regii generis proles animatur; est autem facilis conspectu, quoniam fere in ipso fine cerarum velut papilla uberis apparet eminentior, et laxioris fistulae, quam sunt reliqua foramina, quibus popularis notae pulli detinentur.

[5] Celsus quidem affirmat, in extremis favis transversas fistulas esse, quae contineant regios pullos. Hyginus quoque, auctoritatem Graecorum sequens, negat ex vermiculo, ut ceteras apes, fieri ducem, sed in circuitu favorum paulo maiora, quam sunt plebei seminis, inveniri recta foramina, repleta quasi sorde rubri coloris, ex qua protinus alatus rex figuretur.

De condendo examine et eius fuga inhibenda.

XII. [1] Est et illa vernaculi examinis cura, si forte praedicto tempore facta eruptione patriam fastidiens sedem longiorem fugam denuntiavit. id autem significat, quum sic apis evadit vestibulum, ut nulla intro revolet, sed se confestim levet sublimius.

[2] Crepitaculis aereis, aut testarum plerumque vulgo iacentium sonitu terreatur fugiens iuventus : eaque vel pavida quum repetierit alvum maternam, et in eius aditu glomerata pependerit, vel statim se ad proximam frondem contulerit; protinus custos novum loculamentum in hoc praeparatum perlinat intrinsecus praedictis herbis : deinde guttis mellis respersum admoveat : tum manibus, aut etiam trulla congregatas apes recondat.

[3] Atque, uti debet, adhibita cetera cura, diligenter compositum et illitum vas interim patiatur in eodem loco esse, dum advesperascat; primo deinde crepusculo transferat, et reponat in ordinem reliquarum alvorum.

[4] Oportet autem etiam vacua domicilia collocata in apiariis habere; nam sunt nonnulla examina, quae quum processerint, statim sedem sibi quaerant in proximo, eamque occupent, quam vacantem reppererunt.
Haec fere acquirendarum, atque etiam retinendarum apium traditur cura.

Remedia apum laborantium morbo.

XIII. [1] Sequitur, ut morbo vel pestilentia laborantibus remedia desiderentur. Pestilentiae rara in apibus pernicies, nec tamen aliud, quam quod in cetero pecore praecipimus, quid fieri possit reperio, nisi ut longius alvi transferantur. Morborum autem facilius et causae dispiciuntur, et inveniuntur medicinae.

[2] Maximus[ autem annuus earum labor est initio veris, quo tithymalli floret frutex, et quo sameram ulmi promunt; namque sicut novis pomis, ita his primitivis floribus illectae avide vescuntur post hibernam famem, nil alioquin citra satietatem, tali nocente cibo. Qou quum se affatim repleverunt, profluvio alvi, nisi celeriter succurritur, intereunt : nam et tithymallus maiorum quoque animalium ventrem solvit, et proprie ulmus apium; eaque causa est cur in regionibus Italiae, quae sunt eius generis arboribus consitae, raro frequentes durent apes.

[3] Itaque veris principio si medicatos cibos praebeas, iisdem remediis et provideri potest, ne tali peste vexentur, et quum iam laborant, sanari.
Nam illud, quod Hyginus, maiores sequutus auctores, prodidit, ipse non expertus adseverare non audeo : volentibus tamen licebit experiri.

[4] Siquidem praecepit apium corpora, quae quum eiusmodi pestis incessit, sub favis acervatim enectae reperiuntur, sicco loco per hiemem reposita circa aequinoctium vernum, quum clementia diei suaserit, post horam tertiam in solem proferre, ficulneoque cinere obruere; quo facto, affirmat intra duas horas, quum vivido halitu caloris animatae sunt, resumpto spiritu, in praeparatum vas, si obiiciatur, irrepere.

[5] Nos magis, ne intereant, quae deinceps dicturi sumus, aegris examinibus adhibenda censemus; nam vel grana mali Punici tunsa, et vino Amineo conspersa, vel uvae passae cum rore Syriaco pari mensura pinsitae, et austero vino insucatae dari debent : vel si per se ista frustrata sunt, omnia eadem aequis ponderibus in unum levigata, et fictili vaso cum Amineo vino infervefacta, mox etiam refrigerata, ligneis canalibus adponi.

[6] Nonnulli rorem marinum, aqua mulsea decoctum, quum gelaverit, imbricibus infusum praebent libandum; quidam bubulam, vel hominis urinam, sicut Hyginus affirmat, alvis apponunt.

[7] Nec non etiam ille morbus maxime est conspicuus, qui horridas contractasque carpit, quum frequenter aliae mortuarum corpora domiciliis suis efferunt, aliae intra tecta, ut in publico luctu, maesto silentio torpent : id quum accidit, arundineis infusi canalibus offeruntur cibi, maxime decocti mellis, et cum galla vel arida rosa detriti; galbanum etiam, ut eius odore medicentur, incendi convenit, passoque et defruto vetere fessas sustinere.

[8] Optime tamen facit amelli radix, cuius est frutex luteus, purpureus flos: ea cum vetere Amineo vino decocta exprimitur, et ita liquatus eius succus datur. Hyginus quidem, in eo libro quem de apibus scripsit, Aristomachus, inquit, hoc modo succurrendum laborantibus existimat : primum, ut omnes vitiosi favi tollantur, et cibus ex integro recens ponatur; deinde, ut fumigentur.

[9] Prodesse etiam putat apibus vetustate corruptis examen novum contribuere, quamvis periculosum sit ne seditione consumantur, verumtamen adiecta multitudine laetaturas : sed ut concordes maneant, earum apium, quae ex alio domicilio transferuntur, quasi peregrinae plebis, submoveri reges debent. Nec tamen dubium quin frequentissimorum examinum favi, qui iam maturos habent pullos, transferri, et subiici paucioribus debeant, ut tamquam novae prolis adoptione domicilia confirmentur.

[10] Sed et id quum fiet, animadvertendum, ut eos favos subiiciamus quorum pulli iam sedes suas adaperiunt, et velut opercula foraminum obductas ceras erodunt exserentes capita : nam si favos immaturo foetu transtulerimus, emorientur pulli, quum foveri desierint.

[11] Saepe etiam, vitio quod φαγέδαιναν Graeci vocant, intereunt; siquidem quum sit haec apium consuetudo, ut prius tantum cerarum confingant, quantum putent explere posse : nonnumquam evenit ut, consummatis operibus cereis, [ut] examen conquirendi mellis causa longius evagatum subitis imbribus aut turbinibus in silvis opprimatur, et maiorem partem plebis amittat : quod ubi factum est, reliqua paucitas favis complendis non sufficiat; tumque vacuae cerarum partes computrescant, et vitiis paulatim serpentibus, corrupto melle, ipsae quoque apes intereant.

[12] Id ne fiat, duo populi coniungi debent, qui possint adhuc integras ceras explere : vel si non est facultas alterius examinis, ipsos favos, antequam putrescant, vacuis partibus acutissimo ferro liberare : nam hoc quoque refert, ne admotum hebes ferramentum (quia non facile penetret) vehementius impressum favos sedibus suis commoveat : quod si factum est, apes domicilium derelinquunt.

[13] Est et illa causa interitus, quod interdum continuis annis plurimi flores proveniunt, et apes magis mellificiis, quam foetibus student; iItaque nonnulli, quibus minor harum rerum scientia, magis fructibus delectantur, ignorantes exitium apibus imminere, quoniam et nimio fatigatae opere plurimae pereunt, nec ullis iuventutis supplementis confrequentatae novissime reliquae intereunt.

[14] Itaque si tale ver incessit, ut et prata etiam parva floribus abundent, utilissimum est, tertio quoque die alveorum exitus praecludi, exiguis foraminibus relictis, per quae non apes exire, ut ab opere mellifico avocatae, quoniam se non sperent posse ceras omnis liquoribus stipare, foetibus expleant.
Atque haec fere sunt examinum vitio laborantium remedia.

Quid quoque tempore faciant apes, et quid earum curator facere debeat.

XIV. [1]  Deinceps illa totius anni cura, ut idem Hyginus commodissime prodidit. Ab aequinoctio primo, quod mense martio circa VIII kalendas aprilis in octava parte Arietis conficitur, ad exortum Vergiliarum dies verni temporis habentur duodequinquaginta. Per hos primum ait apes curandas esse adapertis alveis, ut omnia purgamenta quae sunt hiberno tempore congesta, eximantur, et ut araneis, qui favos corrumpunt, detractis fumus immittatur factus incenso bubulo fimo : hic enim quasi quadam cognatione generis maxime est apibus aptus.

[2] Vermiculi quoque, qui tiniae vocantur, item papiliones enecandi sunt : quae pestes plerumque favis adhaerentes decidunt, si fimo medullam bubulam misceas, et his incensis nidorem admoveas. Hac cura per id tempus, quod diximus, examina firmabuntur, eaque fortius operibus inservient.

[3] Verum maxime custodiendum est curatori, qui apes nutrit, quum alvos tractare debebit, uti pridie castus ab rebus venereis, neve temulentus, nec nisi lotus ad eas accedat, abstineatque omnibus redolentibus esculentis, ut sunt salsamenta, et eorum omnia eliquamina; itemque foetentibus acrimoniis alii vel ceparum, ceterarumque rerum similium.

[4] Duodequinquagesimo die ab aequinoctio verno, quum fit Vergiliarum exortus, circa V idus maias, incipiunt examina viribus et numero augeri. Sed et iisdem diebus intereunt, quae paucas et aegras apes habent; eodemque tempore progenerantur in extremis partibus favorum amplioris foetus magnitudinis, quam sint ceterarum apum, eosque nonnulli putant esse reges; verum quidam Graecorum auctores οἴστρους appellant, ab eo, quod exagitent, nec patiantur examina conquiescere : itaque praecipiunt eos necari.

[5] Ab exortu Vergiliarum ad solstitium, quod fit ultimo mense iunio, circa octavam partem Cancri, fere examinant alvi : quo tempore vehementius custodiri debent, ne novae suboles diffugiant. Tumque peracto solstitio, usque ad ortum Caniculae, qui fere dies triginta sunt, pariter et frumenta et favi demetuntur. Sed ii quemadmodum tolli debeant, mox deinde, quum de confectura mellis praecipiemus.

[6] Ceterum hoc eodem tempore progenerare posse apes iuvenco perempto, Democritus et Mago, nec minus Virgilius prodiderunt. Mago quidem ventribus etiam bubulis idem fieri adfirmat. Quam rationem diligentius prosequi supervacuum puto, consentiens Celso, qui prudentissime ait, non tanto interitu pecus istud amitti ut sic requirendum sit.

[7] Verum hoc tempore, et usque in autumni aequinoctium decimo quoque die alvi aperiendae et fumigandae sunt; quod quum sit molestum examinibus, saluberrimum tamen esse convenit. Suffitas deinde et aestuantes apes refrigerare oportet, conspersis vacuis partibus alvorum, et quam recentissimi rigoris aqua infusa; deinde si quid ablui non poterit, pinnis aquilae, vel etiam cuiuslibet vasti alitis, quae rigorem habent, emundari.

[8] Praeterea ut tiniae, si apparuerint, everrantur, papilionesque necentur, qui plerumque intra alvos morantes apibus exitio sunt : nam et ceras erodunt, et stercore suo vermes progenerant, quos alvorum tinias appellamus.

[9] Itaque quo tempore malvae florent, quum est eadem maxima multitudo, si vas aeneum simile miliario vespere ponatur inter alvos, et in fundum eius lumen aliquod demittatur, undique papiliones concurrant : dumque circa flammulam volitent, aduruntur, quod nec facile ex angusto susum evolent, nec rursus longius ab igne possunt recedere, quum lateribus aeneis circumveniantur : ideoque propinquo ardore consumuntur.

[10] A Canicula fere post diem quinquagesimum Arcturus oritur, quum irroratis floribus thymi, et cunilae, thymbraeque, apes mella conficiunt : idque optimae notae emitescit autumni aequinoctio, quod est ante kalendas octobris, quum octavam partem Librae sol attigit. Sed inter Caniculae et Arcturi exortum, cavendum erit ne apes intercipiantur violentia crabronum, qui ante alvearia plerumque obsidiantur prodeuntibus.

[11] Post Arcturi exortum circa aequinoctium Librae, sicut dixi, favorum secunda est exemptio. Ab aequinoctio deinde, quod conficitur circa VIII kalend. octobris ad Vergiliarum occasum diebus XL, ex floribus tamaricis, et silvestribus frutectis apes collecta mella cibariis hiemis reponunt; quibus nihil est omnino detrahendum, ne saepius iniuria contristatae, velut desperatione rerum profugiant.

[12] Ab occasu Vergiliarum ad brumam, quae fere conficitur circa VIII kalend. ianuarii, in octava parte Capricorni, iam recondito melle utuntur examina, eoque usque Arcturi exortum sustinentur. Nec me fallit Hipparchi ratio, quae docet solstitia et aequinoctia non octavis, sed primis partibus signorum confici. Verum in hac ruris disciplina sequor nunc Eudoxi et Metonis, antiquorumque fastus astrologorum, qui sunt aptati publicis sacrificiis : quia et notior est ista vetus agricolis concepta opinio; nec tamen Hipparchi subtilitas pinguioribus, ut aiunt, rusticorum litteris necessaria est.

[13] Ergo Vergiliarum occasu primo statim conveniet aperire alvos, et depurgare quidquid immundi est; diligentiusque curare, quoniam per tempora hiemis non expedit movere aut patefacere vasa. Quam ob causam dum adhuc autumni reliquiae sunt, apricissimo die purgatis domiciliis opercula intus usque ad favos admovenda sunt, omni vacua parte sedis exclusa, quo facilius angustiae cavearum per hiemem concalescant : idque semper faciendum est etiam in his alvis quae paucitate plebis infrequentes sunt.

[14] Quidquid deinde rimarum est aut foraminum, luto et fimo bubulo mixtis illinemus extrinsecus, nec nisi aditus, quibus commeent relinquemus. Et quamvis porticu protecta vasa, nihilo minus congestu culmorum et frondium supertegemus, quantumque res patietur, a frigore et tempestatibus muniemus.

[15] Quidam exemptis interaneis occisas aves intus includunt, quae tempore hiberno plumis suis delitiscentibus apibus praebent teporem : tum etiam, si sunt absumpta cibaria, commode pascuntur esurientes, nec nisi ossa earum relinquunt; sin autem favi suffecient, permanent illibatae; nec quamvis amantissimas munditiarum offendunt odore suo. Melius tamen nos existimamus, tempore hiberno fame laborantibus ad ipsos aditus in canaliculis vel contusam et aqua madefactam ficum aridam, vel defrutum aut passum, praebere; quibus liquoribus mundam lanam imbuere oportebit, ut insistentes apes quasi per siphonem succum evocent.

[16] Uvas etiam passas, quum infregerimus, paulum aqua respersas probe dabimus. Atque his cibariis non solum hieme, sed etiam, quibus temporibus, ut iam supra dixi, tithymallus, atque ulmi florebunt, sustinendae sunt.

[17] Post confectam brumam diebus fere quadraginta, qudcquid est repositum mellis, nisi liberalius relictum sit, consumunt, et saepe etiam vacuatis ceris usque in ortum fere Arcturi, qui est ab idibus februariis, ieiunae favis accubantes torpent more serpentum, et quiete sua spiritum conservant : quem tamen ne amittant, si longior fames incesserit, optimum est, per aditum vestibuli siphonibus dulcia liquamina inmittere, et ita penuriam temporum sustinere, dum Arcturi ortus et hirundinis adventus commodiores polliceantur futuras tempestates.

[18] Itaque, post hoc tempus, quum diei permittit hilaritas, procedere audent in pascua; nam ab aequinoctio verno sine cunctatione iam passim vagantur, et idoneos ad foetum decerpunt flores, atque intra tecta conportant. Haec observanda per anni tempora diligentissime Hyginus praecepit.
Ceterum illa Celsus adiicit, paucis locis eam felicitatem suppetere ut apibus alia pabula hiberna atque alia praebeantur aestiva.

[19] Itaque quibus locis post veris tempora flores idonei deficiunt, negat oportere immota examina relinqui, sed, vernis pastionibus adsumptis, in ea loca transferri, quae serotinis floribus thymi, et origani, thymbraeque, benignius apes alere possunt; quod fieri ait et Achaiae regionibus, ubi transferuntur in Atticas pastiones, et Euboea, et rursus in insulis Cycladibus, quum ex aliis transportantur Scyrum, nec minus in Sicilia, quum ex reliquis eius partibus in Hyblaeam conferuntur.

[20] Idemque ait, ex floribus ceras fieri, ex matutino rore mella, quae tanto meliorem qualitatem capiunt, quanto iucundiore sit materia cera confecta. Sed ante translationem diligenter alvos inspicere praecepit, veteresque, et tineosos, et labantes favos eximere : nec nisi paucos et optimos reservare, ut simul etiam ex meliore flore quamplurimi fiant : eaque vasa, quae quis transferre velit, non nisi noctibus et sine concussione portare.

De melle conficiendo, et quanto castrari debent alvi.

XV. [1] Mox vere transacto sequitur, ut dixi, mellis vindemia, propter quam totius anni labor exercetur. Eius maturitas intellegitur, quum animadvertimus fucos ab apibus expelli ac fugari : quod est genus amplioris incrementi, simillimum api, sed, ut ait Virgilius,

ignavum [fucos] pecus,

et sine industria favis adsidens.

[2] Nam neque alimenta congerit, et ab aliis invecta consumit. Verumtamen ad procreationem subolis conferre aliquid hi fuci videntur, insidentes seminibus, quibus apes figurantur. Itaque ad fovendam et educandam novam prolem familiarius admittuntur. Exclusis deinde pullis, extra tecta proturbantur, et, ut idem ait,

praesepibus arcentur.

[3] Hos quidam praecipiunt in totum exterminari oportere; quod ego Magoni consentiens faciendum non censeo, verum saevitiae modum adhibendum : nam nec ad occidionem gens interimenda est, ne apes inertia laborent, quae, quum fuci aliquam partem cibariorum absumunt, sarciendo damna fiunt agiliores : nec rursus multitudinem praedonum coalescere patiendum est, ne universas opes alienas diripiant.

[4] Ergo quum rixam fucorum et apium saepius committi videris, adapertas alvos inspicies, ut sive semipleni favi sint, differantur; sive iam liquore conpleti, et superpositis ceris tamquam operculis obliti, demetantur. Dies vero castrandi fere matutinus occupandus est : neque enim convenit aestu medio exasperatas apes lacessi. Duobus ferramentis ad hunc usum opus est, sesquipedali, vel paulo ampliore mensura factis, quorum alterum sit culter oblongus ex utraque parte acie lata, uno capite aduncum scalprum; alterum prima fronte planum et acutissimum : quo melius hoc favi succidantur, illo eradantur, et quidquid sordidum deciderit, attrahatur.

[5] Sed ubi a posteriore parte, qua nullum est vestibulum patefactum fuerit alveare, fumum admovebimus factum galbano vel arido fimo; ea porro vase fictili prunis immixta conduntur : idque vas ansatum simile angustae ollae figuratur, ita ut pars altera sit acutior, per quam modico foramine fumus emanet; altera latior et ore patulo, per quam possit adflari.

[6] Talis olla quum est alvari obiecta, spiritu admoto fumus ad apes promovetur : quae confestim, nidoris impatientes, in priorem partem domicilii, et interdum extra vestibulum se conferunt; atque ubi potestas facta est liberius inspiciendi, fere, si duo sunt examina, duo genera quoque favorum inveniuntur.

[7] Nam etiam in concordia suum quaeque plebs morem figurandi ceras, fingendique servant. Sed omnes favi semper cavearum tectis, et paululum ab lateribus adhaerentes dependent ita, ne solum contingant : quoniam id praebet examinibus iter.

[8] Ceterum figura cerarum talis est, qualis et habitus domicilii : nam et quadrata et rutunda spatia, nec minus longa, suam speciem velut formae quaedam favis praebent; ideoque non semper eiusdem figurae reperiuntur favi. Sed hi qualescumque sint, non omnes eximantur : nam priore messe, dum adhuc rura pastionibus abundant, quinta pars favorum; posteriore, quum iam metuitur hiems, tertia relinquenda est.

[9] Atque hic tamen modus non est in omnibus regionibus certus : quoniam pro multitudine florum et ubertate pabuli apibus consulendum est. Ac si cerae dependentes in longitudinem decurrunt, eo ferramento, quod simile est cultro, insecandi sunt favi, deinde subiectis duobus brachiis excipiendi, atque ita promendi; sin autem transuersi tectis cavearum inhaerent, tunc scalprato ferramento est opus, ut adversa fronte inpressi desecentur.

[10] Eximi autem debent veteres vel vitiosi, et relinqui maxime integri, ac melle pleni, et si qui tamen pullos continent, ut examini progenerando reserventur. Omnis deinde copia favorum conferenda est in eum locum, in quo mel conficere voles, linendaque sunt diligenter foramina parietum et fenestrarum, ne quid sit apibus pervium, quae velut amissas opes suas pertinaciter vestigant, et persequutae consumunt; itaque ex iisdem rebus fumus etiam in aditu loci faciendus est, qui propulset intrare temptantis.

[11] Castratae deinde alvi, si quae transversos favos in aditu habebunt, convertendae erunt, ut alterna vice posteriores partes vestibula fiant; sic enim proxime cum castrabuntur, veteres potius favi quam novi eximentur, ceraeque renovabuntur, quae tanto deteriores sunt, quanto vetustiores.
Quod si forte alvaria circumstructa et immobilia fuerint, curae erit nobis, ut semper modo a posteriore, modo a priore parte castrentur : idque fieri ante diei quintam horam debebit, deinde repeti vel post nonam, vel postero mane.

[12] Sed quotcumque favi sunt demessi, eodem die dum tepent, mella conficere  convenit. Saligneus qualus, vel tenui vimine rarius contextus saccus, inversae metae similis, qualis est, quo vinum liquatur, obscuro loco suspenditur : in eum deinde carptim congeruntur favi; sed adhibenda cura est ut separentur eae partes cerarum, quae vel pullos habent, vel rubras sordes : nam sunt mali saporis, et suo succo mella corrumpunt.

[13] Deinde ubi liquatum mel in subiectum alveum defluxit, transferetur in vasa fictilia, quae paucis diebus aperta sint, dum musteus fructus defervescat, isque saepius ligula purgandus est. Mox deinde fragmina favorum, quae in sacco remanserunt, tetractat exprimuntur : atque id secundae notae mel defluit, et ab diligentioribus seorsum reponitur, ne quod est optimi saporis, hoc adhibito, fiat deterius.

De cera facienda.

XVI. [1] Cerae fructus, quamvis aeris exigui, non tamen omittendus est, quum sit eius usus ad multa necessarius. Expressae favorum reliquiae, posteaquam diligenter aqua dulci perlutae sunt, in vas aeneum coniiciuntur ; adiecta deinde aqua liquantur ignibus; quod ubi factum est, cera per stramenta vel iuncos defusa colatur, atque iterum similiter de integro coquitur, et in quas quis volvit formas, aqua prius adiecta defunditur : eamque concretam facile est eximere, quoniam qui subest humor non patitur formis inhaerere.

[2] Sed iam consummata disputatione de villaticis pecudibus atque pastionibus, quae reliqua nobis rusticarum rerum pars superest, de cultu hortorum, Publi Silvine, deinceps ita, ut et tibi et Gallioni nostro complacuerat, in carmen conferemus.