CONSTANTIN VII PORPHYROGÉNÈTE

Ἱστορία περὶ τοῦ κάστρου Χερσῶνος.

Βασιλεύοντος Δοικλητιανοῦ ἐν Ῥώμῃ, ἐν δὲ τῇ Χερσωνιτῶν στεφανηφοροῦντος καὶ πρωτεύοντος Θεμιστοῦ, τοῦ Θεμιστοῦ, Σαυρόματος, ὁ ἐκ τῶν Βοσποριανῶν, Κρισκορόνου δὲ παῖς γενόμενος, συναθροίσας Σαρμάτας τοὺς τὴν Μαιώτιδα λίμνην οἰκοῦντας, ἐστρατοπεδεύσατο κατὰ Ῥωμαίων, καὶ καταλαβὼν 〈τὴν〉 τῶν Λαζῶν χώραν καὶ πολεμήσας τοὺς ἐκεῖσε, φθάζει καὶ ἕως τοῦ Ἅλυος ποταμοῦ.

Μαθὼν δὲ τοῦτο ὁ βασιλεὺς Διοκλητιανός, πορθεῖσθαι τὴν τῶν Λαζῶν χώραν καὶ τὴν Ποντικήν, ἀπέστειλεν ἐκεῖσε στρατὸν ἀντιπαρατάξασθαι Σαρμάταις βουλόμενος. Ἦν δὲ ἔξαρχος τοῦ στρατοῦ Κώνστας τριβοῦνος, καὶ καταλαβὼν τὸν Ἅλυν ὁ Κώνστας σὺν τῷ στρατῷ, ἐκαθέσθη ἐκεῖσε, κωλύων Σαρμάτας ἀντιπερᾶσαι τὸν Ἅλυν. Καὶ μὴ δυναμένου αὐτοῦ ἀντιπαρατάξασθαι αὐτούς, ἐβουλεύετο καθ´ ἑαυτὸν ὁ Κώνστας μηδαμῶς ἄλλως δύνασθαι τοὺς Σαρμάτας ἐκδιῶξαι, εἰ μήτι γε τῶν πλησιοχώρων τῆς Βοσποριανῶν καὶ τῆς Μαιώτιδος λίμνης τινὰς κατ´ αὐτῶν ἐκπεμφθῆναι εἰς πόλεμον καὶ τὰς τούτων φαμιλίας ἐκπορθῆσαι, ὅπως ταῦτα ἀκούσας ὁ Σαυρόματος ὑποστρέψῃ ἐκ τοῦ πολέμου, καὶ ταῦτα μηνῦσαι τῷ βασιλεῖ, ἐφ´ ᾧ τε ἀποστεῖλαι κατὰ τῶν Χερσωνιτῶν καὶ τούτους διεγεῖραι κατὰ τῶν Σαρματῶν, ὡς πλησιοχώρων αὐτῶν ὄντων, καὶ πολεμῆσαι τὰς αὐτῶν φαμιλίας πρὸς τὸ τὸν Σαυρόματον ἀκούσαντα τὸ τάχος ὑποστρέψαι ἐκ τοῦ πολέμου. Ὁ δὲ βασιλεὺς Διοκλητιανὸς ταῦτα ἀκούσας, ἀπέστειλεν εὐθέως κατὰ τῶν Χερσωνιτῶν, προτρεπόμενος συμμαχῆσαι αὐτῷ καὶ ἀπελθόντας τὴν Βοσποριανῶν καὶ Σαρματῶν χώραν ἐκπορθῆσαι καὶ τὰς τούτων φαμιλίας αἰχμαλωτίσαι.

Στεφανηφοροῦντος δὲ τότε καὶ πρωτεύοντος τῆς Χερσωνιτῶν Χρήστου, τοῦ Παπίου, οἱ Χερσωνῖται τοῖς τοῦ βασιλέως ῥήμασιν ἀσμένως ὑπακούσαντες, ἐμηχανῶντο λοιπόν, ποίῳ τρόπῳ δυνηθεῖεν τήν τε τοῦ Σαυρομάτου πόλιν Βόσπορον καὶ τὰ τῆς Μαιώτιδος καστέλλια παραλαβεῖν. Καὶ συναθροίσαντες τοὺς τῶν πλησιοχώρων καστελλίων ἄνδρας καὶ κατασκευάσαντες ἅρματα πολεμικὰ καὶ ἐνθέντες ἐν αὐτοῖς τὰς λεγομένας χειροβολίστρας,

παρεγένοντο κατὰ τὴν Βοσποριανῶν πόλιν, καὶ ποιήσαντες ἐγκρύμματα διὰ τῆς νυκτὸς ὀλιγοστοὶ προσῆψαν τὸν πόλεμον τῇ πόλει, καὶ τειχομαχήσαντες ἀπὸ ὄρθρου ἕως ὥρας τρίτης, ἐτεκμήραντο τοῦ φυγεῖν, μὴ προδείξαντες τὰς ἐν τοῖς ἅρμασι κατασκευασμένας χειροβολίστρας. Καὶ δὴ τῶν ἐν τῇ Βοσπόρῳ νομισάντων ὡς δι´ ὀλιγότητα ἡττημένους φεύγειν τοὺς Χερσωνίτας, καταθαρρήσαντες ἑαυτῶν ἐξῄεσαν πρὸς δίωξιν αὐτῶν. Οἱ δὲ Χερσωνῖται ἠρέμα, φησί, φεύγοντες ταῖς χειροβολίστραις τοὺς διώκοντας ἀνήλισκον Βοσποριανούς, ἀναστάντες δὲ καὶ οἱ ἐνεδρεύοντες Χερσωνῖται, καὶ περικυκλώσαντες τοὺς Βοσποριανούς, πάντας αὐτοὺς κατέσφαξαν, καὶ ὑποστρέψαντες κατέλαβον τὴν Βόσπορον, ὁμοίως δὲ καὶ τὰ πρὸς τὴν Μαιώτιδα λίμνην καστέλλια καὶ πάσας τὰς φαμιλίας 〈τῶν〉 Σαυρομάτων, καὶ ἐκαθέζοντο ἐν τῇ Βοσπόρῳ, μηδένα τοῦ λοιποῦ κατασφάζοντες, πλὴν τῶν πολεμησάντων, καὶ ἐχόμενοι Βοσπόρου, ἐφύλαττον αὐτήν.

Ἡμερῶν δέ τινων διαγενομένων, λέγει Χρῆστος, ὁ τοῦ Παπίου ταῖς τῶν Σαυρομάτων γυναιξίν, ὅτι· «Ἡμεῖς οὐκ εἴχαμεν χρείαν ὑμᾶς πολεμεῖν, ἀλλ´ ἐπειδὴ ὁ Σαυρόματος ἀπῆλθεν τὴν τῶν Ῥωμαίων χώραν πορθῆσαι, τούτου χάριν προτραπέντες ἡμεῖς παρὰ τοῦ βασιλέως Ῥωμαίων, ὡς ὑπήκοοι αὐτοῦ ὄντες, ἐπολεμήσαμεν ὑμᾶς. Ἐὰν οὖν θέλετε ζῆσαι ἐν τῇ πόλει ὑμῶν, δεῦτε ἀποστείλωμεν πρέσβεις πρὸς τὸν κύριον ὑμῶν, Σαυρόματον, ἐφ´ ᾧ τε αὐτὸν ποιῆσαι εἰρήνην μετὰ τῶν Ῥωμαίων ἐπ´ ὄψεσι τῶν πρέσβεων ἡμῶν καὶ ἀναχωρῆσαι τῶν ἐκεῖσε, καὶ ἡμεῖς ἀφίομεν ὑμᾶς, καὶ ἀπερχόμεθα ἐν τῇ πόλει ἡμῶν, οὕτω μέντοι, προπέμποντος Σαυρομάτου ἐνταῦθα τοὺς πρέσβεις ἡμῶν καὶ μετὰ τῶν ἰδίων ἀνθρώπων μηνύοντος ἡμῖν τὰ τῆς εἰρήνης, καὶ οὕτως ἀφίομεν ὑμᾶς καὶ ἀναχωροῦμεν· εἰ δὲ καὶ δοκιμάσῃ Σαυρόματος δόλῳ τινὶ ἔρχεσθαι, ὡς νομίζων ἡμᾶς ἐνταῦθα συγκλεῖσαι καὶ πολεμῆσαι, καὶ γνῶμεν τοῦτο διὰ τῶν σκουλκατώρων ἡμῶν, πάντας ὑμᾶς ἀπὸ μικροῦ ἕως μεγάλου κατασφάξομεν, καὶ οὕτως ἀναχωροῦμεν τῶν ἐντεῦθεν. Καὶ τί τὸ λοιπὸν Σαυρομάτῳ ὄφελος, τῆς φαμιλίας αὐτοῦ πάσης καὶ τῆς πόλεως ἀπολλυμένης;» Αἱ δὲ γυναῖκες Σαυρομάτου ταῦτα ἀκούσασαι, σπουδαίως τοῦτο γενέσθαι παρεσκεύασαν. Καὶ δὴ ἀποστέλλουσιν οἱ Χερσωνῖται μετὰ Βοσποριανῶν καὶ ἰδίους πέντε πρέσβεις πρὸς Σαυρόματον, μηνύοντες αὐτῷ τὰ γενόμενα καὶ λεχθέντα. Καὶ δὴ τῶν πρέσβεων καταλαβόντων τὸν Σαυρόματον κατὰ τοὺς τοῦ Ἅλυος ποταμοῦ τόπους, ἀνήγγειλαν αὐτῷ πάντα τὰ γενόμενα κατὰ τῶν Βοσποριανῶν παρὰ τῶν Χερσωνιτῶν.

Ὁ δὲ ἐν πολλῇ στενώσει γενόμενος, ὡς δῆθεν, φησί, βουλόμενος τοὺς τῶν Χερσωνιτῶν πρέσβεις ἐκ τῆς ὁδοιπορίας ἀναπαῦσαι, λέγει αὐτοῖς· «Ἐπειδὴ κοπωμένοι ἐστέ, θέλω ὑμᾶς ὀλίγας ἡμέρας ἀναπαῆναι, καὶ εἶθ´ οὕτως πάντα τὰ ὑφ´ ὑμῶν λεχθέντα ποιήσω· *** ἐντεῦθεν ἀπέλθατε πρὸς τοὺς Ῥώμης, καὶ μάθετε παρ´ αὐτῶν καὶ πείθεσθε, ὅτι ἀληθεύω ὑμῖν καὶ οὐ ψεύδομαι.»

Τῶν δὲ Χερσωνιτῶν ἀπελθόντων πρὸς Κώνσταν μετὰ καὶ πρέσβεων τοῦ Σαυρομάτου, ἐπύθοντο τὰ μεταξὺ αὐτῶν γενόμενα, ἀνήγγειλαν δὲ τῷ Κώνστᾳ καὶ πάντα τὰ ὑπ´ αὐτῶν κατὰ τὴν Βοσποριανῶν καὶ τὴν Μαιώτιδα λίμνην γενόμενα, καὶ τό, πῶς τὰς φαμιλίας Σαυρομάτου παρέλαβον, καὶ ὅτι τῇ ἀνάγκῃ ταύτῃ εἰς εἰρήνην ἦλθεν ὁ Σαυρόματος. Ἀκούσας δὲ ταῦτα ὁ Κώνστας πάνυ ἐλυπήθη, καὶ λέγει τοῖς Χερσωνίταις· «Καὶ τί μοι τὸ ὄφελος λοιπὸν τῆς ὑμετέρας συμμαχίας, ἀφ´ ἧς ἐγὼ ἐποίησα πάκτα δοῦναι αὐτοῖς χρυσίον τοσοῦτον;»

Λέγουσιν αὐτῷ οἱ Χερσωνῖται· «Μὴ λυπηθῇς, δέσποτα, καὶ ἐὰν θέλῃς, ἡμεῖς ἀναλύομεν τὸ περὶ τῆς δόσεως πάκτον». Λέγει αὐτοῖς ὁ Κώνστας· «Καὶ πῶς δυνατόν;» Λέγουσιν αὐτῷ οἱ Χερσωνῖται· «Δήλωσον καὶ αὐτὸς τῷ Σαυρομάτῳ, ὅτι· ‘Τὰ μὲν ἤδη μεταξὺ ἡμῶν γενόμενα πάκτα κεκράτηνται· ἐπεὶ οὖν τῇ αἰτίᾳ τῇ σῇ κἀγὼ ἀναλώματα καὶ ζημίας πολλὰς ἐποίησα σὺν τῷ στρατῷ ἀπὸ Ῥώμης ἕως τῶν ὧδε, δός μοι καὶ σὺ ταῦτα, κἀγώ σοι ἀποδίδωμι τὰς φαμιλίας σου πάσας καὶ τὴν πόλιν σου.’»

Περιχαρὴς δὲ γενόμενος ὁ Κώνστας ἐμήνυσεν ταῦτα τῷ Σαυρομάτῳ, Ὁ δὲ Σαυρόματος ἀκούσας καὶ λυπηθεὶς σφόδρα, μηνύει τῷ Κώνστᾳ λέγων, ὅτι· «Οὐ θέλω δοῦναι τίποτ´ οὖν, οὐδὲ λαβεῖν, ἀλλὰ μόνον ἀπόστειλόν μοι τοὺς Χερσωνίτας, ἵνα τῶν ἐντεῦθεν ἀναχωρήσω.» Λέγουσιν οἱ Χερσωνῖται τῷ Κώνστᾳ· «Μὴ ἀπολύσῃς ἡμᾶς, ἕως ἂν πάντας τοὺς αἰχμαλώτους ἀπολάβῃς.» Τότε μηνύει ὁ Κώνστας τῷ Σαυρομάτῳ λέγων, ὅτι· «Ἀπόστειλόν μοι πάντας, οὓς ἔχεις, αἰχμαλώτους, καὶ ἀπολύω τοὺς Χερσωνίτας.» Ὁ δὲ Σαυρόματος ταῦτα ἀκούσας, ἄκων καὶ μὴ βουλόμενος ἀπέλυσεν ἅπαντας, οὓς εἶχεν, αἰχμαλώτους ἕως ἑνός.

Ἀπολαβὼν οὖν ὁ Κώνστας ἅπαντας τοὺς πραιδευθέντας, δύο τῶν Χερσωνιτῶν πρέσβεις κατασχὼν παρ´ ἑαυτῷ, τοὺς ἄλλους ἀπέστειλεν πρὸς τὸν Σαυρόματον, ὅστις Σαυρόματος παραλαβὼν αὐτοὺς προαπέστειλεν ἐκ τῆς τῶν Λαζῶν χώρας μετὰ καὶ τῶν ἰδίων ἀνθρώπων πρὸς τὸ παραδοῦναι αὐτοὺς τήν τε Βόσπορον καὶ τὰς φαμιλίας αὐτῶν. Αὐτὸς δὲ 〈ὁ〉 Σαυρόματος τὴν πορείαν μετὰ τοῦ ἔθνους αὐτοῦ ἐν καταστάσει ἐποιεῖτο πρὸς τὸ †ἀθροίλους† τοὺς Χερσωνίτας παραδοῦναι τὰς φαμιλίας καὶ ἀναχωρῆσαι. Οἱ δὲ Χερσωνῖται τοὺς οἰκείους πρέσβεις ὑποδεξάμενοι ἐν τῇ Βοσπόρῳ, καὶ μεμαθηκότες τὰ γενόμενα ἅπαντα ὑπὸ Κώνσταντος καὶ τοῦ Σαυρομάτου, παρέδωκαν τοῦ Σαυρομάτου ἄνθρωπον τήν τε Βόσπορον καὶ τὰ τῆς Μαιώτιδος καστέλλια καὶ τὰς φαμιλίας πάσας ἀβλαβεῖς, καὶ κατέλαβον ἐν εἰρήνῃ τὴν Χερσωνιτῶν.

Ὁ δὲ Κώνστας, ἀναχωρήσαντος τοῦ Σαυρομάτου ἐκ τῶν Ῥωμαϊκῶν τόπων, καὶ αὐτὸς ἀνέζευξεν ἐπὶ τὴν Ῥώμην, καὶ ἀνήγγειλεν πάντα τῷ βασιλεῖ τὰ ὑπὸ τῶν Χερσωνιτῶν γενόμενα, προσαγαγὼν καὶ τοὺς δύο αὐτῶν πρέσβεις, οὕστινας ἰδὼν ὁ βασιλεὺς καὶ φιλοφρόνως ἀποδεξάμενος καὶ τὰ μέγιστα εὐχαριστήσας, εἶπεν αὐτοῖς· «Τί θέλετε παράσχω ὑμῖν τε καὶ τῇ πόλει ὑμῶν ὑπὲρ τῆς τοιαύτης εὐνοίας τε καὶ συμμαχίας;» Οἱ δὲ εἶπον τῷ βασιλεῖ, ὅτι· «Ἡμεῖς, δέσποτα, οὐδὲν ἕτερον θέλομεν, εἰ μήτι γε τοῦτο μόνον αἰτοῦμεν, ἐφ´ ᾧ τε δεξιὰς ἐλευθερίας καὶ ἀτελείας παρασχέσθαι ἡμῖν ὑπὸ τοῦ κράτους ὑμῶν.» Ὁ δὲ βασιλεὺς ἀσμένως ὑποκύψας τῇ αἰτήσει αὐτῶν, ἀφθόνως παρέσχεν αὐτοῖς τὰς τοιαύτας τῆς ἐλευθερίας τε καὶ ἀτελείας δεξιάς, ἀποστείλας αὐτοὺς μετὰ καὶ δώρων πλείστων κατὰ τὴν Χερσωνιτῶν, ὡς γνησίους ὄντας αὐτοὺς ὑπηκόους τῆς Ῥωμαίων βασιλείας. Ὁ δὲ Κώνστας μεγάλως καὶ αὐτὸς ὑποδεχθεὶς παρὰ τοῦ βασιλέως Διοκλητιανοῦ, ὡς ἀνδρείως παραταξάμενος κατὰ τὸν τῶν Σαυρομάτων πόλεμον καὶ περιφανὴς καὶ ἔνδοξος γενόμενος, μετ´ ὀλίγον τινὰ χρόνον τῆς Ῥωμαίων ἀνεδείχθη βασιλείας, Διοκλητιανοῦ ἐπὶ τὴν Νικομήδειαν ἐπαναγαγόντος.

Κώνστα δὲ τελευτήσαντος, ἐν Ῥώμῃ ἐβασίλευσεν Κωνσταντῖνος, ὁ υἱὸς αὐτοῦ, καὶ ἐρχομένου αὐτοῦ ἐπὶ τὸ Βυζάντιον, ἀντιστάσεως αὐτῷ ὑπό τινων ἐν τῇ Σκυθίᾳ γενομένης, ὑπεμνήσθη τὸ ὑπὸ τοῦ πατρὸς αὐτοῦ, Κώνστα λεχθὲν περὶ τῆς τῶν Χερσωνιτῶν εὐνοίας τε καὶ συμμαχίας, καὶ ἀπέστειλεν κατὰ τὴν τῶν Χερσωνιτῶν πρέσβεις, ἐφ´ ᾧ τε ἐλθεῖν αὐτοὺς κατὰ τὴν τῶν Σκυθῶν χώραν καὶ μαχήσασθαι τοῖς ἀνθεστηκόσιν αὐτῷ.

Στεφανηφοροῦντος δὲ τότε καὶ πρωτεύοντος τῆς Χερσωνιτῶν Διογένους, τοῦ Διογένους, οἱ Χερσωνῖται τὴν κέλευσιν ἀσμένως πειθαρχήσαντες, πάσῃ σπουδῇ κατασκευάσαντες τά τε πολεμικὰ ἅρματα καὶ τὰς χειροβολίστρας, καταλαμβάνουσι τὸν Ἴστρον ποταμὸν καὶ τοῦτον περάσαντες, ἀντεπαρατάξαντο τοῖς ἀνθεστηκόσιν, καὶ ἐτροπώσαντο αὐτούς. Μαθὼν δὲ ὁ βασιλεὺς τὴν ὑπ´ αὐτῶν γενομένην τροπήν, ἐκέλευσεν αὐτοὺς κατὰ τὴν ἐνεγκαμένην ἀπιέναι, τοὺς δὲ τούτων πρωτεύοντας προσκαλεσάμενος κατὰ τοῦ Βυζαντίου καὶ εὐχαριστήσας τὰ μέγιστα, ἔφη αὐτοῖς· «Ἐπειδὴ καὶ νῦν εὐνοϊκῶς ὑπὲρ ἡμῶν ἐκάμετε, καθὼς καὶ ἐπὶ τῶν εὐσεβῶν προγόνων τῆς ἡμετέρας θειότητος, ἰδοὺ καὶ ἡμεῖς ἐπικυροῦντες τὰς ἤδη ἐπ´ ἐλευθερίᾳ καὶ ἀτελείᾳ δοθείσας ὑμῖν ἐν τῇ Ῥωμαίων ἐκ τῆς ἡμετέρας βασιλείας δεξιάς, παρέχομεν ὑμῖν καὶ ἡμεῖς ἀνδριάντα χρυσοῦν μετὰ καὶ χλαμύδος βασιλικῆς καὶ φιβλατούρας καὶ στέφανον χρυσοῦν πρὸς εὐπρέπειαν τῆς ὑμετέρας πόλεως μετὰ καὶ ἐγγράφου ἡμῶν ἐλευθερίας καὶ ἀτελείας ὑμῶν τε καὶ τῶν πλωΐμων ὑμῶν, καὶ πρὸς τὴν γνησιότητα τῆς ὑμῶν εὐνοίας δίδομεν ὑμῖν καὶ δακτυλίους χρυσοῦς, ἐκτυποῦντας τὰς ἡμετέρας εὐσεβεῖς εἰκόνας, δι´ ὧν τὰς κατὰ καιρὸν μελλούσας ἀποστέλλεσθαι ἡμῖν παρ´ ὑμῶν ἀναφοράς τε καὶ δεήσεις σφραγίζοντες ταύτας, γνωρίμους ἡμῖν ἀποδείκνυτε τοὺς ἑαυτῶν πρέσβεις, πρὸς ἐπὶ τούτοις δὲ παρέχομεν ὑμῖν καθ´ ἕκαστον ἔτος νεῦρόν τε καὶ κάνναβον, σίδηρόν τε καὶ ἔλαιον ὑπὲρ κατασκευῆς τῶν βαλλιστρῶν ὑμῶν, καὶ δίδομεν ὑμῖν πρὸς ἀποτροφὴν ὑμῶν χιλίας ἀννώνας, ἐφ´ ᾧ τε εἶναι ὑμᾶς βαλλισταρίους, λεγόμενον, ὡς τὰς τοιαύτας σιτήσεις τε καὶ συνηθείας πάσας καθ´ ἕκαστον ἔτος τῶν ἐντεῦθεν μέλλομεν ὑμῖν ἀποστέλλειν κατὰ τὴν Χερσωνιτῶν.» Οἱ δὲ Χερσωνῖται τὰς τοιαύτας εἰληφότες ἀννώνας, εἰς ἑαυτούς τε καὶ τὰ τούτων τέκνα διαμερίσαντες, τὸν ἀριθμὸν συνεστήσαντο· διὰ τὸ καὶ ἕως τοῦ νῦν τὰ τούτων τέκνα κατὰ τῶν γονέων τῆς στρατείας συμπλήρωσιν ἐν τῷ ἀριθμῷ κατατάσσονται. Ἐφοδίοις δὲ καὶ δώροις πλείστοις τότε τιμηθέντων ὑπὸ τοῦ θεοφιλοῦς βασιλέως Κωνσταντίνου, τοῦ τε Διογένους καὶ τῶν σὺν αὐτῷ, κατέλαβον τὴν Χερσωνιτῶν ἀποκομίζοντες καὶ τὰς θείας φιλοτιμίας.

Μετὰ δὲ χρόνους τινὰς τοῦ ταῦτα γεγονέναι Σαυρόματος, ὁ ἔγγονος Σαυρομάτου, τοῦ Κρισκορόνου, τοῦ πολεμήσαντος τὴν Λαζικήν, συναθροίσας πόλεμον ἐκ τῆς Μαιώτιδος λίμνης, ἐπανέστη τοῖς Χερσωνίταις, βουλόμενος, φησίν, τὴν τῆς αἰχμαλωσίας ὕβριν τοῦ οἰκείου πάππου ἐκδικῆσαι, τὴν παρ´ αὐτῶν ἐπὶ Διοκλητιανοῦ τοῦ βασιλέως γενομένην. Μεμαθηκότες δὲ τοῦτο οἱ Χερσωνῖται, στεφανηφοροῦντος τότε καὶ πρωτεύοντος τῆς Χερσῶνος Βύσκου, τοῦ Σουπολίχου, ἀντιπαραταξάμενοι καὶ αὐτοὶ ὑπήντησαν τῷ Σαυρομάτῳ ἔξω ἐν τοῖς τοῦ λεγομένου Καφᾶ τόποις, καὶ πολεμήσαντες μετὰ αὐτοῦ, τοῦ Θεοῦ τοῖς Χερσωνίταις βοηθοῦντος, ἐνίκησαν τὸν Σαυρόματον καὶ ἐδίωξαν, θήσαντες καὶ ὁροθεσίας ἐν τῷ αὐτῷ λεγομένῳ Καφᾷ, ἐν ᾧ τόπῳ πολεμήσαντες τὸν Σαυρόματον ἐνίκησαν, ἐν ᾧ καὶ ὅρκους ἐπετέλεσεν ὁ αὐτὸς Σαυρόματος καὶ οἱ σὺν αὐτῷ ὑπολειφθέντες τοῦ μηκέτι αὐτοὺς χάριν πολέμου ὑπερβαίνειν τὰς μεταξὺ αὐτῶν τεθείσας ὁροθεσίας, ἀλλ´ ἕκαστον αὐτῶν τοὺς ἰδίους ἔχειν τόπους πρὸς τὰς τεθείσας ὁροθεσίας. Καὶ οὕτως ἀνεχώρησεν ἐπὶ τὴν Βόσπορον 〈ὁ〉 Σαυρόματος, καὶ οἱ Χερσωνῖται εἰς τὰ ἴδια.

Καὶ δὴ τούτων οὕτως γενομένων, πάλιν μετὰ χρόνους τινὰς ἕτερος Σαυρόματος ἀναστὰς καὶ σὺν αὐτῷ πλῆθος ἀνδρῶν ἐκ τῆς Μαιώτιδος λίμνης, παρετάξαντο πόλεμον κατὰ τῶν Χερσωνιτῶν, καὶ παρελθὼν τὰς μεθ´ ὅρκου τεθείσας ὁροθεσίας ἐν τῷ Καφᾷ ὑπὸ τοῦ πρώτου γενομένου Σαυρομάτου τοῦ μηδένα ποτὲ ἐπιχειρῆσαι τῶν Βοσποριανῶν πολέμου χάριν ταύτας ὑπερβῆναι, οὗτος ὁ Σαυρόματος ὑπερέβη, ὡς οἷα βουλόμενος τὴν μετὰ βίας αὐτῷ ἀφαιρεθεῖσαν γῆν ἐκδικῆσαι καὶ ἀπολαβεῖν. Καὶ δὴ ἐν τοῖς τότε καιροῖς στεφανηφοροῦντος καὶ πρωτεύοντος τῆς Χερσωνιτῶν Φαρνάκου, τοῦ Φαρνάκου, ἀντεπαρατάξαντο καὶ οἱ Χερσωνῖται τῷ Σαυρομάτῳ, καὶ ἀπαντήσαντες ἀλλήλους ἐν τοῖς τοῦ προειρημένου Καφᾶ τόποις, ἔστησαν ἑκάτερα τὰ μέρη ἐν τοῖς ὄρεσιν. Ὁ δὲ Σαυρόματος ὢν μέγας τὴν ἡλικίαν ἐθάρρησεν ἑαυτῷ, καὶ ἐμεγαλαύχει κατὰ τῶν Χερσωνιτῶν φρυαττόμενος, θαρρῶν ἅμα καὶ ἐ�ὶ τῷ ἀπείρῳ πλήθει, τῷ μετ´ αὐτοῦ ὄντι. Ὁ δὲ Φαρνάκος μικρὸς ἦν τῇ ἡλικίᾳ κατὰ τὸν Σαυρόματον, καὶ ἰδὼν τὸ πλῆθος τοῦ Σαυρομάτου, ἐσκέψατο μετὰ τοῦ ἰδίου στρατοῦ, ἐφ´ ᾧ τε μονομαχῆσαι αὐτὸν μετὰ τοῦ Σαυρομάτου καὶ μὴ ἄπειρον πλῆθος ἀπολέσθαι. Καὶ δὴ σκέψεως τοιαύτης γενομένης, δηλοῖ ὁ Φαρνάκος τὸ πλῆθος τοῦ Σαυρομάτου λέγων, ὅτι· «Τίς χρεία ἐστὶν τοσούτου ὄχλου γενέσθαι ἀπώλειαν; Οὐ γὰρ ὑμεῖς οἰκείᾳ προαιρέσει πρὸς τὸν πόλεμον ἐτράπητε, ἀλλὰ Σαυρόματος ὑμᾶς προετρέψατο. Θελήσατε οὖν τοῦτον ἀναγκάσαι τοῦ μονομαχῆσαι μετ´ ἐμοῦ, καὶ ἐὰν διὰ τοῦ Θεοῦ δυνηθῶ αὐτόν, ὑμεῖς ἀναχωρεῖτε εἰς τὰ ἴδια ἀβλαβῶς, καὶ αὐτὸς καὶ ἡ πόλις αὐτοῦ ὑπέπεσάν μοι, εἰ δὲ καὶ δυνηθῇ με αὐτός, καὶ οὕτως ὑμεῖς ἀναχωρεῖτε εἰς τὰ ἴδια, καὶ αὐτὸς ἐπέβη ἐν τοῖς ἐμοῖς.» Ὁ δὲ ὄχλος τῶν Σαυρομάτων ἡδέως τοῦτο ἀποδεξάμενος προετρέψατο τὸν Σαυρόματον μονομαχῆσαι μετὰ τοῦ Φαρνάκου. Ὁ οὖν Σαυρόματος μαθὼν μικρὸν πάνυ ὄντα τῇ ἡλικίᾳ τὸν Φαρνάκον, ἑαυτὸν δὲ ὑπερμεγέθη, ἐχάρη ἐπὶ τούτῳ, πεποιθὼς τῇ οἰκείᾳ δυνάμει καὶ οἷς ἐκέχρητο ὅπλοις κατατεθωρακισμένος. Καὶ τούτων οὕτως δοξάντων, λέγει ὁ Φαρνάκος τῷ ἰδίῳ στρατῷ, ὅτι· «Ὅταν κατέλθω διὰ τοῦ Θεοῦ εἰς τὸ μονομαχῆσαι, καὶ ἴδητε, ὅτι ὁ Σαυρόματος τὰ νῶτα αὐτοῦ ἔχει πρὸς ὑμᾶς καὶ τὴν ὄψιν πρὸς τοὺς ἰδίους, ἐγὼ δὲ τὴν ὄψιν μου πρὸς ὑμᾶς καὶ τὰ νῶτά μου πρὸς τοὺς ἐναντίους, ἅπαντες ὑμεῖς βάλετε μίαν κραυγὴν καὶ μόνον λέγοντες τὸ ἆ, ἆ, καὶ μὴ δευτερώσητε ἐπὶ τῇ κραυγῇ.» Καὶ δὴ κατελθόντων αὐτῶν ἀμφοτέρων ἐν τῷ πεδίῳ πρὸς τὴν μονομαχίαν καὶ τρακτευόντων ἑαυτούς, καὶ τοῦ Φαρνάκου γενομένου εἰς τὸ τοῦ Σαυρομάτου μέρος καὶ τοῦ Σαυρομάτου εἰς τὸ τοῦ Φαρνάκου, ἔδωκεν ὁ τοῦ Φαρνάκου στρατὸς μίαν φωνήν, τὸ ἆ, ἆ. Ὁ δὲ Σαυρόματος τῆς τοιαύτης φωνῆς ἀκούσας περιεστράφη ἰδεῖν ἐναγώνιος, τίς ἡ γενομένη κραυγὴ ἐν τῷ τοῦ Φαρνάκου στρατῷ. Ἐν δὲ τῷ περιστρέψαι τὸν Σαυρόματον τὴν ἑαυτοῦ ὄψιν εἰς τὰ ὀπίσω διηνοίχθη μικρὸν τὸ τοῦ κασσιδίου αὐτοῦ πέταλον, καὶ εὐθέως ἐπιδραμὼν ὁ Φαρνάκος ἔδωκεν τῷ κοντῷ τὸν Σαυρόματον καὶ ἀνεῖλεν αὐτόν. Πεσόντος δὲ τοῦ Σαυρομάτου, κατελθὼν ὁ Φαρνάκος τοῦ ἵππου, ἀπεκεφάλισεν αὐτόν, καὶ γενόμενος ἐγκρατὴς τοῦ πολέμου, τὸ μὲν πλῆθος τῆς Μαιώτιδος ἀπέλυσεν, τοὺς δὲ τῆς Βοσπόρου αἰχμαλώτους λαβὼν καὶ τὴν γῆν αὐτῶν ἀφελόμενος, ἐν Κυβερνικῷ ἄνω τῆς τῶν Χερσωνιτῶν ὁροθεσίας ἔστησεν, ἄχρι τεσσαράκοντα καὶ μόνον μιλίων γῆν αὐτοῖς ἐάσας, αἵτινες ὁροθεσίαι ἕως τοῦ νῦν διαμένουσιν, αἱ δὲ εἰρημέναι πρῶται ὁροθεσίαι ἐν Καφᾷ εἰσιν ἀποκείμεναι. Ὀλίγους δέ τινας κατασχὼν παρ´ ἑαυτῷ τῶν Βοσποριανῶν ὁ Φαρνάκος γεωργῶν ἕνεκα, τοὺς ἄλλους ἅπαντας οἴκτου ἀξιώσας ἀπέλυσεν κατὰ τῶν Βοσποριανῶν ἀπελθεῖν, οἵτινες ἀπολυθέντες ὑπὸ τοῦ Φαρνάκου, ὑπὲρ τῆς τοιαύτης εὐεργεσίας καὶ φιλανθρωπίας αὐτοῦ τῆς εἰς αὐτοὺς γενομένης στήλην αὐτῷ ἤγειραν ἐν τῇ Βοσπόρῳ. Ἔκτοτε οὖν λοιπὸν ἡ τῶν Σαυρομάτων ἐν τῇ Βοσπόρῳ βασιλεία κατελύθη.

Τούτων δὲ οὕτως γενομένων, Λαμάχου στεφανηφοροῦντος καὶ πρωτεύοντος τῆς τῶν Χερσωνιτῶν, Ἀσάνδρου δὲ τῆς Βοσποριανῶν βασιλεύοντος, κακίᾳ πολλῇ μεμεστωμένοι οἱ Βοσποριανοὶ κατὰ τῶν Χερσωνιτῶν καὶ μηδαμῶς δυνάμενοι τῇ πονηρίᾳ ἠρεμεῖν, ἔσπευδον ἀεὶ τρόπῳ τινὶ τὴν ἀνταμοιβὴν τῶν αἰχμαλωσιῶν τοῖς Χερσωνίταις ἀποδοῦναι. Καὶ δὴ μεμαθηκότες ἔχειν θυγατέρα μονογενῆ τὴν Γυκίαν, ἔχοντος δὲ καὶ τοῦ Ἀσάνδρου υἱούς, ἐμηχανῶντο ἐπιγαμβρείαν ποιήσασθαι, ὅπως διὰ τούτου ἀδεῶς ἐπιβαίνοντες τῇ Χερσωνιτῶν ἀμύνασθαι.

Καὶ δὴ ἀποστέλλουσιν πρέσβεις κατὰ τὴν Χερσωνιτῶν παρακαλοῦντες· «Ἐὰν οἴδαμεν, ὅτι ἀγάπη ἀληθὴς μεταξὺ ἡμῶν ἐστιν, καὶ ἀδόλως πρὸς ἀλλήλους ἔχομεν, ἐπιγαμβρεύσωμεν ἑαυτοῖς, καὶ δότε ἡμῖν εἰς νύμφην τὴν θυγατέρα Λαμάχου, τοῦ πρώτου ὑμῶν, ἕνεκεν τοῦ υἱοῦ Ἀσάνδρου, τοῦ κυρίου ἡμῶν, ἢ λάβετε αὐτὸν αὐτόθι εἰς γαμβρόν, καὶ οἴδαμεν, ὅτι πιστὰ ἔχομεν εἰς ἀλλήλους, τοῦ υἱοῦ τοῦ βασιλέως ὄντος μεθ´ ὑμῶν.» Λέγουσιν αὐτοῖς οἱ Χερσωνῖται, ὅτι· «Ἡμεῖς πρὸς ὑμᾶς θυγατέρα ἡμῶν δοῦναι οὐκ ἀνεχόμεθα, εἰ δὲ ἐκ τῶν υἱῶν Ἀσάνδρου, τοῦ βασιλέως ὑμῶν, θέλετε δοῦναι ἡμῖν εἰς γαμβρόν, δεχόμεθα, οὕτω μέντοι, μὴ δυναμένου ἔτι τοῦ υἱοῦ Ἀσάνδρου, τοῦ ἐρχομένου πρὸς ἡμᾶς ἐπιγαμβρεύσασθαι, καιρῷ ποτε ἢ χρόνῳ πειραθῆναι τοῦ ὑποστρέψαι κατὰ τὴν τῶν Βοσποριανῶν χάριν ἐπισκέψεως ἢ προσηγορίας τοῦ οἰκείου πατρός, εἰ δὲ τοῦτο βούλεται, πάντως, ὅτι τῇ ὥρᾳ ἀποθνήσκει.»

Τῶν δὲ πρέσβεων ἀπολυθέντων καὶ καταλαβόντων τὴν Βοσποριανῶν καὶ ταῦτα ἀναγγελλόντων, ἀπέστειλεν πάλιν ὁ Ἄσανδρος πρέσβεις, λέγων τοῖς Χερσωνίταις, ὅτι· «Ἐὰν ἀληθῶς λέγετε καὶ πιστοποιεῖτέ με, ὅτι Λάμαχος ἀνέχεται ζεῦξαι τὴν θυγατέρα αὐτοῦ τῷ μειζοτέρῳ μου υἱῷ, ἀποστελῶ ὑμῖν αὐτὸν ἐκεῖνον αὐτόθι ἐπιγαμβρεύσασθαι.»

Ἦν δὲ Λάμαχος τοῖς τότε καιροῖς, ὡς λόγος, πλούτῳ πολλῷ κομῶν ἔν τε χρυσίῳ καὶ ἀργυρίῳ, παισί 〈τε〉 καὶ παιδίσκαις καὶ ἀλόγοις διαφόροις καὶ κτήμασι πολλοῖς, καὶ τέσσαρσι δὲ ῥεγεῶσι τὸν οἶκον αὐτοῦ ἐπικρατεῖν ἐν πλάτει καὶ μήκει ἕως κάτω τῶν λεγομένων Σωσῶν, ἐν οἷς καὶ ἰδίαν πύλην εἶχεν ἐν τῷ τείχει καὶ τέσσαρας πυλεῶνας μεγάλους εἰς τὴν εἴσοδον καὶ τὴν ἔξοδον σὺν ἑτέροις δὲ παραπυλίοις σεμνοῖς, ὥστε εἰσερχομένων τῶν ἀλόγων αὐτοῦ ἐν τῇ πόλει, ἑκάστην ἀγέλην ζώων, ἵππων τε καὶ φορβάδων, βοῶν τε καὶ δαμάλεων, προβάτων τε καὶ ὄνων καὶ δι´ ἰδίας πύλης εἰσιέναι καὶ εἰς ἰδίαν στάσιν ἀπιέναι.

Παρεκάλεσαν οὖν οἱ Χερσωνῖται τὸν Λάμαχον, ἐφ´ ᾧ τε ἐπιγαμβρεύσασθαι αὐτὸν τὸν τοῦ Ἀσάνδρου υἱόν. Τοῦ δὲ Λαμάχου ἐπινεύσαντος τῇ παρακλήσει αὐτῶν, ἦλθεν ὁ τοῦ Ἀσάνδρου υἱὸς ἐν τῇ Χερσῶνι, καὶ ἔγημεν τὴν Γυκίαν. Καὶ διετοῦς μικροῦ χρόνου διαγενομένου, ἐτελεύτησεν ὁ Λάμαχος· ἡ γὰρ μήτηρ τῆς Γυκίας προτελευτήσασα ἦν. Ἡ οὖν Γυκία μετὰ τὴν τοῦ ἐνιαυτοῦ περαίωσιν τῆς τοῦ πατρὸς ταφῆς, τῆς ἐνιαυσιαίας ἡμέρας ἐνστάσης, τὴν μνήμην θέλουσα φαιδρῦναι τοῦ ἰδίου πατρός,

στεφανηφοροῦντος τότε καὶ πρωτεύοντος τῆς Χερσῶνος Ζήθου, τοῦ Ζήθονος, παρεκάλεσεν τοῖς προύχουσι τῆς πόλεως, ἐφ´ ᾧ τε ἄνευ ὕβρεως ἀνεχθῆναι αὐτοὺς τοῦ λαβεῖν παρ´ αὐτῆς σὺν παντὶ τῷ δήμῳ οἶνόν τε καὶ ἄρτους καὶ ἔλαιον, κρέα τε καὶ ὄρνεα καὶ ὄψα, καὶ εἴ τι ἕτερον πρὸς τὴν τῆς εὐφρασίας χρείαν, πρὸς τὸ τὴν ἡμέραν τῆς μνήμης τοῦ Λαμάχου ἅπαντας τοὺς πολίτας σὺν γυναιξὶν καὶ τέκνοις καὶ πάσῃ τῇ φαμιλίᾳ αὐτῶν εὐφρανθῆναι καὶ ἀγάλλεσθαι, ἕκαστον ἐν τῷ ἰδίῳ ῥεγεῶνι καὶ δημοσίᾳ χορεύειν καὶ ἔργου τινὸς τὸ σύνολον μὴ ἅψασθαι, συνταξαμένη τοῖς πολίταις ἐν ὅρκῳ, ἐφ´ ᾧ τε ἅπαντα τὸν χρόνον τῆς ζωῆς αὐτῆς οὕτω τὰ τῆς εὐφρασίας καθ´ ἕκαστον χρόνον διδόναι αὐτοῖς ἐν τῇ αὐτῇ τοῦ Λαμάχου μνήμῃ.

Τούτων δὲ οὕτως γενομένων 〈καὶ〉 ἐν ὅρκῳ ὑπ´ αὐτῆς παγιωθέντων, ὁ ταύτης ἀνήρ, ὁ τοῦ Ἀσάνδρου υἱός, ἔχων ἐν κρυπτῷ τὸν δόλον καὶ ἐπιζητῶν καιρὸν προδοσίας, ἀκούσας ταῦτα 〈τὰ〉 παρὰ τῆς Γυκίας λεχθέντα καὶ ἐν ὅρκῳ παγιωθέντα, ἐθαύμασε μὲν καὶ ἐπῄνεσεν τὴν Γυκίαν ἐπὶ τῇ ἐνόρκῳ συντάξει, ὡς γνησίως περὶ τοὺς γονεῖς ἔχουσαν, συνθέμενος δὲ καὶ αὐτός, φησί, χαίρειν καὶ σπένδειν ἐπὶ τῇ τοιαύτῃ συντάξει. Καὶ μετὰ τοῦτο παρελθούσης τῆς μνήμης καὶ τῆς εὐφρασίας, δηλοῖ τοῖς ἐν Βοσπόρῳ δι´ οἰκείου παιδὸς λέγων αὐτοῖς, ὅτι· «Εὗρον μέθοδον, δι´ ἧς ἀκόπως τὴν Χερσῶνα μέλλομεν παραλαβεῖν· ὑμεῖς οὖν ἐκ διαλειμμάτων ἀποστέλλετέ μοι δέκα ἢ δώδεκα νεωτέρους χρησίμους ἐκτὸς τῶν ἐν τῷ καράβῳ ἐλαυνόντων ὡς δῆθεν ξένιά μοι πέμποντες, ἐν Συμβόλῳ δὲ παραβαλλόντων τῶν ἐρχομένων καράβων ὑμῶν καὶ ἐκεῖ μενόντων, ἐμοῦ δὲ πέμποντος καὶ δι´ ἵππων φέροντος τοὺς ἐρχομένους νεωτέρους ἐν τῇ πόλει καὶ τὰ πεμπόμενα.»

Καὶ δὴ τῷ τρόπῳ τούτῳ ἐπὶ διετῆ χρόνον ἐκ τοῦ κατὰ μέρος ἐρχομένων τῶν Βοσποριανῶν μετὰ τῶν ξενίων πρὸς τὸ μὴ γνωσθῆναι τῇ πόλει τὸν δόλον ἔφερε μὲν αὐτοὺς πεζικῶς ἐκ τοῦ Συμβόλου ὁ τοῦ Ἀσάνδρου υἱός, καὶ μετὰ ἡμέρας τινὰς πάλιν ἐπὶ πάντων πρὸς ἑσπέραν ἀπέλυεν αὐτούς, φησίν, ἐπὶ τὰ ἔξω ὡς δῆθεν βραδέστερον διὰ τὴν ὥραν. Οἱ δὲ ἐξερχόμενοι ἐκ τῆς χώρας ἄχρι τριῶν μιλίων, σκοτίας βαθείας γενομένης, ὑπέστρεφον καὶ ἤρχοντο ἐν τῷ λεγομένῳ Λιμῶνι, καὶ ἐκεῖθεν διὰ καράβου ἔφερεν αὐτοὺς ἐν ταῖς Σώσαις, καὶ διὰ τοῦ παραπυλίου, οὗ εἶχεν ἐν τῷ τείχει, εἰσέφερεν αὐτοὺς ἐν τῷ οἴκῳ αὐτοῦ, μηδενὸς εἰδότος, εἰ μήτι γε τριῶν παίδων αὐτοῦ Βοσποριανῶν καὶ μόνων πιστικῶν αὐτοῦ ὄντων, ἑνὸς μὲν τοῦ ἐν Συμβόλῳ ἀπερχομένου καὶ μηνύοντος ἀναχωρεῖν τοὺς καράβους, ἄλλου δὲ τοῦ ὑποστρέφοντος τοὺς Βοσποριανοὺς καὶ φέροντος ἐν Λιμῶνι, ἑτέρου δὲ τοῦ ἐκ Λιμῶνος μετὰ καράβου ἀποκομίζοντος ἐν ταῖς Σώσαις καὶ ἀποκαθιστῶντος ἐν τῷ τοῦ Λαμάχου οἴκῳ, καὶ δι´ ὧν ἐπέτρεφεν αὐτοὺς ἐν ταῖς ἀποθήκαις αὐτοῦ, μήτε τῆς Γυκίας εἰδούσης τὸν δόλον, προσδοκῶν, καθὰ εἴρηται, κατὰ τὴν ἐνιαυσιαίαν ἡμέραν τῆς τοῦ Λαμάχου μνήμης, τῆς πόλεως πάσης εὐφραινομένης τε καὶ ἀποκοιμωμένης, αὐτὸν τὴν νύκτα ἐπαναστῆναι μετὰ τῶν Βοσποριανῶν τε καὶ οἰκείων καὶ ἐμπρῆσαι τὴν πόλιν καὶ πάντας κατασφάξαι. Συναχθέντων δὲ ἐν τῷ διετεῖ χρόνῳ ἐν τῷ τῆς Γυκίας οἴκῳ ἄχρις διακοσίων Βοσποριανῶν, καὶ τῆς μνήμης τοῦ Λαμάχου ἤδη λοιπὸν ἐγγιζούσης, ἐγένετο παιδίσκην τῆς Γυκίας κουβικουλαρέαν, πάνυ αὐτῇ οὖσαν προσφιλεστάτην, πταίσασαν ἀπὸ ὄψεως αὐτῆς γενέσθαι καὶ ἀποκλεισθῆναι αὐτήν.

Ἐν ᾧ δὲ οἴκῳ ἀπεκλείσθη ἡ παιδίσκη, ὑποκάτωθεν αὐτοῦ ἦσαν οἱ Βοσποριανοὶ ἐπιτρεφόμενοι. Τῆς δὲ παιδίσκης καθεζομένης καὶ νηθούσης τὸ λίνον, ἐγένετο τὸ σφοντύλιν τῆς ἀτράκτου αὐτῆς ἐκπεσεῖν καὶ κυλισθὲν εἰσελθεῖν εἰς βαθυτάτην ὀπὴν πρὸς τὸν τοῖχον. Ἡ δὲ ἀναστᾶσα πρὸς τὸ ἐπᾶραι αὐτό, ὁρᾷ αὐτὸ ἐν βαθυτάτῃ ὀπῇ ὄν, καὶ μὴ δυναμένης αὐτῆς ἐκσπάσαι αὐτὸ διὰ τὸ βάθος, ἠναγκάσθη ἐκ τοῦ πάτου τοῦ πρὸς τὸν τοῖχον ἀνασπάσαι ἕνα βήσσαλον πρὸς τὸ τοῦτο ἐπᾶραι, καὶ ὁρᾷ διὰ τῆς ὀπῆς κάτω ἐν τῷ ὑπογέῳ οἴκῳ τὸ πλῆθος τῶν ὄντων ἀνδρῶν. Καὶ ἰδοῦσα εὐφυῶς πάλιν ἀπέθετο ἐν τῷ τόπῳ τὸ βήσσαλον πρὸς τὸ μὴ γνωσθῆναι τοῖς κάτω, καὶ λαθραίως ἀποστείλασα μίαν τῶν παίδων, προσεκαλεῖτο τὴν κυρίαν αὐτῆς τοῦ ἐλθεῖν πρὸς αὐτήν, ὀφείλουσάν τι ἀναγκαῖον ἀκοῦσαι καὶ ἰδεῖν.

Ἡ δὲ Γυκία ὑπὸ τοῦ Θεοῦ κατανυγεῖσα ἀπῆλθεν πρὸς τὴν παιδίσκην, καὶ εἰσελθούσης αὐτῆς κατὰ μόνας ἐν τῷ οἰκήματι καὶ κλεισάσης τὴν θύραν, πεσοῦσα ἡ παιδίσκη πρὸς τοὺς πόδας αὐτῆς, εἶπεν· «Δέσποινα, ἐξουσίαν ἔχεις 〈εἰς〉 τὴν ἀχρείαν σου δούλην· πλὴν βούλομαι τῇ κυρίᾳ μου ξένον τι καὶ παράδοξον πρᾶγμα δεῖξαι.» Ἡ δὲ Γυκία εἶπεν αὐτῇ· «Ἀφόβως εἰπὲ καὶ δεῖξον, τί τὸ τοιοῦτον;» Ἡ δὲ παιδίσκη ἀπαγαγοῦσα αὐτὴν πρὸς τὸν τοῖχον καὶ εὐφυῶς ἐπάρασα τὸ βήσσαλον λέγει αὐτῇ· «Ὁρᾷς διὰ τῆς ὀπῆς, δέσποινα, τὸν κάτω κρυπτόμενον ὄχλον τῶν Βοσποριανῶν;» Ἡ δὲ Γυκία ἰδοῦσα καὶ ἐκπλαγεῖσα ἐπὶ τῷ πράγματι ἔφη· «Οὐκ ἀργὸν τὸ σκέμμα τοῦτο.» Καὶ λέγει τῇ παιδίσκῃ· «Πῶς εὗρες τὸ πρᾶγμα τοῦτο;» Ἡ δὲ παιδίσκη λέγει· «Πάντως, δέσποινα, ὅτι ἐκ θελήματος Θεοῦ ἔπεσεν τὸ σφοντύλιν ἐκ τῆς ἀτράκτου μου, καὶ κυλισθὲν εἰσῆλθεν ἐν τῇ ὀπῇ ταύτῃ καὶ, μὴ δυναμένης μου αὐτὸ ἐπᾶραι, ἠναγκάσθην τὸ βήσσαλον ἀνασπάσαι, καὶ τότε εἶδον αὐτούς.» Ἡ δὲ ἐκέλευσεν τῇ παιδίσκῃ ἀποθέσθαι τὸ βήσσαλον εὐφυῶς ἐν τῷ τόπῳ αὐτοῦ, καὶ ἐπιλαβομένη αὐτῆς καὶ περιπλακεῖσα κατεφίλησε γνησίως, καὶ εἶπεν αὐτῇ· «Μηδὲν πτοηθῇς, τέκνον, συγκεχώρηταί σου τὸ πταῖσμα, ὁ γὰρ Θεὸς ἠθέλησέ σε πταῖσαι, ἵνα τὸν δόλον ἡμῖν φανερώσῃ· βλέπε οὖν, ὅσῃ δυνάμει φυλάξαι τὸ πρᾶγμα, καὶ μὴ τολμήσῃς τινὶ τὸ σύνολον τοῦτο θαρρῆσαι.» Καὶ λοιπὸν εἶχεν αὐτὴν διόλου μεθ´ ἑαυτῆς πλέον τοῦ πρώτου ὡς πιστικὴν αὐτὴν οὖσαν.

Καὶ προσκαλεσαμένη ἡ Γυκία δύο τινὰς τῶν συγγενῶν αὐτῆς, πιστικοὺς αὐτῇ ὄντας πάνυ, λέγει αὐτοῖς ἐν τοῖς ἰδιάζουσιν· «Ἀπελθόντες συναγάγετε καθ´ ἑαυτοὺς ἐν μυστηρίῳ τοὺς πρωτεύοντας καὶ εὐγενεῖς τῆς πόλεως, καὶ ἐκλεξάσθωσαν τρεῖς ἄνδρας πιστικούς, δυναμένους φυλάξαι μυστήριον καὶ πρᾶγμα ποιῆσαι, καὶ πιστοποιήσουσιν αὐτοὺς οἱ πάντες ἐνόρκως πρὸς τὸ καὶ αὐτοὺς ἐμὲ πληροφορῆσαι, ἐν οἷς μέλλω ἐπερωτᾶν αὐτούς, καὶ ἀποστειλάτωσαν αὐτοὺς πρός με ἐν μυστηρίῳ, καὶ ἔχω αὐτοῖς ἀναγκαῖόν τι καὶ ὠφέλιμον τῇ πόλει θαρρῆσαι, μόνον διὰ τάχους ποιήσατε, ὃ λέγω ὑμῖν.»

Ἀπελθόντων δὲ τῶν συγγενῶν αὐτῆς καὶ ἐν μυστηρίῳ ταῦτα τοῖς πρωτεύουσιν εἰρηκότων, εὐθέως ἐξελέξαντο τρεῖς ἄνδρας, οὓς ᾔδεσαν αὐτοὶ πιστοὺς εἶναι, καὶ πιστοποιήσαντες αὐτοὺς πάντες ἐν ὅρκῳ, ὅτι εἴ τι συνθῶνται τῇ Γυκίᾳ εἴτε ποιῆσαι, εἴτε δοῦναι, μὴ ἀκυρῶσαι τοὺς λόγους αὐτῶν, ἀλλ´ εἰς πέρας ἀγαγεῖν τὰ ὑπ´ αὐτῶν συνταττόμενα αὐτῇ. Τούτων δὲ πρὸς τὴν Γυκίαν ἐν μυστηρίῳ ἀπελθόντων, ἐδέξατο αὐτούς, καὶ λέγει αὐτοῖς· «Δύνασθέ με πληροφορῆσαι ἐν ὅρκῳ, περὶ ὧν μέλλω ἐπερωτᾶν ὑμᾶς, ὅτι ποιεῖτε ταῦτα;» Οἱ δὲ εἶπον αὐτῇ· «Ναί, κυρία, ἑτοίμως ἔχομεν, περὶ ὧν μέλλεις ἡμῖν ἐπιζητεῖν, πληροφορῆσαί σε, ὅτι εἰς πέρας ἄγονται οἱ λόγοι σου». Τότε λέγει αὐτοῖς ἡ Γυκία· «Πληροφορήσατέ με, ὅτι ἂν ἀποθάνω, ἐν μέσῳ τῆς πόλεώς με θάπτετε, καὶ λέγω ὑμῖν τὸ μυστήριόν μου· ἰδοὺ βαρὺ ὑμῖν τίποτε οὐκ ἐπιζητῶ.» Οἱ δὲ ἄνδρες ἀκούσαντες τοῦτο, μετὰ πάσης προθυμίας ἐπληροφόρησαν αὐτὴν ἐν ὅρκῳ, λέγοντες, ὅτι· «Ἐὰν τελευτήσῃς, ἐν μέσῳ τῆς πόλεώς σε θάψομεν καὶ οὐκ ἐξάξομέν σε ἔξω τῶν τειχῶν.» Ἡ δὲ Γυκία πεισθεῖσα τοῖς ὅρκοις αὐτῶν λέγει αὐτοῖς· «Ἐφ´ οἷς ἐπληροφορήσατέ με, κἀγὼ λοιπὸν ἐμφαίνω ὑμῖν τὸ μυστήριόν μου· ἰδοὺ εἰδέναι ὑμᾶς θέλω, ὅτι ὁ ἀνήρ μου τὸ ἔμφυτον κακὸν τῆς πόλεως αὐτοῦ ἔχων, τὸ τοῦ δόλου καὶ φθόνου καθ´ ἡμῶν, ὄχλον ἐκ τοῦ κατὰ μέρος Βοσποριανῶν ἐν κρυφῇ εἰσαγαγὼν ἐν τῷ οἴκῳ μου, ἄχρις διακοσίων ψυχῶν ἐνόπλων διατρέφει, ἐμοῦ μὴ εἰδυίας τὸ πρᾶγμα· ἀλλ´ ὁ Θεὸς νῦν διὰ προφάσεως ἐφανέρωσέν μοι αὐτό. Αὐτὸς οὖν ταύτην ἔχει τὴν σκέψιν, ἐφ´ ᾧ τε, φησίν, εἰς τὴν μνήμην τοῦ πατρός μου διδούσης μου τὴν εὐφρασίαν τῇ πόλει, καὶ εὐφρανθέντων ὑμῶν καὶ ἀποκοιμωμένων, αὐτὸν τὴν νύκτα ἐπαναστῆναι μετὰ τῶν συνόντων αὐτῷ Βοσποριανῶν τε καὶ οἰκείων, καὶ βαλεῖν ἐμπρησμὸν ἐν τοῖς οἴκοις ὑμῶν καὶ κατασφάξαι πάντας ὑμᾶς. Ἰδοὺ λοιπὸν φθάζει καὶ ἡ μνήμη τοῦ πατρός μου, καὶ δέον μέν ἐστι πρὸς τὸν ὅρκον μου δοῦναι ὑμῖν κατὰ τὸ ἔθος τὰ τῆς εὐφρασίας, πάντα γὰρ ἑτοίμως ἔχω. Θελήσατε οὖν πάντες προσδραμεῖν χαίροντες καὶ ζητῆσαι καὶ λαβεῖν πάντα προθύμως πρὸς τὸ μήπω νοῆσαι αὐτόν, ὅτι ἔγνωμεν τὸ πρᾶγμα, καὶ ἄφνω ἐμφύλιος πόλεμος γένηται. Θελήσατε οὖν καὶ δημοσίως κατὰ τὸ ἔθος εὐφραίνεσθαι, συμμέτρως δέ, καὶ χορεύειν ἐν ταῖς πλατείαις, ἑτοιμάσατε δὲ ἕκαστος ἐν τοῖς οἴκοις ὑμῶν ξύλα τε καὶ φορτία καὶ δᾷδας στεγνὰς πρὸς τό, μισοποιούντων ὑμῶν τὰς εὐφρασίας καὶ τοὺς χορούς, δόξασθαι πρὸς ἀνάπαυσιν ὑμῶν ἀπιέναι, καὶ ἐμοῦ δὲ ταχέστερον μισοποιησάσης καὶ κελευούσης ἀσφαλισθῆναι τοὺς πυλεῶνάς μου, ὑμεῖς εὐθέως ἐν ἡσυχίᾳ πολλῇ σὺν παισὶ καὶ παιδίσκαις ὑμῶν πανοικὶ παρενέγκαντες τὰ ξύλα καὶ φορτία καὶ δᾷδας, παράθετε αὐτὰ ἐν τοῖς πυλεῶσί μου καὶ παραπυλίοις καὶ κύκλῳ τῆς οἰκίας πάσης, ἐπιχέοντες καὶ ἔλαιον τοῖς ξύλοις πρὸς τὸ τάχιον ἁφθῆναι, καὶ ἡνίκα ἐξέλθω ἐγὼ καὶ εἴπω ὑμῖν, εὐθέως βάλετε τὴν πυράν, καὶ ὑμεῖς δὲ ἐν ὅπλοις παραστήκετε κύκλῳ τῆς οἰκίας, ἵνα ὅπου τινὰς θεωρήσετε ἐκπηδῶντας ἐκ τοῦ οἴκου διὰ θυρίδος, τούτους κατασφάζητε. Ἀπελθόντες οὖν τὸ μυστήριον τοῦτο λαλήσατε καὶ ἑτοιμάσατε πάντα, ἃ εἶπον ὑμῖν.»

Οἱ δὲ πολῖται ταῦτα ἀκούσαντες ἀπὸ τῶν τριῶν ἀνδρῶν, ἐποίησαν πάντα ἐν συντομίᾳ κατὰ τὸν λόγον τῆς Γυκίας. Ἐνστάσης δὲ τῆς μνημοσύνου ἡμέρας, ὡς δῆθεν χαιρομένη ἡ Γυκία μετεπέμψατο τοὺς τῆς πόλεως ἄνδρας, προτρεπομένη τοῦ λαβεῖν αὐτοὺς τὰ τῆς εὐφρασίας. Συνέτρεχε δὲ καὶ ὁ ἀνὴρ αὐτῆς ἐπὶ τοῦτο, καὶ παρεκάλει πλεῖον οἶνον δοθῆναι αὐτοὺς ἐπὶ τῇ εὐφρασίᾳ. Οἱ δὲ πολῖται ἀσμένως πάντα δεξάμενοι εὐφραίνοντο, καθὼς παρηγγέλθησαν, καὶ ἐχόρευον τὴν πᾶσαν ἡμέραν, φθασάσης δὲ τῆς ἑσπέρας, ἤρξαντο μισοποιεῖν οἱ πολῖται καὶ ἀπιέναι ἐν τοῖς οἴκοις αὐτῶν τοῦ ἀναπαῆναι, εὐφραίνοντο δὲ πανοικί. Καὶ ἡ Γυκία ἐν τῷ οἴκῳ αὐτῆς προτρεπομένη πάντας τοὺς αὐτῆς ἀδεῶς πίνειν πρὸς τὸ μεθυσθέντας αὐτοὺς τάχιον κοιμηθῆναι, μόνον ταῖς κουβικουλαρίαις αὐτῆς παρήγγειλεν τοῦ νήφειν, καὶ ἑαυτὴν τοῦ οἴνου ἐφύλαττεν. Εὑρηκυῖα γὰρ ποτήριον πορφυροῦν δέδωκεν τῇ κουβικουλαρέᾳ αὐτῆς, τῇ τὸ πρᾶγμα εἰδούσῃ, καὶ παρήγγειλεν αὐτῇ ἐν αὐτῷ αὐτὴν κιρνᾶν σὺν ὕδατι. Ὁ δὲ ἀνὴρ αὐτῆς θεωρῶν τὸ πορφυροῦν ποτήριον, οὐχ ὑπενόει σὺν ὕδατι αὐτὴν πίνειν.

Τῆς δὲ ἑσπέρας φθασάσης, καὶ τῶν πολιτῶν, ὡς ἤδη εἶπον, μισοποιησάντων, λέγει τῷ ἀνδρὶ αὐτῆς ἡ Γυκία· «Εὐφρανθέντων ἡμῶν, δεῦρο λοιπὸν ἀναπαυθῶμεν καὶ ἡμεῖς.» Ὁ δὲ ἀνὴρ αὐτῆς ἀκούσας μᾶλλον ἐχάρη, καὶ ἔσπευσεν τοῦ κοιμηθῆναι· οὐ γὰρ ἠδύνατο ἀφ´ ἑαυτοῦ εἰπεῖν τοῦτο, μήπως ὑπόνοιαν δῷ τ� γυναικί, περὶ οὗ ἐβουλεύετο δόλου. Κελεύει οὖν ἡ Γυκία ἀσφαλισθῆναι τοὺς πυλεῶνας καὶ πάντα τὰ παραθύρια καὶ ἐνεχθῆναι αὐτῇ τὰς κλεῖς κατὰ τὸ ἔθος. Καὶ τούτου γενομένου, λέγει ἐν τῷ λεληθότι τῇ πιστῇ αὐτῆς κουβικουλαρέᾳ, τῇ τὸν δόλον εἰδούσῃ, ὅτι· «Θέλησον σὺν ταῖς λοιπαῖς κουβικουλαρέαις εὐφυῶς ἐπᾶραι πάντα τὰ κόσμιά μου καὶ τὸ χρυσίον, καὶ εἴ τι χρήσιμον δύνασθε ἐγκολπίσασθαι, καὶ ἑτοιμάσατε ἑαυτάς, ἵνα, ὅταν εἴπω ὑμῖν, ἀκολουθήσητέ μοι.» Αἱ δὲ ποιήσασαι κατὰ τὴν κέλευσιν αὐτῆς ἦσαν ἕτοιμαι. Τοῦ δὲ ἀνδρὸς αὐτῆς δῆθεν ἀνακλιθέντος τοῦ ἐκ συντόμου κοιμηθῆναι 〈καὶ〉 διὰ τάχους αὐτὸν πάλιν ἀναστῆναι πρὸς ἐπιβουλὴν τῆς πόλεως, ἡ δὲ Γυκία παρέσυρεν τοῦ καθευδῆσαι, ἕως ἂν πᾶσα ἡ φαμιλία αὐτῶν ἐκοιμήθη.

 Ὁ δὲ ἀνὴρ αὐτῆς ἐκ τοῦ πολλοῦ πότου ἀφύπνωσεν. Ἡ δὲ Γυκία ἰδοῦσα τοῦτον κοιμηθέντα, εὐφυῶς τὸν κοιτῶνα τῷ κλειδίῳ ἠσφαλίσατο, ἀποκλείσασα τὸν ἄνδρα καὶ κατελθοῦσα ἐκ τοῦ οἴκου σὺν ταῖς κουβικουλαρέαις αὐτῆς, ἐξελθοῦσα τῶν παραπυλίων ἡσύχως καὶ κλείσασα, εὐθέως ἐπέτρεψεν τοὺς τῆς πόλεως διὰ τάχους βληθῆναι τὸ πῦρ κύκλῳ τοῦ οἴκου. Βληθέντος δὲ τοῦ πυρός, καὶ τοῦ οἴκου ἀναφθέντος, εἴ πού τις τῶν ἔσωθεν ὄντων ἠδυνήθη ἐκπηδῆσαι ἢ ἑαυτὸν ῥίψαι, ὑπὸ τῶν πολιτῶν κατεσφάγη. Τοῦ δὲ οἴκου παντὸς καὶ τῶν ἐν αὐτῷ ἕως ἐδάφους καταφλεχθέντων, διέσωσεν ὁ Θεὸς τὴν Χερσωνιτῶν πόλιν ἐκ τῶν ἐπιβούλων Βοσποριανῶν.

Ἡ δὲ Γυκία, βουλομένων τῶν πολιτῶν τὴν καταφλεχθεῖσαν αὐτῆς οἰκίαν ὀρύξαι καὶ καθᾶραι τὸν τόπον πρὸς οἰκοδομήν, οὐκ εἴασεν, ἀλλὰ μᾶλλον ἐπέτρεψεν πάσῃ τῇ πόλει φέρειν ἕκαστον αὐτῶν καὶ ἐκχύνειν αὐτόθι τὴν πᾶσαν αὐτῶν κοπρίαν πρὸς τὸ ἐν αὐτοῖς καταχωσθῆναι τὴν πᾶσαν αὐτῆς οἴκησιν, ὡς πρὸς ἐπιβουλὴν τῆς πόλεως γενομένην· διὸ καὶ ἐκλήθη ὁ τόπος Λαμάχου Σκοπὴ ἕως τῆς σήμερον.

Τούτων οὖν ἁπάντων οὕτως γενομένων, ἰδόντες οἱ Χερσωνῖται τὴν τοιαύτην ἄπειρον ὑπὸ τῆς Γυκίας εἰς αὐτοὺς μετὰ Θεὸν γενομένην εὐεργεσίαν, καὶ ὅτι οὐδενὸς τῶν αὐτῆς τὸ σύνολον ἐφείσατο, ἀλλὰ τὴν σωτηρίαν τῆς πόλεως προετιμήσατο, ὑπὲρ τῆς τοιαύτης μισθαποδοσίας δύο χαλκοῦς ἀνδριάντας πρὸς τιμὴν αὐτῆς ἐν τῇ πλατείᾳ τῆς πόλεως ἀνήγειραν, νεάζουσαν αὐτὴν τῇ ἡλικίᾳ δεικνύοντες, καθ´ ὃν καιρὸν ἦν τότε συμβαίνουσα, ἐν τούτοις δεικνύοντες καὶ τὴν αὐτῆς ἄφατον εὐεργεσίαν καὶ στοργὴν περὶ τοὺς πολίτας, ὅτι καὶ ἐν ἡλικίᾳ νέᾳ οὖσα οὕτως ἐφρόνησεν τὴν ἰδίαν πατρίδα μετὰ Θεὸν περισῶσαι. Ἐν μὲν γὰρ τῇ μιᾷ στήλῃ σωφρόνως αὐτὴν κεκαλλωπισμένην στήσαντες καὶ τὰ τῆς ἐπιβουλῆς τοῦ οἰκείου ἀνδρὸς τοῖς πολίταις ἐμφαίνουσαν, ἐν δὲ τῇ ἑτέρᾳ ἐναγώνιον αὐτὴν καὶ ἐπαμυνομένην κατὰ τῶν τῆς πόλεως ἐπιβούλων ἀποδεικνύοντες, ἐν οἷς καὶ ἐπέγραψαν ἐν τῇ τοῦ ἀνδριάντος αὐτῆς βάσει ἅπασαν τὴν ὑπ´ αὐτῆς μετὰ Θεὸν γενομένην τοῖς πολίταις εὐεργεσίαν. Εἴπερ μέλλει τις εἶναι φιλόκαλος, τῆς αὐτῆς συνεχῶς κατὰ καιρὸν τὴν βάσιν ἀποσμήχει πρὸς τὴν τῶν ἐν αὐτῇ γενομένων ἀνάγνωσίν τε καὶ ὑπόμνησιν τῶν ὑπ´ αὐτῆς γενομένων, ἔλεγχον δὲ τῶν ἐπιβούλων Βοσποριανῶν.

Μετὰ δὲ χρόνους τινάς, στεφανηφοροῦντος καὶ πρωτεύοντος τῆς Χερσωνιτῶν Στρατοφίλου, τοῦ Φιλομούσου, πάνυ σοφωτάτη οὖσα ἡ Γυκία καὶ θέλουσα δοκιμάσαι τοὺς Χερσωνίτας καὶ γνῶναι, εἰ ἄρα ἀληθῶς μέλλουσιν τὴν τοῦ ὅρκου ὑπόσχεσιν ἐκπληροῦν καὶ θάπτειν αὐτὴν ἐν μέσῳ τῆς πόλεως, συλλογισαμένη μετὰ τῶν παιδισκῶν αὐτῆς, ἐποίησεν ἑαυτήν τινα ἀηδιζομένην καὶ ἀποθανοῦσαν. Καὶ κηδεύσασαι αὐτὴν αἱ παιδίσκαι, ἐμήνυσαν τοῖς πολίταις λέγουσαι, ὅτι· «Ἡ κυρία ἡμῶν ἐτελεύτησεν, καὶ ἐν ποίῳ τόπῳ μέλλει θάπτεσθαι, ὑποδείξατε ἡμῖν.» Οἱ δὲ Χερσωνῖται ἀκούσαντες, ὅτι τέθνηκεν ἡ Γυκία, σκεψάμενοι καθ´ ἑαυτούς, οὐκέτι τὸ ἱκανὸν τοῦ ὅρκου ἔσπευσαν ποιῆσαι, ὥστε ἐν μέσῳ τῆς πόλεως αὐτὴν ταφῆναι, ἀλλὰ ἄραντες αὐτὴν ἐξήνεγκαν ἔξω τῆς πόλεως θάψαι. Ἀποτεθέντος δὲ τοῦ κραββάτου πρὸς τὸ μνῆμα, ἀνακαθίσασα ἡ Γυκία καὶ περιβλεψαμένη πάντας τοὺς πολίτας, λέγει· «Αὕτη ὑμῶν ἐστιν ἡ μεθ´ ὅρκου ὑπόσχεσις; Οὕτως ἀληθεύετε περὶ πάντων; Ἄβαλε λοιπὸν τῷ πιστεύοντι Χερσωνίτῃ πολίτῃ.» Οἱ δὲ Χερσωνῖται ἰδόντες τὴν ὑπ´ αὐτῆς γενομένην αὐτῶν χλεύην, αἰσχυνθέντες μεγάλως ἐπὶ τῷ γεγονότι τῆς παραβασίας πράγματι, παρεκάλουν αὐτὴν πολλὰ τοῦ ἡσυχάσαι καὶ παραχωρῆσαι αὐτοῖς τὸ πταῖσμα καὶ μὴ ἐπὶ πλεῖον ὀνειδίζειν αὐτοῖς. Λοιπὸν δευτέροις ὅρκοις αὐτὴν ἐπιστώσαντο, ὥστε μηκέτι ἔξω τῆς πόλεως θάψαι αὐτήν, ἀλλ´ ἐν μέσῳ τῆς πόλεως, ὃ δὴ καὶ ἐποίησαν. Καὶ γὰρ αὐτῆς ζώσης ἔτι, ἐν ᾧ τόπῳ ᾑρετίσατο, τὴν σορὸν αὐτῆς ἐστήσαντο, καὶ ἀνδριάντα χαλκοῦν καὶ ἕτερον ἤγειραν, καὶ τοῦτον χρυσώσαντες ἔστησαν πρὸς τῇ ταφῇ αὐτῆς πρὸς περισσοτέραν πίστωσιν.

Ἰστέον, ὅτι ἔξω τοῦ κάστρου Ταμάταρχα πολλαὶ πηγαὶ ὑπάρχουσιν ἄφθαν ἀναδιδοῦσαι.

Ἰστέον, ὅτι ἐν Ζιχίᾳ πρὸς τὸν τόπον τῆς Πάγης, τῆς οὔσης εἰς τὸ μέρος τῆς Παπαγίας, ἐν ᾧ κατοικοῦσι Ζιχοί, ἐννέα πηγαὶ εἰσὶν ἄφθαν ἀναδιδοῦσαι, πλὴν οὐχ ὁμοχροοῦσιν τῶν ἐννέα πηγῶν τὰ ἔλαια, ἀλλὰ τὰ μὲν ἐξ αὐτῶν εἰσιν ἐρυθρά, τὰ δὲ ξανθά, τὰ δὲ μελανώτερα.

Ἰστέον, ὅτι ἐν Ζιχίᾳ ἐν τῷ τόπῳ τῷ καλουμένῳ Πάπαγι, ἐν ᾧ καὶ πλησίον ἔστι χωρίον ἐπονομαζόμενον Σαπαξί, ὃ ἑρμηνεύεται ‘κονιορτός’, ἔστιν ἐκεῖσε βρύσις ἄφθαν ἀναδιδοῦσα.

Ἰστέον, ὅτι καὶ ἑτέρα βρύσις ἔστιν ἐκεῖσε ἄφθαν ἀναδιδοῦσα ἐν τῷ χωρίῳ τῷ καλουμένῳ Χαμούχ. Τὸ δὲ Χαμούχ ἐστιν ὄνομα τοῦ συστησαμένου ἀρχαίου ἀνδρὸς τὸ χωρίον· τὸ οὖν χωρίον ἐκεῖνο διὰ τοῦτο ἐκλήθη Χαμούχ. Ἀπέχουσι δὲ οἱ τοιοῦτοι τόποι ἀπὸ τῆς θαλάσσης ὁδὸν ἰδιοκαβάλλου ἡμέρας μιᾶς.

Ἰστέον, ὅτι ἐν τῷ θέματι Δερζηνῆς πλησίον τοῦ χωρίου τοῦ Σαπικίου καὶ τοῦ χωρίου τοῦ ὀνομαζομένου Ἐπισκοπείου, ἔστιν πηγὴ ἄφθαν ἀναδιδοῦσα.

Ἰστέον, ὅτι ἐν τῷ θέματι τοῦ Τζιλιάπερτ ὑπὸ τὸ χωρίον τὸ Σρεχιαβαρὰξ ἔστιν ἐκεῖσε πηγὴ ἄφθαν ἀναδιδοῦσα.

Ἰστέον, ὅτι εἰ ἀντάρωσί ποτε οἱ τοῦ κάστρου Χερσῶνος, ἢ ἐναντία τῶν βασιλικῶν κελεύσεων βουληθῶσι διαπράξασθαι, ὀφείλουσιν τηνικαῦτα, ὅσα εὑρεθῶσιν ἐν τῇ πόλει Χερσωνίτικα καράβια, μετὰ τοῦ γόμου αὐτῶν εἰσκομίζεσθαι, οἱ δὲ ναῦται καὶ ἐπιβάται Χερσωνῖται ἵνα δεσμεύωνται καὶ ἐναποκλείωνται εἰς τὰ ἐργαλεῖα, εἶθ´ οὕτως ὀφείλουσιν ἀποσταλῆναι τρεῖς βασιλικοί· εἷς μὲν ἐν τῇ παραλίᾳ τοῦ θέματος τῶν Ἀρμενιάκων, ἕτερος δὲ ἐν τῇ παραλίᾳ τοῦ θέματος Παφλαγονίας καὶ ἄλλος ἐν τῇ παραλίᾳ τοῦ θέματος τῶν Βουκελλαρίων, ἵνα πάντα τὰ Χερσωνίτικα καράβια κρατῶσιν, καὶ τὸν μὲν γόμον καὶ τὰ καράβια εἰσκομίζωσιν, τοὺς δὲ ἀνθρώπους δεσμεύωσι καὶ ἐναποκλείωσιν εἰς δημοσίους φυλακάς, καὶ ἀναγάγωσι περὶ τούτων, καὶ ὡς ἂν δέξωνται. Πρὸς τούτοις ἵνα οἱ τοιοῦτοι βασιλικοὶ κωλύωσι καὶ τὰ Παφλαγονικὰ καὶ Βουκελλαρικὰ πλοῖα καὶ πλαγίτικα τοῦ Πόντου τοῦ μὴ διαπερᾶν ἐν Χερσῶνι μετὰ σίτου ἢ οἴνου ἢ οἱασδήποτε χρείας ἢ πραγματείας. Εἶθ´ οὕτως ὀφείλει δέξασθαι καὶ ὁ στρατηγὸς τοῦ κόψαι καὶ τὰς δέκα λίτρας, τὰς διδομένας ἀπὸ τοῦ δημοσίου εἰς τὸ κάστρον Χερσῶνος, καὶ τὰς δύο τοῦ πάκτου, καὶ τηνικαῦτα ἀναχωρῆσαι ἀπὸ Χερσῶνος τὸν στρατηγὸν καὶ ἀπελθεῖν ἐν ἑτέρῳ κάστρῳ καὶ καθεσθῆναι ἐκεῖσε.

Ὅτι ἐὰν οὐ ταξιδεύσωσιν οἱ Χερσωνῖται εἰς Ῥωμανίαν, καὶ πιπράσκωσι τὰ βυρσάρια καὶ τὰ κηρία, ἅπερ ἀπὸ τῶν Πατζινακιτῶν πραγματεύονται, οὐ δύνανται ζῆσαι.

Ὅτι ἐὰν μὴ ἀπὸ Ἀμινσοῦ καὶ ἀπὸ Παφλαγονίας καὶ τῶν Βουκελλαρίων καὶ ἀπὸ τῶν πλαγίων τῶν Ἀρμενιάκων περάσωσι γεννήματα, οὐ δύνανται ζῆσαι οἱ Χερσωνῖται.

53. Récit de la ville de Kherson.[1]

Dioclétien régnait à Rome,[2] Themiste fils de Themiste le Sarmate, était stéphanophore et protevon des Chersonites. Alors le Bosporien Criscon fils d'Orus,[3] rassembla une armée de Sarmates,[4] de ceux qui demeurent près du Palus et déclara la guerre aux Romains, il ravagea d'abord la Lazique et se porta de là sur le fleuve Halys.

Dioclétien ayant su que le pays des Lazes et la Pontique avaient été dévastés, envoya une armée contre les Sarmates et en donna le commandement au tribun Constant.[5] Celui-ci alla au fleuve Halys,[6] et empêcha les Sarmates de le passer; mais il ne pût les combattre avec succès, c'est pourquoi il songea à d'autres moyens de les faire retourner chez eux. Le meilleur lui parût être, d'exciter contre les Sarmates, les Bosporiens et les autres habitants des Palus, parce que ceux-ci, inquiétant les familles des Sarmates les forcèrent à retourner chez eux. Constant en écrivit d'abord à l'Empereur pour qu'il prie les Chersonites, de déclarer la guerre aux Sarmates, et d'exciter contre eux tous les peuples du voisinage. L'Empereur le fit et engagea les Chersonites à attaquer et détruire les familles de Bosporiens et des Sarmates.

Le protevon[7] des Chersonites était alors Chrestus fils de Papias, il appuya chez ses concitoyens la demande de l'Empereur. Les Chersonites se préparèrent à la guerre, et firent faire des chars, qu'ils chargèrent de chirobalistes, ou balistes que l'on faisait jouer avec la main.

Les Chersonites s'approchèrent la nuit de la ville des Bosporiens, posèrent des embuscades et firent ensuite semblant de donner un assaut ; mais cette attaque n'était que simulée, les Chersonites s'enfuirent pendant la nuit et abandonnèrent leurs chars de guerre et les chirobalistes qui étaient dessus. Le matin les Bosporiens sortirent de leurs murailles, et voyant encore quelques Chersonites qui fuyaient, ils prirent leur chirobalistes et s'en servirent à les poursuivre. Alors ceux qui étaient dans les embuscades en sortirent entourèrent les Bosporiens, et les tuèrent jusqu'au dernier. Les Chersonites se rendirent maîtres de la ville de Bosporus, de tous les bourgs qui sont sur les palus et des familles Sarmates; mais ils ne tuèrent que ceux qui croient pris les armes à la main. Et c’est ainsi que les Chersonites se sont rendus maîtres du Bosphore.

Quelque temps après. Chrestus, fils de Papias, dit aux femmes des Sarmates : « Nous n'avons eu aucune raison de vous faire la guerre ; mais le Sarmate est allé ravager les terres du Romain et l'Empereur dont nous sommes sujets, nous a ordonné de tous faire la guerre. Si donc vous voulez vivre dans votre ville, envoyez vers votre seigneur le Sauromate qu'il fasse la paix avec les Romains en présence de nos députés, puis qu'il se retire et nous envoie nos députés avec les siens. Lorsqu'il aura fait ces choses, nous nous retirerons et vous laisserons tranquilles. Mais si le Sauromate veut nous tromper et nous enfermer ici, nous le saurons par nos excubiteurs et nous vous tuerons tous jusqu'au dernier et puis nous nous retirerons et le Sauromate ne tirera aucun profit de sa ruse. » Les femmes du Sauromate ayant entendu ce discours, virent qu'il s'agissait de choses sérieuses et les Bosporiens firent partir leurs députés conjointement avec ceux des Chersonites. Ils arrivèrent au fleuve Halys, et contèrent au Sauromate tout ce qui s'était passé.

Le Sauromate dit aux députés des Chersonites : « Vous êtes fatigués, je veux que vous vous reposiez pendant quelques jours, et puis je ferai ce que vous m'avez demandé. Pour le moment allez chez les Romains, ils vous diront que je suis un homme véridique et point menteur. »

Les Chersonites se rendirent auprès de Constant avec les députés du Sauromate, lui racontèrent tout ce qui s’était passé, et entre autres choses qu’ils avaient pris les familles du Sauromate et le forçaient par là à demander la paix.

Constant ayant entendu ces choses en fût fort affligé et dit : Que m’importe à présent votre secours puisque je me suis engagé à donner une certaine somme d'or. — Les Chersonites répondirent: Seigneur ne vous attristez point, nous changerons cet article. — Constant demanda comment cela pourrait se faire, et les Chersonites lui dirent qu'il devait faire entendre au Sauromate, qu'il avait des traités antérieurs avec Cherson et qu'on ne lui rendrait ses familles et sa ville, qu'autant qu'il donnerait lui même une somme plus considérable que l'autre.

Constant suivit ce conseil et fit parler dans ce sens au Sauromate. Celui-ci l’ayant entendu, en fut fort triste et répondit qu'il ne voulait ni donner, ni recevoir, et qu’on n'avait qu'a lui envoyer les Chersonites pour finir; mais les Chersonites dirent à Constant: « Ne nous renvoyez pas avant d’avoir tous les captifs en votre pouvoir. »

Constant ayant reçu les captifs, garda auprès de lui deux d'entre les députés de Cherson et envoya les autres au Sauromate. Celui-ci les renvoya à Bosporus avec des députés auxquels ils devaient livrer la ville et les familles, et lui même se mit en marche avec son armée. Les Chersonites qui étaient à Bosporus remirent effectivement aux députés du Sauromate la ville et les familles qui étaient en leur puissance.

Alors Constant retourna à Rome, et présenta à l'Empereur deux députés Chersonites. L'Empereur les remercia publiquement et leur dit: « Que puis-je faire pour vous et pour votre ville. — Les députés répondirent: « Nous vous demandons d'être libres d'impôt nous et nos enfants. » — L'Empereur leur accorda leur demande avec plaisir, et les renvoya combles de présents, les reconnaissant pour bons et fidèles sujets de l'Empire. Constant fut aussi magnifiquement récompensé, comme s'il eut fait les plus grandes choses contre les Sauromates. Il succéda à Dioclétien[8] qui se retira à Nicomédie.

Constant étant mort son fils Constantin lui succéda.[9] Celui-ci vint à Byzance, et alors il y eut des rebelles en Scythie, Constantin se rappela ce que les Chersonites avaient fait pour son père, et envoya vers eux des légats pour demander aux Chersonites de combattre les Scythes.

Kherson avait alors Diogène, fils de Diogène pour chef et protevon, obéissant volontiers aux ordres, et qui s’était empressé de préparer tous les chars militaires et les chirobalistes ; il atteignit la rivière Ister et, l’ayant franchie, il lutta contre les insurgés puis les mit en fuite. L’empereur ayant appris ces faits, leur ordonna de rentrer dans leur pays, et fit venir les primats à Constantinople, où il leur fit de riches présents et leur dit : « Puisque maintenant vous avez œuvré consciencieusement pour nous, comme pour nos ancêtres, nous confirmons la libération et l’exemption de l’impôt qui vous était imputé et nous vous octroyons une statue en or avec la chlamyde impériale,[10] la fibule[11] et une couronne d’or pour l’ornement de votre ville ; de même voici l'acte lié à cette exemption de taxes pour tous vos navires ; en outre, en raison de na sincérité de votre bienveillance, nous vous donnons aussi une bague d'or sur laquelle est gravée l’image de notre majesté pour qu’elle puisse servir, pour vos suppliques, comme signe nous permettant de reconnaître les ambassadeurs que vous enverrez. Nous vous attribuons encore pour chaque année les cordes, le chanvre, le fer et l'huile pour la fabrication de vos chirobalistes et nous vous accordons une subvention annuelle pour la nourriture de 1000 annones, pour que vous soyez utilisateurs des chrirobalistes, ayant décidé que nous devrons chaque année vous envoyer ces produits d'ici vers Kherson. Les Khersonésiens, après avoir reçu l’annone et se l’être partagée entre eux, équipèrent le nombre [de combattants] [nécessaire]. Ainsi, jusqu'à présent leurs fils sont recensés au nombre des soldats comme auxiliires de leurs parents dans l'armée. Quant à Diogène, comblé des grands présents par l'empereur Constantin aimant Dieu, lui et ses hommes rentrèrent au pays de Kherson, avec ces divine faveurs.

Quelques années après le Sauromate fils du Sauromate Criscoron, déclara la guerre aux Chersonites, pour venger (disait-il) les injures que son grand père avait reçu dans la Lazique. Alors le protevon stéphanophore[12] de Cherson était Bycus, fils de Supolicus.[13] Il conduisit les Chersonites contre le Sauromate et le battit complètement dans le lieu appelé Capha. La paix se fit sur le champ de bataille. Les deux partis jurèrent réciproquement de ne plus infester leurs terres respectives, puis le Sauromate retourna au Bosphore, et les Chersonites chez eux.

Quelques années après un autre Sauromate rassembla une armée vers les palus, et déclara la guerre aux Chersonites, et protesta contre les limites fixées à Capha par l'ancien Sauromate, disant que tout ce pays-là, lui avait été enlevé injustement. Pharnace, fils de Pharnace, était alors protevonte stéphanophore, c'est à dire Porte-couronne. Il se mit à la tête des Chersonites et alla se placer sur les hauteurs près de Capha.

Le Sauromate était un homme d'une taille gigantesque, fier de sa stature et de la multitude de ses soldats, il insultait insolemment aux Chersonites. Pharnace, qui était petit, voulut cependant le combattre corps à corps, et cela pour épargner le sang des deux partis. Il envoya donc vers l'armée du Sauromate et lui fit dire ce qui suit : « Il n'est point nécessaire qu'une si grande multitude périsse, vous n'êtes pas venus ici de votre gré; mais c'est le Sauromate qui vous y a conduit, faites donc qu'il vienne et me combatte, si Dieu veut que je reste vainqueur, vous vous en irez chez vous tranquillement et, il se soumettra à moi avec sa ville de Bosporus. Si au contraire je suis vaincu vous pourrez toujours vous en aller tranquillement et le Sauromate restera maître de ma ville de Cherson. »

Cette proposition, fut très agréable aux Sauromates, qui persuadèrent leur roi le Sauromate de l'accepter; ce qu'il fit avec; joie car il pensait venir facilement à bout de Pharnace, dont la taille était petite.

Pharnace au moment d'aller combattre dit aux siens : « Lorsque je commencerai le combat vous verrez bientôt après le Sauromate avec le visage tourné vers les siens, et moi le visage tourné vers vous. Alors criez une fois, mais ne répétez pas ce cri. »

Le combat s'engagea, et bientôt le Sauromate eut le visage tourné vers les Chersonites, et Pharnace, vers les Sauromates, alors les soldats de Pharnace crièrent tous à la fois. Le Sauromate se retourna pour voir d'où venait ce cri, en se retournant il détourna la lame de son casque, Pharnace saisit ce moment le frappa de son épieu, et le fit tomber mort de son cheval. Après quoi il descendit du sien et coupa la tête au Sauromate.

Pharnace, proclamé vainqueur, renvoya chez eux les peuples du Méotide; mais il retint prisonniers les Bosporiens, et s'empara de leur pays. Puis il régla les limites qu'il plaça non plus à Capha, mais à Cybernicus, ne leur laissant que quarante milles de pays, et ces limites subsistent encore aujourd'hui. Ensuite il retint quelques Bosporiens, et renvoya les autres chez eux cultiver leurs terres et ceux-ci par reconnaissance lui élevèrent une statue dans la ville de Bosporus, c'est ainsi que Bosporus fut perdu pour les Sauromates, qui ne l'ont jamais recouvré depuis.

Ensuite Lamachus fut protévon de Cherson, et Asandre régna chez les Bosporiens, qui conservaient toujours beaucoup de haine contre les Chersonites. Et comme ils avaient encore le désir de la vengeance ils voulurent avoir une libre entrée sur les terres des Chersonites, et songèrent pour l'obtenir à marier un fils d'Asandre avec Gycia, fille de Lamachus.

Les Bosporiens députèrent donc vers les Chersonites et leur firent dire qu'ils conservaient la même amitié pour eux et que pour là consolider, ils désiraient marier Gycia avec un fils d'Asandre, mais qu'il leur était indifférent que Gycia vint s'établir à Bosporus ou que le fils d'Asandre alla vivre à Cherson. Les Chersonites répondirent qu'ils ne permettraient point à Gycia d'aller s'établir à Bosporus; mais que si un fils d'Asandre voulait venir à Cherson et abjurer pour jamais sa patrie, ils consentiraient à son mariage avec Gycia, mais qu'ils le feraient mourir s'il osait tenter la moindre chose contre son beau père.

Les députés des Bosporiens retournèrent chez eux avec cette réponse et Asandre les ayant entendus envoya à Cherson et dit que si les Chersonites agissaient de bonne foi il leur enverrait son fils ainé pour épouser Gycia.

Lamachus était un homme très riche en or et argent, serviteurs et servantes, chevaux et fonds de terre, et sa maison s'étendait dans quatre régions et jusques au dessous des Souses.[14] Là il avait dans les murs de la ville une porte à lui, quatre grandes portes, et plusieurs petites, en sorte que ses différents troupeaux de chevaux et de juments, de bœufs et de vaches, de brebis et d'ânes, entraient chacun par sa porte et se plaçait dans sa propre étable.

Les Chersonites s'employèrent auprès de Lamachus pour qu'il donne sa fille au fils d'Asandre et il y consentit. Le Bosporien vint et épousa Gycia. Deux ans après, Lamachus mourut et la mère de Gycia était déjà morte quelques temps auparavant.

Alors Zéthon fils de Zéthon, était protevon stéphanophore de Cherson, une année s'était écoulée depuis les funérailles de Lamachus, et Gycia voulant célébrer sa mémoire, s'adressa aux notables de la ville, et les pria de ne point s'offenser si elle les priait eux et tous les autres citoyens de recevoir d'elle du vin, du pain, de l'huile, des viandes, des volailles, des poissons et autres choses nécessaires poux un festin, et cela pour célébrer avec leurs femmes et leurs enfants un jour consacré à la mémoire de Lamachus. En même temps elle promit par serment qu'elle répéterait tous les ans la même chose et que chacun dans son quartier recevrait à pareil jour, tout ce qu'il faut pour manger, boire, danser et se réjouir, et que ce serait alors le jour de Lamachus.

Le fils d'Asandre ayant entendu le serment qu'avait fait sa femme, l'approuva et dit qu'il voulait aussi célébrer ce jour et boire et manger avec les autres. Quelques jours après il envoya un de ses serviteurs à Bosporus, et il le chargea de dire de sa part: J'ai trouvé un moyen facile de prendre Cherson, envoyez-moi de temps en temps des carabia[15] chargés de présents et que chaque carabia porte outre les rameurs dix ou douze jeunes gens bien éprouvés pour la valeur. Les carabia et leurs équipages resteront dans un certain endroit que j'indiquerai et moi j'enverrai des chevaux pour chercher les présents et les jeunes gens.

Ces choses se passèrent ainsi pendant deux ans de suite, des jeunes gens venaient avec des présents, Asandre allait les chercher et les reconduisait publiquement, et puis ils revenaient de nuit dans les carabia jusques à Souse, où on les faisait entrer par la porte que la maison avait dans les murailles de la ville, et personne n'en savait rien à l'exception de trois valets Bosporiens, dont l’un allait au lieu statué, et disait aux carabia de se retirer, le second conduisait les Bosporiens dans le Liman,[16] et le troisième du liman à Souse, où il les faisait entrer par la petite porte dans la maison de Lamachus, ces trois valets portaient aussi des aliments dans les lieux où les jeunes Bosporiens se tenaient cachés et tout cela à l'insu de Gycia; mais l'intention du fils d'Asandre était d'attendre l'anniversaire du jour de Lamachus et de massacrer tous les habitants tandis qu'ils seraient livrés à la joie de leur festin.

Or donc deux cent jeunes Bosporiens étaient enfermés dans la maison de Lamachus et le jour de son anniversaire approchait déjà; mais il arriva qu'une jeune servante, que Gycia aimait beaucoup, commît une faute, et fut bannie de sa présence et renfermée, la chambre où on l'enferma était au-dessus du lieu où l'on nourrissait les Bosporiens. La jeune fille se mit à filer, et son fuseau tomba dans un trou qui était proche de la muraille ; comme elle, ne pouvait pas y atteindre, elle ôta une brique du pavé, et vit alors cette multitude d'hommes que l'on nourrissait dans les parties basses de la maison.

La jeune fille remit bien vite la brique à la place où elle l'avait prise, et envoya une autre jeune fille vers sa maîtresse la conjurant de venir la trouver, Gycia qui sans doute était inspirée par Dieu lui-même se rendit auprès de la jeune fille et ferma la porte sur elle, alors la jeune fille se jeta à ses pieds et lui dit: « O ma maîtresse vous pourrez traiter comme vous voudrez une pauvre et inutile servante ; mais je vais vous montrer une chose nouvelle et inopinée. » — Gycia répondit qu’elle pouvait le faire en toute sûreté, alors la jeune fille la conduisit auprès de la muraille et en levant adroitement la même brique elle lui dit : « Voyez tous ces Bosporiens armés. » — Gycia fut fort consternée et dit: « Ces gens-là n’ont pas été rassemblés pour rien. » — Puis elle demanda à la jeune fille comment elle avait fait cette découverte, et celle-ci répondit: « Dieu a permis que mon fuseau tomba dans ce trou, je n’ai pas pu le ravoir et j'ai soulevé cette brique et puis je les ai vus. » Gycia ordonna à la jeune fille de remettre la brique à sa place, puis elle l’embrassa avec bonté et lui dit : « Ma fille, ne craignez rien, votre faute vous est pardonnée. Dieu a voulu ses servir de vous pour nous faire découvrir cette trahison, à présent ne songez qu’à vous taire, et ne rien faire paraître de tout ce qui se passe. » — Gycia prit la jeune fille avec elle, puis l’ayant ainsi éprouvée, elle l'aima plus que jamais.

Ensuite Gycia fit appeler deux de ces parents en qui elle avait le plus de confiance et leur dit : « Allez et rassemblez secrètement chez vous les notables de la ville, que ceux-là élisent trois d'entre eux, en qui ils aient confiance, pour garder un secret et conduire une affaire. Que ces trois hommes se lient par un serment et puis qu'ils viennent me trouver en secret. Car j'ai à leur confier quelque chose d'important pour le salut de cette ville, allez et mûrissez les choses que je vous ai dites. »

Ces deux parents de Gycia se retirèrent, allèrent chez les principaux de la ville, qui leur nommèrent trois hommes sûrs ; ils leur firent prêter serment puis ils les envoyèrent à Gycia. Celle-ci après avoir encore exigé leur serment leur dit: La seule grâce que je vous demande est d'être enterrée dans la ville si je meure, c'est une grâce qui n'est par très grande, et lorsque vous me l'aurez assurée je vous dirai mon secret. — Les députés lui promirent et jurèrent que lorsqu'elle mourrait on l'enterrerait dans la ville et que l’on ne porterait pas son corps hors des murs. Alors Gycia s'expliqua en ces termes : « Voila mon mari, qui toujours plein de haine contre Cherson, nourrit chez lui deux cent Bosporiens armés ; mais Dieu me les a fait découvrir, et voici sans doute son dessein. Lorsque vous serez à la joie des festins le jour de l'anniversaire de Lamachus, il sortira la nuit avec ses serviteurs, mettra le feu à vos maisons et vous fera tous périr. Car voici ce jour qui approche, moi je vais, selon ce que j'ai juré, vous distribuer des vivres. Allez et venez gaiement, et ne laissez rien paraître de ce que je vous ai dit, dans la crainte que mon mari ne se doute de quelque chose et ne précipite l'exécution de ce qu'il médite. Célébrez donc publiquement le festin et dansez dans les rues ; mais que chacun apprête chez lui du bois, des torches, et des caisses pesantes. Mon mari voyant que tout le monde s'occupe des plaisirs de cette journée, ne prendra aucun soupçon ; mais moi je me lèverai de bonne heure je ferai observer les portes, et pendant ce temps-là vous entourerez ma maison de fagots de bois, sur lesquels on versera de l'huile, vous mettrez les caisses devant les portes et ainsi personne ne pourra sortir excepté moi, et quand je serai sortie par une porte secrète, vous mettrez le feu à tout ce bois, et si quelque Bosporien veut sauter par les fenêtres et se sauver ainsi, vous les tuerez avec les armes que vous aurez apportés. Allez et faites ce que je vous ai dit. »

Ces trois hommes élus par les citoyens, leurs expliquèrent les intentions de Gycia, auxquelles chacun se conforma avec joie. Le jour du festin, les citoyens vinrent demander les choses nécessaires à un festin, Gycia les distribua et son mari pria que l'on donna plus de vin qu'à l'ordinaire. Les citoyens en furent fort aise et dansèrent toute la journée, mais vers le soir ils se retirèrent tous dans leurs maisons; car on buvait et mangeait dans presque toutes les maisons. Pendant ce temps-là Gycia ordonna à tous ses domestiques de bien boire, afin qu'ils allassent plutôt se coucher, et ne recommanda la sobriété qu'à ses servantes, et elle même ne buvait que dans un gobelet teint en pourpre si bien que son mari crut qu'elle buvait du vin, tandis qu'elle ne buvait réellement que de l'eau.

La nuit étant venue; et chacun étant déjà rassasié, Gycia dit à son mari : « A présent que nous avons mangé, allons nous coucher. » — Le mari entendit ce propos avec plaisir et alla se coucher. Que devait-il faire, s'il avait refusé, il aurait donné des soupçons à sa femme. Cependant Gycia ordonna que l'on ferme toutes les portes, grandes et petites ainsi que c'est l'usage et qu'on lui apporta les clefs. Lorsque cela fut fait elle s'approcha de sa fidèle suivante, qui était informée de tout et lui dit à l'oreille: Va-t'en avec mes autres suivantes prenez mon or et mes joyaux et tenez-vous prêtes à me suivre.

Pendant ce temps-là le mari de Gycia qui avait trop bu, s'endormit. Gycia voyant que tous ses valets dormaient aussi, se retira doucement et sortit, après quoi elle ferma la porte sur elle, et fit mettre le feu à la maison qui fût brûlée jusques aux fondements. Tous ceux qui voulaient en sortir étaient tués par les Chersonites, et c'est ainsi que Dieu préserva la ville de la rage des Bosporiens.

Les Chersonites voulurent rebâtir la maison à leurs frais, mais Gycia ne voulut point le permettre, au contraire, elle pria que l'on y jeta toutes sortes d'immondices comme pour punir ce lieu, des conspirations qui y avaient été tramées. Elle fût obéie et le monticule qui en est résulté s'appelle encore aujourd'hui la tour de Lamachus.

Les Chersonites qui voyaient qu'après Dieu, Gycia était leur plus grande bienfaitrice voulurent lui témoigner leur reconnaissance et lui élevèrent deux statues dans leur place publique, qui toutes les deux la représentaient encore très jeune. Mais dans l’une des statues, elle était habillée conformément à son sexe et parée, et elle découvrait à deux citoyens la conspiration tramée contre la ville. Dans l'autre statue, elle était représentée en habit de guerre et combattant pour la sureté de ses concitoyens. Toute son histoire fut gravée sur les bases des deux statues, et pourra encore y être lue, si quelque amateur de ce qui est beau et honnête veut bien se donner la peine de faire nettoyer les dites bases.

Quelques années après Stratophile fils de Philomus,[17] était protevon stéphanophore de Cherson. Alors la prudente Gycia voulant éprouver la foi des Chersonites et savoir s'ils l'enterreraient dans la ville comme ils l'avaient promis, fit semblant d'être morte de chagrin. Les suivantes qui étaient dans le secret annoncèrent aux Chersonites la mort de leur maîtresse et demandèrent qu’on leurs indiqua un lieu pour l'enterrer. Les Chersonites délibérèrent entre eux et négligeant la foi des serments indiquèrent pour la sépulture un lieu situé hors des murs de la ville. Gycia se laissa porter au lieu indiqué ; mais lorsqu'elle y fut, elle se leva sur son séant et dit aux Chersonites : Voilà donc comme vous gardez la foi due aux serments, Qui est-ce à l'avenir qui voudra se fier aux paroles des Chersonites. — Les Chersonites furent très honteux, ils demandèrent pardon à Gycia et lui jurèrent une seconde fois qu'on l'enterrerait où elle voudrait et qu'elle n'avait qu'à choisir elle-même le lieu de sa sépulture, enfin pour qu'elle n'en put pas douter, ils lui élevèrent un tombeau de son vivant et y placèrent encore une statue en bronze doré.

Il faut savoir qu’à l'extérieur de la forteresse de Tamatarha[18] existent de nombreux puits qui fournissent du naphte.[19]

De même, en Zichie, au lieu dit Pagi, situé à proximité de la Papagie[20] où habitent les Ziques, il y a neuf puits donnant du naphte, mais les naphtes de ces neuf puits ne sont pas de la même couleur, l'un d’eux est rouge, l'autre jaune le troisième noirâtre.

En Zichie, au lieu dit Pagi, près duquel se trouve un village, appelé Zapaxi, ce qui signifie « poussière », il y a un puits, d’où jaillit du naphte.

Il faut savoir qu’il y a aussi un autre puits, qui donne du naphte dans un village du nom de Chamuh, d’après le nom du fondateur du village, un vieil homme. Aussi, le village fut appelé Chamuh. Pourtant, ces lieux sont distants de la mer d’une journée sans changer de cheval.

Sachez que dans le thème de Derzene,[21] près du village de Sapikion et le village appelé Episkopion, un puits donne du naphte.

Il faut savoir que dans le thème de Tziliapert, près du village de Srechiavarax un puits donne du naphte.

Il faut savoir que si ceux de la ville de Kherson se révoltent un jour ou s’ils refusent d'obéir aux keleuseis impériales, on devra aussitôt saisir les carabia de la ville et leurs chargements, partout où on les trouvera. On mettra en prison les matelots et les passagers du pays. On dépêchera trois basiliki, l'un vers le rivage du thème arméniaque, l'autre sur le littoral de Paphlagonie, le troisième sur celui des Bucellaires, pour saisir tous les carabia, leurs marchandises et on mettra en prison les matelots et les passagers du pays jusqu’à plus ample informé. On fera défense aux navires de ces trois thèmes de porter en Chersonèse du blé, du vin ou autres denrées nécessaires. Le stratège mettra la main sur les dix livres ayées par le Trésor aux Chersonésiens et sur les deux livres qui leur sont accordées par les conventions. Il quittera Kherson et se retirera dans une autre ville.

Il faut savoir que les Khersonésiens ne sauraient subsister s'ils ne faisaient les voyages de Romanie pour vendre leurs cires et leurs cuirs, dont ils trafiquaient avec les Petchénègues.

Il faut savoir que les Khersonésiens ne sauraient subsister s'ils ne tiraient des denrées d'Aminsus,[22] de la Paphlagonie, des Bucellaires et des autres peuples qui confinent avec l'Arménie.