HEAUTON TIMORUMENOS


DIDASCALIA

INCIPIT HEAUTON TIMORUMENOS TERENTI ACTA LuDIS MEGALENSIBUS L. CORNELIO LENTULO L. VALERIO FLACCO AEDILIBUS CURULIBUS EGERE L. AMBIVIUS TURPIO L. ATILIUS PRAENESTINUS MODOS FECIT FLACCUS CLAUDI ACTA I TIBIIS INPARIBIS DEINDE DUABUS DEXTRIS GRAECA EST MENANDRU FACTAST III M' IUVENTIO TI. SEMPRONIO COS.

PERIOCHA C. SVLPICI APOLLINARIS

In militiam proficisci gnatum Cliniam
amantem Antiphilam conpulit durus pater,
animique sese angebat facti paenitens.
Mox ut reversust, clam patrem devortitur
ad Clitiphonem. Is amabat scortum Bacchidem.
Cum accerseret cupitam Antiphilam Clinia,
ut eius Bacchis venit amica ac servolae
habitum gerens Antiphila: factum id quo patrem
suum celaret Clitipho. Hic technis Syri
decem minas meretriculae aufert a sene.
Antiphila Clitiphonis reperitur soror:
hanc Clinia, aliam Clitipho uxorem accipit. 

PERSONAE

(PROLOGUS)
CHREMES SENEX
MENEDEMUS SENEX
CLITIPHO ADULESCENS
CLINIA ADULESCENS
SYRVS SERVOS
DROMO SERVOS
BACCHIS MERETRIX
ANTIPHILA VIRGO
SOSTRATA MATRONA
(CANTHARA) NUTRIX
PHRYGIA ANCILLA
(CANTOR)

PROLOGUS

Ne quoi sit vostrum mirum quor partis seni
poeta dederit quae sunt adulescentium,
id primum dicam, deinde quod veni eloquar.
Ex integra Graeca integram comoediam
hodie sum acturus Heauton timorumenon, 5
duplex quae ex argumento facta est duplici.
Novam esse ostendi, et quae esset: nunc qui scripserit,
et quoia Graeca sit, ni partem maxumam
existumarem scire vostrum, id dicerem.
Nunc quam ob rem has partis didicerim paucis dabo. 10
Oratorem esse voluit me, non prologum:
vostrum iudicium fecit, me actorem dedit.
Sed hic actor tantum poterit a facundia,
quantum ille potuit cogitare commode
qui orationem hanc scripsit quam dicturus sum. 15
Nam quod rumores distulerunt malevoli,
multas contaminasse Graecas, dum facit
paucas Latinas: id esse factum hic non negat
neque se pigere, et deinde facturum autumat.
Habet bonorum exemplum, quo exemplo sibi 20
licere id facere quod illi fecerunt putat.
Tum quod malevolus vetus poeta dictitat,
repente ad studium hunc se adplicasse musicum,
amicum ingenio fretum, haud natura sua,
arbitrium vostrum, vostra existumatio 25
valebit. Qquare omnis vos oratos volo,
ne plus iniquom possit quam aequom oratio.
Facite aequi sitis; date crescendi copiam,
novarum qui spectandi faciunt copiam
sine vitiis. Ne ille pro se dictum existumet, 30
qui nuper fecit servo currenti in via
decesse populum: quor insano serviat?
De illius peccatis plura dicet, quom dabit
alias novas, nisi finem maledictis facit.
Adeste aequo animo; date potestatem mihi, 35
statariam agere ut liceat per silentium,
ne semper servos currens, iratus senex,
edax parasitus, sycophanta autem impudens,
avarus leno adsidue agendi sint seni
clamore summo, cum labore maxumo. 40
Mea causa causam hanc iustam esse animum inducite,
ut aliqua pars laboris minuatur mihi.
Nam nunc novas qui scribunt nil parcunt seni:
si quae laboriosast, ad me curritur;
si lenis est, ad alium defertur gregem. 45
In hac est pura oratio. Experimini
in utramque partem ingenium quid possit meum.
Si numquam avare pretium statui arti meae,
et eum esse quaestum in animum induxi maxumum,
quam maxume servire vostris commodis: 50
exemplum statuite in me, ut adulescentuli
vobis placere studeant potius quam sibi. 

ACTUS I

SCENA I

CHREMES, MENEDEMUS

CHREMES 
Quamquam haec inter nos nuper notitia admodumst,
inde adeo quod agrum in proxumo hic mercatus es,
nec rei fere sane amplius quicquam fuit, 55
tamen vel virtus tua me vel vicinitas,
quod ego in propinqua parte amicitiae puto,
facit ut te audacter moneam et familiariter
quod mihi videre praeter aetatem tuam
facere, et praeter quam res te adhortatur tua. 60
Nam pro deum atque hominum fidem, quid vis tibi aut
quid quaeris? Annos sexaginta natus es
aut plus eo, ut conicio; agrum in his regionibus
meliorem neque preti maiori' nemo habet;
servos compluris: proinde quasi nemo siet, 65
ita attente tute illorum officia fungere.
Numquam tam mane egredior neque tam vesperi
domum revortor quin te in fundo conspicer
fodere aut arare aut aliquid ferre. Denique.
nullum remittis tempus neque te respicis. 70
Haec non voluptati tibi esse satis certo scio. At
enim dices : « quantum hic operis fiat paenitet. »
Quod in opere faciundo operae consumis tuae,
si sumas in illis exercendis, plus agas.
MENEDEMUS 
Chreme, tantumne ab re tuast oti tibi, 75
aliena ut cures ea quae nil ad te attinent?
CHREMES 
Homo sum: humani nil a me alienum puto.
Vel me monere hoc vel percontari puta:
rectumst ego ut faciam; non est, te ut deterream.
MENEDEMUS 
Mihi sic est usus; tibi ut opus factost face. 80
CHREMES 
An quoiquamst usus homini se ut cruciet? 
MENEDEMUS 
Mihi.
CHREMES 
Si quid laborist nollem; sed quid istuc malist?
Quaeso, quid de te tantum meruisti? 
MENEDEMUS 
Eheu!
CHREMES 
Ne lacruma atque istuc, quidquid est, fac me ut sciam.
Ne retice, ne verere, crede inquam mihi: 85
aut consolando aut consilio aut re iuvero.
MENEDEMUS 
Scire hoc vis? 
CHREMES 
Hac quidem causa qua dixi tibi.
MENEDEMUS 
Dicetur. 
CHREMES 
At istos rastros interea tamen
adpone, ne labora. 
MENEDEMUS 
Minime.
CHREMES 
Quam rem agis?
MENEDEMUS 
Sine me vocivom tempus ne quod dem mihi 90
laboris. 
CHREMES 
Non sinam, inquam. 
MENEDEMUS 
Ah, non aequom facis.
CHREMES 
Hui tam gravis hos, quaeso? 
MENEDEMUS 
Sic meritumst meum.
CHREMES 
Nunc loquere. 
MENEDEMUS 
Filium unicum adulescentulum
habeo. Ah, quid dixi habere me? immo habui, Chreme;
nunc habeam necne incertumst. 
CHREMES 
Quid ita istuc? 
MENEDEMUS 
Scies. 95
Est e Corintho hic advena anus paupercula.
Eius filiam ille amare coepit perdite,
prope iam ut pro uxore haberet: haec clam me omnia.
Ubi rem rescivi, coepi non humanitus
neque ut animum decuit aegrotum adulescentuli 100
tractare, sed vi et via pervolgata patrum.
cotidie accusabam: « Hem tibine haec diutius
licere speras facere me vivo patre,
amicam ut habeas prope iam in uxoris loco?
Erras, si id credis, et me ignoras, Clinia. 105
Ego te meum esse dici tantisper volo,
dum quod te dignumst facies; sed si id non facis,
ego quod me in te sit facere dignum invenero.
Nulla adeo ex re istuc fit nisi ex nimio otio.
Ego istuc aetatis non amori operam dabam, 110
sed in Asiam hinc abii propter pauperiem, atque ibi
simul rem et gloriam armis belli repperi. »
Postremo adeo res rediit: adulescentulus
saepe eadem et graviter audiendo victus est;
putavit me et aetate et benevolentia 115
plus scire et providere quam se ipsum sibi:
in Asiam ad regem militatum abiit, Chreme.
CHREMES 
Quid ais? 
MENEDEMUS 
Clam me profectus mensis tris abest.
CHREMES 
Ambo accusandi; etsi illud inceptum tamen
animist pudentis signum et non instrenui. 120
MENEDEMUS 
Ubi comperi ex is qui ei fuere conscii,
domum revortor maestus atque animo fere
perturbato atque incerto prae aegritudine.
Adsido: adcurrunt servi, soccos detrahunt;
video alios festinare, lectos sternere, 125
cenam adparare: pro se quisque sedulo
faciebant, quo illam mihi lenirent miseriam.
Ubi video, haec coepi cogitare : « Hem, tot mea
solius solliciti sunt causa ut me unum expleant?
Ancillae tot me vestient? sumptus domi 130
tantos ego solus faciam? Sed gnatum unicum,
quem pariter uti his decuit aut etiam amplius,
quod illa aetas magis ad haec utenda idoneast,
eum ego hinc eieci miserum iniustitia mea!
Malo quidem me dignum quovis deputem, 135
si id faciam. Nam usque dum ille vitam illam colet,
inopem, carens patria ob meas iniurias,
interea usque illi de me supplicium dabo,
laborans parcens quaerens, illi serviens. »
Ita facio prorsus: nil relinquo in aedibus, 140
nec vas nec vestimentum: conrasi omnia.
Ancillas, servos, nisi eos qui opere rustico
faciundo facile sumptum exsercirent suom,
omnis produxi ac vendidi. Inscripsi ilico
aedis mercede. Quasi talenta ad quindecim 145
coegi: agrum hunc mercatus sum: hic me exerceo.
Decrevi tantisper me minus iniuriae,
Chreme, meo gnato facere dum fiam miser;
nec fas esse ulla me voluptate hic frui,
nisi ubi ille huc salvos redierit meus particeps. 150
CHREMES 
Ingenio te esse in liberos leni puto,
et illum obsequentem, si quis recte aut commode
tractaret. Verum nec tu illum satis noveras,
nec te ille, hoc qui fit, ubi non vere vivitur.
Tu illum numquam ostendisti quanti penderes, 155
nec tibi illest credere ausus quae est aequom patri.
Quod si esset factum, haec numquam evenissent tibi.
MENEDEMUS 
Ita res est, fateor: peccatum a me maxumest.
CHREMES 
Menedeme, at porro recte spero, et illum tibi
salvom adfuturum esse hic confido propediem. 160
MENEDEMUS 
Utinam ita di faxint! 
CHREMES 
Facient. Nunc, si commodumst,
Dionysia hic sunt hodie: apud me sis volo.
MENEDEMUS 
Non possum. 
CHREMES 
Quor non? Quaeso tandem aliquantulum
tibi parce: idem absens facere te hoc volt filius.
MENEDEMUS 
Non convenit, qui illum ad laborem in<pe>pulerim, 165
nunc me ipsum fugere. 
CHREMES 
Sicine est sententia?
MENEDEMUS 
Sic. 
CHREMES 
Bene vale. 
MENEDEMUS 
Et tu.- 
CHREMES 
Lacrumas excussit mihi
miseretque me eius. Sed ut diei tempus est,
<tempust> monere me hunc vicinum Phaniam,
ad cenam ut veniat: ibo, visam si domist.- 170
Nil opus fuit monitore: iamdudum domi
praesto apud me esse aiunt; egomet convivas moror.
Ibo adeo hinc intro. Sed quid crepuerunt fores
hinc a me? Quinam egreditur? Huc concessero. 

SCENA II

CLITIPHO, CHREMES

CLITIPHO 
Nil adhuc est quod vereare, Clinia: haudquaquam etiam cessant 175
et illam simul cum nuntio tibi hic adfuturam hodie scio.
Proin tu sollicitudinem istam falsam quae te excruciat mittas.
CHREMES 
Quicum loquitur filius?
CLITIPHO 
Pater adest, quem volui: adibo. Pater, opportune advenis.
CHREMES 
Quid id est? 
CLITIPHO 
Hunc Menedemum nostin nostrum vicinum? 
CHREMES 
Probe. 180
CLITIPHO 
Huic filium scis esse? 
CHREMES 
Audivi esse in Asia. 
CLITIPHO 
Non est, pater:
apud nos est. 
CHREMES 
Quid ais? 
CLITIPHO 
Advenientem, e navi egredientem, ilico
abduxi ad cenam; nam mihi cum eo iam inde [usque] a pueritia
fuit semper familiaritas. 
CHREMES 
Voluptatem magnam nuntias.
Quam vellem Menedemum invitatum ut nobiscum esset amplius, 185
ut hanc laetitiam necopinanti primus obicerem ei domi!
Atque etiam nunc tempus est. 
CLITIPHO 
Cave faxis: non opus est, pater.
CHREMES 
Quapropter? 
CLITIPHO 
Quia enim incertumst etiam quid se faciat. Mdo venit;
timet omnia, patris iram et animum amicae se erga ut sit suae.
Eam misere amat; propter eam haec turba atque abitio evenit. CHREMES 
Scio. 190
CLITIPHO 
Nunc servolum ad eam in urbem misit, et ego nostrum una Syrum.
CHREMES 
Quid narrat? 
CLITIPHO 
Quid ille? Miserum se esse. 
CHREMES 
Miserum? Quem
minus crederest?
Quid relicuist, quin habeat quae quidem in homine dicuntur bona?
Parentis, patriam incolumem, amicos, genus, cognatos, ditias.
Atque haec perinde sunt ut illius animus qui ea possidet: 195
qui uti scit, ei bona; illi qui non utitur recte, mala.
CLITIPHO 
Immo ills fuit senex inportunus semper, et nunc nil magis
vereor quam nequid in illum iratus plus satis faxit, pater.
CHREMES 
illene? Sed reprimam me: nam in metu esse hunc illist utile.
CLITIPHO 
Quid tute tecum? 
CHREMES 
Dicam. Utut erat, mansum tamen oportuit. 200
Fortasse aliquanto iniquior erat praeter eius lubidinem.
Pateretur; nam quem ferret, si parentem non ferret suom.
Huncin erat aequom ex illius more an illum ex huius vivere?
Et quod illum insimulat durum id non est. Nam parentum iniuriae
unius modi sunt ferme, paullo qui est homo tolerabilis: 205
scortari crebro nolunt, nolunt crebro convivarier;
praebent exigue sumptum; atque haec sunt tamen ad virtutem omnia.
Verum ubi animus semel se cupiditate devinxit mala,
necessest, Clitipho, consilia consequi consimilia. Hoc
scitumst, periclum ex aliis facere, tibi quod ex usu siet. 210
CLITIPHO 
Ita credo. 
CHREMES 
Rgo ibo hinc intro, ut videam nobis quid in cena siet.
tu, ut tempus est diei, vide sis nequo hinc abeas longius. 

SCENA III

CLITIPHO

CLITIPHO. 

Quam iniqui sunt patres in omnis adulescentis iudices!
Qui aequom esse censent nos a pueris ilico nasci senes,
neque illarum adfinis esse rerum quas fert adulescentia. 215
Ex sua lubidine moderantur, nunc quae est, non quae olim fuit.
Mihin si umquam filius erit, ne ille facili me utetur patre;
nam et cognoscendi et ignoscendi dabitur peccati locus,
non ut meus, qui mihi per alium ostendit suam sententiam.
Perii, is mi, ubi adbibit plus paullo, sua quae narrat facinora! 220
Nunc ait : « Periclum ex aliis facito tibi quod ex usu siet »:
astutus. Ne ille haud scit quam mihi nunc surdo narret fabulam.
Mage nunc me amicae dicta stimulant :« Da mihi » atque « adfer mihi »:
Quoi quod respondeam nil habeo; neque me quisquamst miserior.
Nam hic Clinia, etsi is quoque suarum rerum satagit, attamen 225
habet bene et pudice eductam, ignaram artis meretriciae.
Meast potens, procax, magnifica, sumptuosa, nobilis.
Tum quod dem ei « recte » est; nam nil esse mihi religiost dicere.
Hoc ego mali non pridem inveni neque etiamdum scit pater.

ACTUS II

SCENA I

CLINIA, CLITIPHO

CLINIA 
Si mihi secundae res de amore meo essent, iamdudum scio 230
venissent; sed vereor ne mulier me absente hic corrupta sit.
Concurrunt multae opiniones quae mihi animum exaugeant:
occasio, locus, aetas, mater quoius sub imperiost mala,
quoi nil iam praeter pretium dulcest. 
CLITIPHO 
Clinia. 
CLINIA 
Ei misero mihi!
CLITIPHO 
Eiam caves ne videat forte hic te a patre aliquis exiens? 235
CLINIA 
Faciam; sed nescioquid profecto mi animu' praesagit mali.
CLITIPHO 
Pergin istuc prius diiudicare quam scis quid veri siet?
CLINIA 
Si nil mali esset, iam hic adessent. 
CLITIPHO 
Iam aderunt. 
CLINIA
Quando istuc erit?
CLITIPHO 
Non cogitas hinc longule esse? Et nosti mores mulierum:
dum moliuntur, dum conantur, annus est. 
CLINIA 
O Clitipho, 240
timeo. 
CLITIPHO 
Respira: eccum Dromonem cum Syro una: adsunt tibi. 

SCENA II

SYRUS, DROMO, CLINIA, CLITIPHO

SYRUS 
Ain tu? 
DROMO 
Sic est. 
SYRUS 
Verum interea, dum sermones caedimus,
illae sunt relictae. 
CLITIPHO 
Mulier tibi adest; audin, Clinia?
CLINIA 
Ego vero audio nunc demum et video et valeo, Clitipho.
DROMO 
Minime mirum, adeo inpeditae sunt: ancillarum gregem 245
ducunt secum. 
CLINIA 
Perii : unde illi sunt ancillae? 
CLITIPHO 
Men rogas?
SYRUS 
Non oportuit relictas: portant quid rerum! 
CLINIA 
Ei mihi!
SYRUS 
Aurum vestem; et vesperascit, et non noverunt viam.
Factum a nobis stultest. Abi dum tu, Dromo, illis obviam.
Propera: quid stas? 
CLINIA 
Vae misero mi, quanta de spe decidi! 250
CLITIPHO 
Quid istuc? quae res te sollicitat autem? 
CLINIA 
Rogitas quid siet?
Viden tu? ancillas, aurum, vestem, quam ego cum una ancillula
hic reliqui, unde esse censes? 
CLITIPHO 
Vah, nunc demum intellego.
SYRUS 
Di boni, quid turbaest! Aedes nostrae vix capient, scio.
Quid comedent! quid ebibent! quid sene erit nostro miserius? 255
Sed video eccos quos volebam. 
CLINIA 
O Iuppiter ! ubinamst fides?
Dum ego propter te errans patria careo demens, tu interea loci
conlocupletasti te, Antiphila, et me in his deseruisti malis,
propter quam in summa infamia sum et meo patri minus sum obsequens:
quoi(u)s nunc pudet me et miseret, qui harum mores cantabat mihi, 260
monuisse frustra, neque eum potuisse umquam ab hac me expellere.
Quod tamen nunc faciam; tum quom gratum mi esse potuit nolui.
Nemost miserior me. 
SYRUS 
Hic de nostris verbis errat videlicet
quae hic sumus locuti. Clinia, aliter tuom amorem atque est accipis:
nam et vitast eadem, et animuste erga idem ac fuit, 265
quantum ex ipsa re coniecturam fecimus.
CLINIA 
Quid est ? obsecro. Nam mihi nunc nil rerum omniumst
quod malim quam me hoc falso suspicarier.
SYRUS 
Hoc primum, ut ne quid huius rerum ignores: anus,
quae est dicta mater esse ei antehac, non fuit; 270
ea obiit mortem. Hoc ipsa in itinere alterae
dum narrat, forte audivi. 
CLITIPHO 
Quaenamst altera?
SYRUS 
Mane: hoc quod coepi primum enarrem, Clitipho;
post istuc veniam. 
CLITIPHO 
Propera. 
SYRUS 
Iam primum omnium,
ubi ventum ad aedis est, Dromo pultat fores; 275
anus quaedam prodit; haec ubi aperuit ostium,
continuo hic se coniecit intro, ego consequor;
anus foribus obdit pessulum, ad lanam redit.
Hic sciri potuit aut nusquam alibi, Clinia,
quo studio vitam suam te absente exegerit, 280
ubi de inprovisost interventum mulieri;
nam ea res dedit tum existumandi copiam
cotidianae vitae consuetudinem,
quae quoiusque ingenium ut sit declarat maxume.
Texentem telam studiose ipsam offendimus, 285
mediocriter vestitam veste lugubri,
eius anuis causa, opinor, quae erat mortua;
sine auro; tum ornatam ita uti quae ornantur sibi,
nulla mala re esse expolitam muliebri;
capillus pexus, prolixus, circum caput 290
reiectus neglegenter. Pax. 
CLINIA 
Syre mi, obsecro,
ne me in laetitiam frustra coniicias. 
SYRUS 
Anus
subtemen nebat. Praeterea una ancillula
erat; ea texebat una, pannis obsita,
neglecta, inmunda inluvie. 
CLITIPHO 
Si haec sunt, Clinia, 295
vera, ita uti credo, quis te est fortunatior?
Scin hanc quam dicit sordidatam et sordidam?
Magnum hoc quoque signumst dominam esse extra noxiam,
quom eius tam negleguntur internuntii.
Nam disciplinast isdem munerarier 300
ancillas primum ad dominas qui adfectant viam.
CLINIA 
perge, obsecro te, et cave ne falsam gratiam
studeas inire. Quid ait ubi me nominas?
SYRUS 
Ubi dicimus redisse te et rogare uti
veniret ad te, mulier telam desinit 305
continuo, et lacrumis opplet os totum sibi,
ut facile scires desiderio id fieri [tuo].
CLINIA 
Prae gaudio, ita me di ament, ubi sim nescio
ita timui. 
CLITIPHO 
At ego nil esse scibam, Clinia.
Agedum vicissim, Syre, dic quae illast altera? 310
SYRUS 
Adducimus tuam Bacchidem. 
CLITIPHO 
Hem, quid? Bacchidem?
Eho, sceleste, quo illam ducis? 
SYRUS 
Quo ego illam? Ad nos scilicet.
CLITIPHO 
Ad patremne? 
SYRUS 
Ad eum ipsum. 
CLITIPHO 
O hominis inpudentem audaciam! 
SYRUS 
Heus,
non fit sine periclo facinus magnum nec memorabile.
CLITIPHO 
Hoc vide: in mea vita tu tibi laudem is quaesitum, scelus? 315
Ubi si paullulum modo quid te fugerit, ego perierim.
Quid illo facias? 
SYRUS 
At enim...
CLITIPHO 
Quid "enim"? 
SYRUS 
Si sinas, dicam.
CLINIA 
Sine.
CLITIPHO 
Sino. 
SYRUS 
Ita res est haec nunc, quasi quom...
CLITIPHO 
Quas, malum, ambages mihi
narrare occipit? 
CLINIA 
Syre, verum hic dicit: mitte, ad rem redi.
SYRUS 
Enimvero reticere nequeo: multimodis iniurius, 320
Clitipho, es neque ferri potis es. 
CLINIA 
Audiundum hercle est, tace.
SYRUS 
Vis amare, vis potiri, vis quod des illi effici;
tuom esse in potiundo periclum non vis: haud stulte sapis,
siquidem id saperest velle te id quod non potest contingere.
Aut haec cum illis sunt habenda, aut illa cum his mittenda sunt. 325
Harum duarum condicionum nunc utram malis vide;
etsi consilium quod cepi rectum esse et tutum scio.
Nam apud patrem tua amica tecum sine metu ut sit copiast.
Tum quod illi argentum es pollicitus, eadem hac inveniam via,
quod ut efficerem orando surdas iam auris reddideras mihi. 330
Qid aliud tibi vis? 
CLITIPHO 
Siquidem hoc fit. 
SYRUS 
Siquidem? experiundo scies.
CLITIPHO 
Age, age, cedo istuc tuom consilium: quid id est? 
SYRUS
Adsimulabimus,
tuam amicam huius esse amicam.
CLITIPHO 
Pulchre: quid faciat sua?
An ea quoque dicetur huius, si una haec dedecorist parum?
SYRUS 
Immo ad tuam matrem abducetur. 
CLITIPHO 
Quid eo? 
SYRUS 
Longumst, Clitipho, 335
si tibi narrem quam ob rem id faciam : vera causast. 
CLITIPHO 
Fabulae!
Nil satis firmi video quam ob rem accipere hunc mi expediat metum.
SYRUS 
Mane, habeo aliud, si istuc metuis, quod ambo confiteamini
sine periclo esse. 
CLITIPHO 
Huius modi, obsecro, aliquid reperi. 
SYRUS 
Maxume :
ibo obviam; hinc dicam ut revortantur domum. 
CLITIPHO 
Hem, 340
quid dixti? 
SYRUS 
Ademptum tibi iam faxo omnem metum,
in aurem utramvis otiose ut dormias.
CLITIPHO 
Quid ago nunc? 
CLINIA 
Tune? Quod boni...
CLITIPHO 
Syre, dic modo
verum. 
SYRUS 
Age modo: hodie sero ac nequiquam voles.
CLINIA 
Datur, fruare dum licet; nam nescias.... 345
CLITIPHO 
Syre inquam! 
SYRUS 
Perge porro, tamen istuc ago.
CLINIA 
Eius sit potestas posthac an numquam tibi.
CLITIPHO 
Verum hercle istuc est. Syre, Syre inquam, heus, heus, Syre!
SYRUS 
Concaluit. Quid vis? 
CLITIPHO 
Redi, redi! 
SYRUS 
Adsum: dic quid est?
Iam hoc quoque negabis tibi placere. 
CLITIPHO 
Immo, Syre, 350
et me et meum amorem et famam permitto tibi.
Tu es iudex: ne quid accusandus sis vide.
SYRUS 
Ridiculumst istuc me admonere, Clitipho,
quasi istic minor mea res agatur quam tua.
Hic siquid nobis forte advorsi evenerit, 355
tibi erunt parata verba, huic homini verbera.
Quapropter haec res ne utiquam neglectust mihi;
sed istunc exora ut suam esse adsimulet. 
CLINIA 
Scilicet
facturum me esse : in eum iam res rediit locum
ut sit necessus.
CLITIPHO 
Merito te amo, Clinia. 360
CLINIA 
Verum illa nequid titubet. 
SYRUS 
Perdoctast probe.
CLITIPHO 
At hoc demiror, qui tam facile potueris
persuadere illi, quae solet quos spernere!
SYRUS 
In tempore ad eam veni, quod rerum omniumst
primum. Nam quendam misere offendi ibi militem 365
eius noctem orantem; haec arte tractabat virum,
ut illius animum cupidum inopia incenderet
eademque ut esset apud te hoc quam gratissimum.
Sed heus tu, vide sis ne quid inprudens ruas.
Patrem novisti, ad has res quam sit perspicax; 370
ego te autem novi, quam esse soleas inpotens;
inversa verba, eversas cervices tuas,
gemitus, screatus, tussis, risus abstine.
CLITIPHO 
Laudabis. 
SYRUS 
Vide sis. 
CLITIPHO 
Tutemet mirabere.
SYRUS 
Sed quam cito sunt consecutae mulieres! 375
CLITIPHO 
Ubi sunt? Quor retines? 
SYRUS 
Iam nunc haec non est tua.
CLITIPHO 
Scio, apud patrem, at nunc interim. 
SYRUS 
Nihilo magis.
CLITIPHO 
Sine. 
SYRUS 
Non sinam inquam. 
CLITIPHO 
Quaeso, paullisper. 
SYRUS 
Veto.
CLITIPHO 
Saltem salutem. 
SYRUS 
Abeas, si sapias. 
CLITIPHO 
Eo.
Quid istic? 
SYRUS 
Manebit. 
CLITIPHO 
[O] hominem felicem! 
SYRUS 
Ambula. 380 

SCENA III

BACCHIS, ANTIPHILA, CLINIA, SYRUS

BACCHIS 
Edepol te, mea Antiphila, laudo et fortunatam iudico,
id quom studuisti, isti formae ut mores consimiles forent;
minimeque, ita me di ament, miror si te sibi quisque expetit.
Nam mihi quale ingenium haberes fuit indicio oratio;
et quom egomet nunc mecum in animo vitam tuam considero, 385
omniumque adeo vostrarum volgus quae ab se segregant,
et vos esse istiusmodi et nos non esse haud mirabilest.
Nam expedit bonas esse vobis; nos, quibuscum est res, non sinunt:
quippe forma inpulsi nostra nos amatores colunt;
haec ubi immutata est, illi suom animum alio conferunt: 390
nisi si prospectum interea aliquid est, desertae vivimus.
Vobis cum uno semel ubi aetatem agere decretumst viro,
quoius mos maxumest consimili'svostrum, hi se ad vos adplicant.
Hoc beneficio utrique ab utrisque vero devincimini,
ut numquam ulla amori vostro incidere possit calamitas. 395
ANTIPHILA 
Nescio alias: mequidem semper scio fecisse sedulo
ut ex illius commodo meum compararem commodum. 
CLINIA 
Ah,
ergo, mea Antiphila, tu nunc sola reducem me in patriam facis;
nam dum abs te absum, omnes mihi labores fuere quos cepi leves,
praeter quam tui carendum quod erat. 
SYRUS 
Credo. 
CLINIA 
Syre, vix suffero. 400
Hocin me miserum non licere meo modo ingenium frui!
SYRUS 
Immo ut patrem tuom vidi esse habitum, diu etiam duras dabit.
BACCHIS 
Quisnam hic adulescens est qui intuitur nos? 
ANTIPHILA 
Ah, retine me, obsecro!
BACCHIS 
Amabo, quid tibist? 
ANTIPHILA 
Disperii, perii misera! 
BACCHIS 
Quid stupes,
Antiphila? 
ANTIPHILA 
Videon Cliniam, an non? 
BACCHIS 
Quem vides? 405
CLINIA 
Salve, anime mi. 
ANTIPHILA 
O mi Clinia, salve. 
CLINIA 
Ut vales?
ANTIPHILA 
Salvom venisse gaudeo. 
CLINIA 
Teneone te,
Antiphila, maxume animo exspectatam meo?
SYRUS 
Ite intro; nam vos iamdudum exspectat senex.

ACTUS III

SCENA I

CHREMES, MENEDEMUS

CHREMES 
Luciscit hoc iam. Cesso pultare ostium 410
vicini, primum e me ut sciat sibi filium
redisse? etsi adulescentem hoc nolle intellego.
Verum, quom videam miserum hunc tam excruciarier
eius abitu, celem tam insperatum gaudium,
quom illi pericli nil ex indicio siet? 415
Haud faciam; nam quod potero adiutabo senem.
item ut filium meum amico atque aequali suo
video inservire, et socium esse in negotiis,
nos quoque senes est aequom senibus obsequi.
MENEDEMUS 
Aut ego profecto ingenio egregio ad miserias 420
natus sum, aut illud falsumst, quod volgo audio
dici, diem adimere aegritudinem hominibus;
nam mihi quidem cotidie augescit magis
de filio aegritudo, et quanto diutius
abest, mage cupio tanto et mage desidero. 425
CHREMES 
Sed ipsum foras egressum video; ibo, adloquar.
Menedeme, salve. Nuntium adporto tibi,
quoius maxume te fieri participem cupis.
MENEDEMUS 
Num quid nam de gnato meo audisti, Chreme?
CHREMES 
Valet atque vivit. 
MENEDEMUS 
Ubinamst, quaeso? 
CHREMES 
Apud me domi. 430
MENEDEMUS 
Meus gnatus? 
CHREMES 
Sic est. 
MENEDEMUS 
Venit? 
CHREMES 
Certe. 
MENEDEMUS 
Clinia
meus venit? 
CHREMES 
Dixi. 
MENEDEMUS 
Eamus, duc me ad eum, obsecro.
CHREMES 
Non volt te scire se redisse etiam, et tuom
conspectum fugitat: propter peccatum hoc timet,
ne tua duritia antiqua illa etiam adaucta sit. 435
MENEDEMUS 
Non tu illi dixti ut essem? 
CHREMES 
Non. 
MENEDEMUS 
Quam ob rem, Chreme?
CHREMES 
Quia pessume istuc in te atque in illum consulis,
si te tam leni et victo esse animo ostenderis.
MENEDEMUS 
Non possum: satis iam, satis pater durus fui. 
CHREMES 
Ah,
vehemens in utramque partem, Menedeme, es nimis, 440
aut largitate nimia aut parsimonia:
in eandem fraudem ex hac re atque ex illa incides.
Primum olim potius quam paterere filium
commetare ad mulierculam, quae paullulo
tum erat contenta quoique erant grata omnia, 445
proterruisti hinc. Ea coacta ingratiis
postilla coepit victum volgo quaerere.
Nunc quom sine magno intertrimento non potest
haberi, quidvis dare cupis. Nam ut tu scias
quam ea nunc instructa pulchre ad perniciem siet, 450
primum iam ancillas secum adduxit plus decem,
oneratas veste atque auro. Satrapes si siet
amator, numquam sufferre eius sumptus queat,
nedum tu possis. 
MENEDEMUS 
Estne ea intus? 
CHREMES 
Sit rogas?
Sensi; nam unam ei cenam atque eius comitibus 455
dedi; quod si iterum mihi sit danda, actum siet.
Nam, ut alia omittam, pytissando modo mihi
quid vini absumsit  « sic hoc » dicens; « asperum,
pater, hoc est: aliud lenius, sodes, vide ! »
Relevi dolia omnia, omnis serias; 460
omnis sollicitos habui<t>, atque haec una nox.
Quid te futurum censes, quem adsidue exedent?
Sic me di amabunt, ut me tuarum miseritumst,
Menedeme, fortunarum. 
MENEDEMUS 
Faciat quidlubet:
sumat, consumat, perdat, decretumst pati, 465
dum illum modo habeam mecum. 
CHREMES 
Si certumst tibi
sic facere, illud permagni referre arbitror,
ut ne scientem sentiat te id sibi dare.
MENEDEMUS 
Quid faciam? 
CHREMES 
Quidvis potiusquam quod cogitas:
per alium quemvis ut des, falli te sinas 470
techinis per servolum; etsi subsensi id quoque,
illos ibi esse, id agere inter se clanculum.
Syrus cum illo vostro consusurrant, conferunt
consilia ad adulescentes; et tibi perdere
talentum hoc pacto satius est quam illo minam. 475
Non nunc pecunia agitur sed illud quo modo
minimo periclo id demus adulescentulo.
Nam si semel tuom animum ille intellexerit,
prius proditurum te tuam vitam, et prius
pecuniam omnem quam abs te amittas filium, hui, 480
quantam fenestram ad nequitiem patefeceris,
tibi autem porro ut non sit suave vivere!
Nam deteriores omnes sumus licentia.
Quod quoique quomque inciderit in mentem, volet,
neque id putabit pravom an rectum sit: petet. 485
Tu rem perire et ipsum non poteris pati:
Dare denegaris; ibit ad illud ilico
qui maxume apud te se valere sentiet:
abiturum se abs te esse ilico minitabitur.
MENEDEMUS 
Videre vera atque ita uti res est dicere. 490
CHREMES 
Somnum hercle ego hac nocte oculis non vidi meis,
dum id quaero tibi qui filium restituerem.
MENEDEMUS 
Cedo dextram: porro te idem oro ut facias, Chreme.
CHREMES 
Paratus sum. 
MENEDEMUS 
Scin quid nunc facere te volo?
CHREMES 
Dic. 
MENEDEMUS 
Quod sensisti illos me incipere fallere, 495
id uti maturent facere: cupio illi dare
quod volt, cupio ipsum iam videre. 
CHREMES 
Operam dabo.
Paullum negoti mi obstat: Simus et Crito
vicini nostri hic ambigunt de finibus;
me cepere arbitrum: ibo ac dicam, ut dixeram 500
operam daturum me, hodie non posse is dare:
continuo hic adero. 
MENEDEMUS
Ita quaeso. - Di vostram fidem,
ita conparatam esse hominum naturam omnium
aliena ut melius videant et diiudicent
quam sua! An eo fit, quia in re nostra aut gaudio 505
sumus praepediti nimio aut aegritudine?
Hic mihi nunc quanto plus sapit quam egomet mihi!
CHREMES 
Dissolvi me otiosus operam ut tibi darem.
Syrus est prendendus atque adhortandus mihi.
A me nescioquis exit: concede hinc domum 510
ne nos inter nos congruere sentiant. 

SCENA II

SYRUS, CHREMES

SYRUS 
Hac illac circumcursa; inveniundumst tamen
argentum; intendenda in senemst fallacia.
CHREMES 
Num me fefellit hosce id struere? Videlicet
ille Cliniai servos tardiusculust; 515
idcirco huic nostro traditast provincia.
SYRUS 
Quis hic loquitur? Perii. Nmnam haec audivit? 
CHREMES 
Syre ! 
SYRUS 
Hem.
CHREMES 
Quid tu istic? 
SYRUS 
Recte equidem; sed te miror, Chreme,
tam mane, qui heri tantum biberis. 
CHREMES 
Nil nimis.
SYRUS 
« Nil » narras? Visa verost, quod dici solet, 520
aquilae senectus. 
CHREMES 
Heia. 
SYRUS 
Mulier commoda et
faceta haec meretrix. 
CHREMES 
Sane. 
SYRUS 
Idem visast tibi?
Et quidem hercle forma luculenta. 
CHREMES 
Sic satis.
SYRUS 
Ita non ut olim, sed uti nunc, sane bona;
minimeque miror Clinia hanc si deperit. 525
Sed habet patrem quendam avidum, miserum atque aridum,
vicinum hunc: nostin? At quasi is non ditiis
abundet, gnatus eius profugit inopia.
Scis esse factum ut dico? 
CHREMES 
Quid ego ni sciam?
Hominem pistrino dignum! 
SYRUS 
Quem? 
CHREMES 
Istunc servolum 530
dico adulescentis.
SYRUS 
Syre, tibi timui male!
CHREMES 
Qui passus est id fieri. 
SYRUS 
Quid faceret? 
CHREMES 
Rogas?
Aliquid reperiret, fingeret fallacias,
unde esset adulescenti amicae quod daret,
atque hunc difficilem invitum servaret senem. 535
SYRUS 
Garris. 
CHREMES 
Haec facta ab illo oportebant, Syre.
SYRUS 
Eho quaeso laudas qui eros fallunt? 
CHREMES 
In loco
ego vero laudo. 
SYRUS 
Recte sane. 
CHREMES 
Quippe qui
magnarum saepe id remedium aegritudinumst.
Iam huic mansisset unicus gnatus domi. 540
SYRUS 
Iocone an serio ille haec dicat nescio;
nisi mihi quidem addit animum quo lubeat magis.
CHREMES 
Et nunc quid exspectat, Syre? an dum hic denuo
abeat, quom tolerare illius sumptus non queat?
Nonne ad senem aliquam fabricam fingit? 
SYRUS 
Stolidus est. 545
CHREMES 
At te adiutare oportet adulescentuli
causa. 
SYRUS 
Facile equidem facere possum si iubes;
etenim quo pacto id fieri soleat calleo.
CHREMES 
Tanto hercle melior. 
SYRUS 
Non est mentiri meum.
CHREMES 
Fac ergo. 
SYRUS 
At heus tu, facito dum eadem haec memineris, 550
si quid huius simile forte aliquando evenerit,
ut sunt humana, tuos ut faciat filius.
CHREMES 
Non usus veniet, spero. 
SYRUS 
Spero hercle ego quoque,
neque eo nunc dico, quo quicquam illum senserim;
sed si quid, ne quid. quae sit eius aetas vides; 555
et ne ego te, si usus veniat, magnifice, Chreme,
tractare possim. 
CHREMES 
De istoc, quom usus venerit,
videbimus quid opus sit; nunc istuc age.-
SYRUS 
Numquam commodius umquam erum audivi loqui,
nec quom malefacere crederem mi inpunius 560
licere. Quisnam a nobis egreditur foras? 

SCENA III

CHREMES, CLITIPHO, SYRUS 

CHREMES 
Quid istuc, quaeso? Qui istic mos est, Clitipho? Itane fieri oportet?
CLITIPHO 
Quid ego feci? 
CHREMES 
Vidin ego te modo manum in sinum huic meretrici
inserere? 
SYRUS 
Acta haec res est: perii. 
CLITIPHO 
Mene? 
CHREMES 
Hisce oculis, ne nega.
Facis adeo indigne iniuriam illi qui non abstineas manum; 565
nam istaec quidem contumeliast,
hominem amicum recipere ad te, atque eius amicam subigitare.
Vel here in vino quam inmodestus fuisti !
SYRUS 
Factum. 
CHREMES 
Quam molestus!
Ut equidem, ita me di ament, metui quid futurum denique esset!
Novi ego amantium animum: advortunt graviter quae non censeas. 570
CLITIPHO 
At mihi fides apud hunc est nil me istius facturum, pater.
CHREMES 
Esto; at certe concedas aliquo ab ore <eo>rum aliquantisper.
Multa fert lubido: ea facere prohibet tua praesentia.
Ego de me facio coniecturam: nemost meorum amicorum hodie
apud quem expromere omnia mea occulta, Clitipho, audeam. 575
Apud alium prohibet dignitas; apud alium ipsius facti pudet,
ne ineptus, ne protervos videar: quod illum facere credito.
Ssed nostrum est intellegere utquomque atque ubiquomque opus sit obsequi.
SYRUS 
Quid istic narrat! 
CLITIPHO 
Perii. 
SYRUS 
Clitipho, haec ego praecipio tibi?
Hominis frugi et temperantis functu's officium? 
CLITIPHO 
Tace, sodes. 580
SYRUS 
Recte sane. 
CLITIPHO 
Syre, pudet me. 
SYRUS 
Credo, neque id iniuria; quin
mihi molestumst. 
CLITIPHO 
Pergin ? 
SYRUS 
Hercle, verum dico quod videtur.
CLITIPHO 
Nonne accedam ad illos? 
CHREMES 
Eho, quaeso, una accedundi viast?
SYRUS 
Actumst: hic prius se indicarit quam ego argentum effecero.
Chreme, vin tu homini stulto mi auscultare? 
CHREMES 
Quid faciam? 
SYRUS 
Iube hunc 585
abire hinc aliquo. 
CLITIPHO 
Quo ego hinc abeam? 
SYRUS 
Quo lubet. Da illis locum;
abi deambulatum. 
CLITIPHO 
Deambulatum? quo? 
SYRUS 
Vah, quasi desit locus.
Abi sane istac, istorsum, quovis. 
CHREMES 
Recte dicit, censeo.
CLITIPHO 
Di te eradicent, Syre, qui me hinc extrudis, Syre!
SYRUS 
At tu pol tibi istas posthac comprimito manus.- 590
Censen vero? quid illum porro credas facturum, Chreme,
nisi eum, quantum tibi opi'sdi dant, servas castigas mones?
CHREMES 
Ego istuc curabo. 
SYRUS 
Atqui nunc, ere, tibi istic adservandus est.
CHREMES 
Fiet. 
SYRUS 
Si sapias; nam mihi iam minu' minusque obtemperat.
CHREMES 
Quid tu? ecquid de illo quod dudum tecum egi egisti, Syre, aut 595
repperisti tibi quod placeat an non? 
SYRUS 
De fallacia
dicis? est: inveni nuper quandam. 
CHREMES 
Frugi es. Cedo quid est?
SYRUS 
Dicam, verum ut aliud ex alio incidit. 
CHREMES 
Quidnam, Syre?
SYRUS 
Pessuma haec est meretrix. 
CHREMES 
Ita videtur. 
SYRUS 
Immo si scias.
Vah, vide quod inceptet facinus. Fuit quaedam anus Corinthia 600
hic: huic drachumarum haec argenti mille dederat mutuom.
CHREMES 
Quid tum? 
SYRUS 
Ea mortuast: reliquit filiam adulescentulam.
Eea relicta huic arraboni est pro illo argento. 
CHREMES 
Intellego.
SYRUS 
Hanc secum huc adduxit, ea quae est nunc apud uxorem tuam.
CHREMES 
Quid tum? 
SYRUS 
Cliniam orat sibi uti id nunc det: illam illi tamen 605
post daturum: mille nummum poscit. 
CHREMES 
Et poscit quidem? 
SYRUS 
Hui,
dubium id est? Ego sic putavi. 
CHREMES 
Quid nunc facere cogitas?
SYRUS 
Egon? Ad Menedemum ibo: dicam hanc esse captam ex Caria
ditem et nobilem; si redimat magnum inesse in ea lucrum.
CHREMES 
Erras. 
SYRUS 
Quid ita? 
CHREMES 
Pro Menedemo nunc tibi ego respondeo 610
«  Non emo. » Qquid ages? 
SYRUS 
Optata loquere. 
CHREMES 
Qui? 
SYRUS 
Non est opus.
CHREMES 
Non opus est? 
SYRUS 
Non hercle vero. 
CHREMES 
Qui istuc, miror. 
SYRUS 
Iam scies.
CHREMES 
Mane, mane; quid est quod tam a nobis graviter crepuerunt fores?

ACTUS IV

SCENA I

SOSTRATA, CHREMES, NUTRIX, SYRUS 

SOSTRATA 
Nisi me animus fallit, hic profectost anulus quem ego suspicor,
is quicum expositast gnata. 
CHREMES 
Quid volt sibi, Syre, haec oratio? 615
SOSTRATA 
Quid est? Isne tibi videtur? 
NUTRIX
Dixi equidem, ubi mi ostendisti, ilico
eum esse. 
SOSTRATA 
At ut satis contemplata modo sis, mea nutrix. 
NUTRIX
Satis.
SOSTRATA 
Abi nunc iam intro atque, illa si iam laverit mihi nuntia.
Hic ego virum interea opperibor. 
SYRUS 
Te volt: videas quid velit.
nescioquid tristis est: non temerest: timeo quid sit. 
CHREMES 
Quid siet? 620
Ne ista hercle magno iam conatu magnas nugas dixerit.
SOSTRATA 
Ehem, mi vir. 
CHREMES 
Ehem, mea uxor. 
SOSTRATA 
Te ipsum quaero. 
CHREMES 
Loquere quid velis.
SOSTRATA 
Primum hoc te oro, nequid credas me advorsum edictum tuom
facere esse ausam. 
CHREMES 
Vin me istuc tibi, etsi incredibilest, credere?
Credo. 
SYRUS 
Nescio quid peccati portat haec purgatio. 625
SOSTRATA 
Meministin me esse gravidam, et mihi te maxumo opere edicere,
si puellam parerem, nolle tolli? 
CHREMES 
Scio quid feceris:
sustulisti. 
SYRUS 
Sic est factum: domina ego, erus damno auctus est.
SOSTRATA 
Minime; sed erat hic Corinthia anus haud inpura: ei dedi
exponendam. 
CHREMES 
O Iuppiter, tantam esse in animo inscitiam ? 630
SOSTRATA 
Perii: quid ego feci? 
CHREMES 
Rogitas? 
SOSTRATA 
Si peccavi, mi Chreme,
insciens feci. 
CHREMES 
Id equidem ego, si tu neges, certo scio,
te inscientem atque inprudentem dicere ac facere omnia:
tot peccata in hac re ostendis. Nam iam primum, si meum
imperium exsequi voluisses, interemptam oportuit, 635
non simulare mortem verbis, re ipsa spem vitae dare.
At id omitto: misericordia, animus maternus: sino.
quam bene vero abs te prospectumst quod voluisti cogita:
nempe anui illi prodita abs te filiast planissume,
per te vel uti quaestum faceret, vel uti veniret palam. 640
Credo, id cogitasti: « Quidvis satis est dum vivat modo. » 
Quid cum illis agas qui neque ius neque bonum atque aequom sciunt,
melius, peius, prosit obsit, nil vident nisi quod lubet?
SOSTRATA 
Mi Chreme, peccavi, fateor: vincor. Nunc hoc te obsecro,
quanto tuos est animus [natu] gravior, <eo sis>ignoscentior, 645
ut meae stultitiae in iustitia tua sit aliquid praesidi.
CHREMES 
Scilicet equidem istuc factum ignoscam; verum, Sostrata,
male docet te mea facilitas multa. Sed istuc, quidquid est,
qua hoc occeptumst causa loquere. 
SOSTRATA 
Ut stultae et misere omnes sumus
religiosae, quom exponendam do illi, de digito anulum 650
detraho, et eum dico ut una cum puella exponeret;
si moreretur, ne expers partis esset de nostris bonis.
CHREMES 
Istuc recte: conservasti te atque illam. 
SOSTRATA 
Is hic est anulus.
CHREMES 
Unde habes? 
SOSTRATA 
Quam Bacchis secum adduxit adulescentulam...
SYRUS 
Hem !
CHREMES 
Quid illa narrat? 
SOSTRATA 
Ea lavatum dum it, servandum mihi dedit. 655
Animum non advorti primum; sed postquam aspexi ilico
cognovi, ad te exsilui. 
CHREMES 
Quid nunc suspicare aut invenis
de illa? 
SOSTRATA 
Nescio nisi ex ipsa quaeras unde hunc habuerit,
si potis est reperiri. 
SYRUS 
Interii: plus spei video quam volo.
Nostrast, si itast. 
CHREMES 
Vivitne illa quoi tu dederas? 
SOSTRATA 
Nescio. 660
CHREMES 
Quid renuntiavit olim? 
SOSTRATA 
Fecisse id quod iusseram.
CHREMES 
Nomen mulieris cedo quid sit, ut quaeratur. 
SOSTRATA 
Philterae.
SYRUS 
Ipsa est. Mirum ni illa salvast et ego perii. 
CHREMES 
Sostrata,
sequere me intro hac. 
SOSTRATA 
Ut praeter spem evenit! Quam timui male,
ne nunc animo ita esses duro, ut olim in tollendo, Chreme! 665
CHREMES 
Non licet hominem esse saepe ita ut volt, si res non sinit.
nunc ita tempus est mi ut cupiam filiam: olim nil minus. 

SCENA II

SYRUS

SYRUS 
Nisi me animus fallit multum, haud multum a me aberit infortunium:
ita hac re in angustum oppido nunc meae coguntur copiae,
nisi aliquid video ne esse amicam hanc gnati resciscat senex. 670
Nam quod de argento sperem aut posse postulem me fallere,
nil est; triumpho, si licet me latere tecto abscedere.
Crucior bolum tantum mi ereptum tam desubito e faucibus.
Quid agam? aut quid comminiscar? Ratio de integro ineundast mihi.
Nil tam difficilest quin quaerendo investigari possiet. 675
Quid, si hoc nunc sic incipiam? Nilst. Quid si sic? Tantundem egero.
At sic opinor. Non potest. Immo optume. Euge, habeo optumam.
Retraham hercle, opinor, idem illud ad me fugitivom argentum tamen. 

SCENA III

CLINIA SYRUS 

CLINIA 
Nulla mihi res posthac potest iam intervenire tanta,
quae mi aegritudinem adferat, tanta haec laetitia obortast.
Dedo patri me nunciam, ut frugalior sim quam volt.
SYRUS 
Nil me fefellit: cognitast, quantum audio huius verba.
Istuc tibi ex sententia tua obtigisse laetor.
CLINIA 
O mi Syre, audisti obsecro? 
SYRUS 
Quidni? qui usque una adfuerim.
CLINIA 
Quoi aeque audisti commode quicquam evenisse? 
SYRUS 
Nulli. 685
CLINIA 
Atque ita me di ament ut ego nunc non tam meapte causa
laetor quam illius, quam ego scio esse honore quovis dignam.
SYRUS 
Ita credo. Sed nunc, Clinia, age, da te mihi vicissim;
nam amici quoque res est videnda in tutum ut conlocetur,
nequid de amica nunc senex. 
CLINIA 
O Iuppiter! 
SYRUS 
Quiesce. 690
CLINIA 
Antiphila mea nubet mihi. 
SYRUS 
Sicin mi interloquere?
CLINIA 
Quid faciam? Syre mi, gaudeo; fer me. 
SYRUS 
Fero hercle vero.
CLINIA 
Deorum vitam apti sumus. 
SYRUS 
Frustra operam, opinor, hanc sumo.
CLINIA 
Lquere: audio. 
SYRUS 
At iam hoc non ages. 
CLINIA 
Agam. 
SYRUS
Videndumst, inquam,
amici quoque res, Clinia, tui in tuto ut conlocetur. 695
Nam si nunc a nobis abis et Bacchidem hic relinquis,
senex resciscet ilico esse amicam hanc Clitiphonis;
si abduxeris, celabitur, itidem ut celata adhuc est.
CLINIA 
At enim istoc nil est mage, Syre, meis nuptiis advorsum.
Nam quo ore appellabo patrem? Tenes quid dicam? 
SYRUS 
Quidni? 700
CLINIA 
Quid dicam? Quam causam adferam? 
SYRUS 
Qui nolo mentiare:
aperte ita ut res sese habet narrato. 
CLINIA 
Quid ais? 
SYRUS 
Iubeo:
illam te amare et velle uxorem, hanc esse Clitiphonis.
CLINIA 
Bonam atque iustam rem oppido imperas et factu facilem.
Et scilicet iam me hoc voles patrem exorare ut celet 705
senem vostrum? 
SYRUS 
Immo ut recta via rem narret ordine omnem. 
CLINIA 
Hem !
Satis sanus es et sobrius? Tu quidem illum plane perdis :
nam qui ille poterit esse in tuto, dic mihi?
SYRUS 
Huic equidem consilio palmam do: hic me magnifice ecfero,
qui vim tantam in me et potestatem habeam tantae astutiae, 710
vera dicendo ut eos ambos fallam, ut quom narret senex
voster nostro istam esse amicam gnati, non credat tamen.
CLINIA 
At enim spem istoc pacto rursum nuptiarum omnem eripis;
nam dum amicam hanc meam esse credet, non committet filiam.
Tu fors quid me fiat parvi pendis, dum illi consulas. 715
SYRUS 
Quid, malum, me aetatem censes velle id adsimularier?
Unus est dies, dum argentum eripio; pax ! nil amplius.
CLINIA 
Tantum sat habes? Quid tum quaeso si hoc pater resciverit?
SYRUS 
Quid si redeo ad illos qui aiunt ; « Quid si nunc caelum ruat? »
CLINIA
Metuo quid agam. 
SYRUS 
Metus'? quasi non ea potestas sit tua 720
quo velis in tempore ut te exsolvas, rem facias palam.
CLINIA 
Age, age, transducatur Bacchis. 
SYRUS 
Optume ipsa exit foras. 

SCENA IV

BACCHIS, CLINIA, SYRUS, DROMO, PHRYGIA

BACCHIS 
Satis pol proterve me Syri promissa huc induxerunt,
decem minas quas mihi dare pollicitust. Quodsi nunc me
deceperit, saepe obsecrans me ut veniam, frustra veniet; 725
aut quom venturam dixero et constituero, quom is certe
renuntiarit, Clitipho quom in spe pendebit animi,
decipiam ac non veniam, Syrus mihi tergo poenas pendet.
CLINIA 
Satis scite promittit tibi. 
SYRUS 
Atqui tu hanc iocari credis?
Faciet, nisi caveo. 
BACCHIS 
Dormiunt. Ego pol istos commovebo. 730
Mea Phrygia, audisti modo iste homo quam villam demonstravit
Charini? 
PHRYGIA 
Audivi. 
BACCHIS 
Proxumam esse huic fundo ad dextram? 
PHRYGIA 
Memini.
BACCHIS 
Curriculo percurre: apud eum miles Dionysia agitat:
SYRUS 
Quid inceptat? 
BACCHIS 
Dic me hic oppido esse invitam atque adservari,
verum aliquo pacto verba me his daturam esse et venturam. 735
SYRUS 
Perii hercle. Bacchis, mane, mane. Quo mittis istanc quaeso?
Iube maneat. 
BACCHIS 
I. 
SYRUS 
Quin est paratum argentum. 
BACCHIS 
Quin ego maneo.
SYRUS 
Atqui iam dabitur. 
BACCHIS 
Ut lubet. Num ego insto? 
SYRUS 
At scin quid sodes?
BACCHIS 
Quid? 
SYRUS 
Transeundumst nunc tibi ad Menedemum et tua pompa
eo transducendast. 
BACCHIS 
Quam rem agis, scelus? 
SYRUS 
Egon? Argentum cudo 740
quod tibi dem. 
BACCHIS 
Dignam me putas quam inludas? 
SYRUS 
Non est temere.
BACCHIS 
Etiamne tecum hic res mihist? 
SYRUS 
Minime: tuom tibi reddo.
BACCHIS 
Eatur. 
SYRUS 
Sequere hac. Heus, Dromo. 
DROMO 
Quis me volt? 
SYRUS 
Syrus.
DROMO 
Quid est rei?
SYRUS 
Ancillas omnis Bacchidis traduce huc ad vos propere.
DROMO 
Quam ob rem? 
SYRUS 
Ne quaeras. Ecferant quae secum huc attulerunt. 745
Sperabit sumptum sibi senex levatum esse harunc abitu.
Ne ille haud scit hoc paullum lucri quantum ei damnum adportet.
Tu nescis id quod scis, Dromo, si sapies. 
DROMO 
Mutum dices. 

SCENA V

CHREMES, SYRUS

CHREMES 
Ita me di amabunt, ut nunc Menedemi vicem
miseret me tantum devenisse ad eum mali. 750
Illancin mulierem alere cum illa familia!
Etsi scio, hosce aliquot dies non sentiet,
ita magno desiderio fuit ei filius.
Verum ubi videbit tantos sibi sumptus domi
cotidianos fieri nec fieri modum, 755
optabit rursum ut abeat ab se filius.
Syrum optume eccum. 
SYRUS 
Cesso hunc adoriri? 
CHREMES 
Syre. 
SYRUS 
Hem.
CHREMES 
Quid est? 
SYRUS 
Te mihi ipsum iamdudum optabam dari.
CHREMES 
Vdere egisse iam nescioquid cum sene.
SYRUS 
De illo quod dudum? Dictum [ac] factum reddidi. 760
CHREMES 
Bonan fide? 
SYRUS 
Bona hercle. 
CHREMES 
Non possum pati
quin tibi caput demulceam; accede huc, Syre:
faciam boni tibi aliquid pro ista re ac lubens.
SYRUS 
At si scias quam scite in mentem venerit.
CHREMES 
Vah gloriare evenisse ex sententia? 765
SYRUS 
Non hercle vero, verum dico. 
CHREMES 
Dic quid est?
SYRUS 
Tui Clitiphonis esse amicam hanc Bacchidem
Menedemo dixit Clinia, et ea gratia
secum adduxisse ne tu id persentisceres.
CHREMES 
Probe. 
SYRUS 
Dic, sodes. 
CHREMES 
Nimium, inquam. 
SYRUS 
Immo si scias. 770
Sed porro ausculta quod superest fallaciae:
sese ipse dicit tuam vidisse filiam;
eius sibi conplacitam formam, postquam aspexerit;
hanc cupere uxorem. 
CHREMES
Modone quae inventast? 
SYRUS 
Eam:
et quidem iubebit posci. 
CHREMES 
Quam ob rem istuc, Syre? 775
Nam prorsum nil intellego. 
SYRUS 
Vah, tardus es.
CHREMES 
Fortasse. 
SYRUS 
Argentum dabitur ei ad nuptias,
aurum atque vestem qui... tenesne? 
CHREMES 
Comparet?
SYRUS 
Id ipsum. 
CHREMES 
At ego illi neque do neque despondeo.
SYRUS 
Non? Quam ob rem? 
CHREMES 
Qam ob rem? Me rogas? Homini ? 
SYRUS 780
Ut lubet.
Non ego dicebam in perpetuom ut illam illi dares,
verum ut simulares. 
CHREMES 
Non meast simulatio.
Ita tu istaec tua misceto ne me admisceas.
Egon quoi daturus non sum, ut ei despondeam?
SYRUS 
Credebam. 
CHREMES 
Minime. 
SYRUS 
Scite poterat fieri; 785
et ego hoc, quia dudum tu tanto opere iusseras,
eo coepi. 
CHREMES 
Credo. 
SYRUS 
Ceterum equidem istuc, Chreme,
aequi bonique facio. 
CHREMES 
Atqui quam maxume
volo te dare operam ut fiat, verum alia via.
SYRUS
Fiat, quaeratur aliquid. Sed illud quod tibi 790
dixi de argento quod ista debet Bacchidi,
id nunc reddendumst illi: neque tu scilicet
illuc confugies: « Quid mea? Num mihi datumst?
Num iussi? Num illa oppignerare filiam
meam me invito potuit? » Verum illuc, Chreme, 795
dicunt: « Ius summum saepe summast malitia. »
CHREMES 
Haud faciam. 
SYRUS 
Immo aliis si licet, tibi non licet:
omnes te in lauta <esse> et bene a<u>cta parte putant.
CHREMES 
Quin egomet iam ad eam deferam. 
SYRUS 
Imo filium
iube potius. 
CHREMES 
Quam ob rem? 
SYRUS 
Quia enim in eum suspiciost 800
translata amoris. 
CHREMES 
Quid tum? 
SYRUS 
Quia videbitur
mage veri simile id esse, quom hic illi dabit;
et simul conficiam facilius ego quod volo.
Ipse adeo adest: abi, ecfer argentum. 
CHREMES 
Ecfero.

SCENA VI

CLITIPHO, SYRUS

CLITIPHO  
Nullast tam facilis res quin difficilis siet, 805
quam invitus facias. Vel me haec deambulatio,
quam non laboriosa, ad languorem dedit.
Vec quicquam mage nunc metuo quam ne denuo
miser aliquo extrudar hinc, ne accedam ad Bacchidem.
ut te quidem omnes di deaeque quantumst, Syre, 810
cum istoc invento cumque incepto perduint!
Huius modi mihi res semper comminiscere,
ubi me excarnufices. 
SYRUS 
Is tu hinc quo dignus es?
Quam paene tua me perdidit protervitas!
CLITIPHO  
Vellem hercle factum, ita meritu's. 
SYRUS 
Meritus? Quo modo? 815
Ne me istuc ex te prius audisse gaudeo
quam argentum haberes quod daturu'siam fui.
CLITIPHO  
Quid igitur dicam tibi vis? Abi<i>sti; mihi
amicam adduxti, quam non licitumst tangere.
SYRUS 
Iam non sum iratus. Sed scin ubi sit nunc tibi 820
tua Bacchis? 
CLITIPHO  
Apud nos. 
SYRUS 
Non. 
CLITIPHO  
Ubi ergo? 
SYRUS 
Apud Cliniam.
CLITIPHO  
Perii. 
SYRUS 
Bono animo es: iam argentum ad eam deferes
quod ei pollicitu's. 
CLITIPHO  
Garris. Unde? 
SYRUS 
A tuo patre.
CLITIPHO  
Ludis fortasse me? 
SYRUS 
Ipsa re experibere.
CLITIPHO  
Ne ego sum homo fortunatus. Deamo te, Syre. 825
SYRUS 
Sed pater egreditur. Cave quicquam admiratus sis
qua causa id fiat; obsecundato in loco;
quod imperabit facito; loquitor paucula. 

SCENA VII

CHREMES, CLITIPHO, SYRUS

CHREMES 
Ubi Clitipho hic est? 
SYRUS 
« Eccum me » inque. 
CLITIPHO  
Eccum hic tibi.
CHREMES 
Quid rei esset dixti[n] huic? 
SYRUS 
Dixi pleraque omnia. 830
CHREMES 
Cape hoc argentum ac defer. 
SYRUS 
I. Quid stas, lapis?
Quin accipis? 
CLITIPHO  
Cedo sane. 
SYRUS 
Sequere hac me ocius.
Tu hic nos, dum eximus, interea opperibere;
nam nil est illic quod moremur diutius.-
CHREMES 
Minas quidem iam decem habet a me filia, 835
quas hortamentis esse nunc duco datas;
hasce ornamentis consequentur alterae;
porro haec talenta dotis adposcunt duo.
Quam multa iniusta ac prava fiunt moribus!
Mihi nunc relictis rebus inveniundus est 840
aliquis, labore inventa mea quoi dem bona. 

SCENA VIII

MENEDEMUS, CHREMES

MENEDEMUS 
Multo omnium nunc me fortunatissimum
factum puto esse quom te, gnate, intellego
resipisse. 
CHREMES 
Ut errat! 
MENEDEMUS 
Te ipsum quaerebam, Chreme.
Serva, quod in te est, filium, me ac familiam. 845
CHREMES 
Dic quid vis faciam? 
MENEDEMUS 
Invenisti hodie filiam.
CHREMES 
Quid tum? 
MENEDEMUS 
Hanc uxorem sibi dari volt Clinia.
CHREMES 
Quaeso, quid tu homini's? 
MENEDEMUS 
Quid est? 
CHREMES 
Iamne oblitus es
inter nos quid sit dictum de fallacia,
ut ea via abs te argentum auferretur? 
MENEDEMUS 
Scio. 850
CHREMES 
Ea res nunc agitur ipsa. 
MENEDEMUS 
Quid narras, Chreme?
Erravi? Actast res? Quanta de spe decidi! 851a
Immo haec quidem quae apud me est Clitiphonis est
amica: ita aiunt. 
CHREMES 
Et tu credis omnia.
Et illum aiunt velle uxorem ut, quom desponderis,
des qui aurum ac vestem atque alia quae opus sunt comparet. 855
MENEDEMUS 
Id est profecto: id amicae dabitur. 
CHREMES 
Scilicet
daturum. 
MENEDEMUS 
Ah, frustra sum igitur gavisus miser.
Quidvis tamen iam malo quam hunc amittere.
Quid nunc renuntiem abs te responsum, Chreme,
ne sentiat me sensisse atque aegre ferat? 860
CHREMES 
Aegre? Nimium illi, Menedeme, indulges. 
MENEDEMUS 
Sine:
inceptumst: perfice hoc mi perpetuo, Chreme.
CHREMES 
Dic convenisse, egisse te de nuptiis.
MENEDEMUS 
Dicam. Quid deinde? 
CHREMES 
Me facturum esse omnia,
generum placere; postremo etiam, si voles, 865
desponsam quoque esse dicito. 
MENEDEMUS 
Em, istuc volueram.
CHREMES 
Tanto ocius te ut poscat, et tu, id quod cupis,
quam ocissime ut des. 
MENEDEMUS 
Cupio. 
CHREMES 
Ne tu propediem,
ut istanc rem video, istius obsaturabere.
Sed ut uti istaec sunt, cautim et paulatim dabis 870
si sapies. 
MENEDEMUS 
Faciam. 
CHREMES 
Abi intro. Vide quid postulet.
Ego domi ero, si quid me voles. 
MENEDEMUS 
Sane volo;
nam te scientem faciam quidquid egero.

ACTUS V

SCENA I

MENEDEMUS, CHREMES

MENEDEMUS 
Ego me non tam astutum neque ita perspicacem esse, id scio;
sed hic adiutor meus et monitor et praemonstrator Chremes 875
hoc mihi praestat: in me quidvis harum rerum convenit
quae sunt dicta in stulto, caudex, stipes, asinus, plumbeus;
in illum nil potest: exsuperat eius stultitia haec omnia.
CHREMES 
Ohe, iam desine deos, uxor, gratulando obtundere,
tuam esse inventam gnatam, nisi illos ex tuo ingenio iudicas, 880
ut nil credas intellegere nisi idem dictumst centiens.
Sed interim quid illic iamdudum gnatus cessat cum Syro?
MENEDEMUS 
Quos ais homines, Chreme, cessare? 
CHREMES 
Ehem, Menedeme, advenis?
Dic mihi, Cliniae quae dixi nuntiastin? 
MENEDEMUS 
Oomnia.
CHREMES 
Quid ait? 
MENEDEMUS 
Gaudere adeo coepit, quasi qui cupiunt nuptias. 885
CHREMES 
Hahahae. 
MENEDEMUS 
Quid risisti? 
CHREMES 
Servi venere in mentem Syri
calliditates. 
MENEDEMUS
Itane? 
CHREMES 
Voltus quoque hominum fingit scelus.
MENEDEMUS 
Gnatus quod se adsimulat laetum, id dicis? 
CHREMES 
Id. 
MENEDEMUS 
Idem istuc mihi
venit in mentem. 
CHREMES 
Veterator. 
MENEDEMUS 
Mage, si mage noris, putes
ita rem esse. 
CHREMES 
Ain tu? 
MENEDEMUS 
Quin tu ausculta. 
CHREMES 
Mane; hoc prius scire expeto, 890
quid perdideris. Nam ubi desponsam nuntiasti filio,
continuo iniecisse verba tibi Dromonem scilicet,
sponsae vestem, aurum atque ancillas opus esse, argentum ut dares.
MENEDEMUS 
Non. 
CHREMES 
Quid? non? 
MENEDEMUS 
Non, inquam. 
CHREMES 
Neque ipse gnatus? 
MENEDEMUS
Nil prorsum, Chreme.
Magis unum etiam instare, ut hodie conficiantur nuptiae. 895
CHREMES 
Mira narras. Quid Syrus meus ? Ne is quidem quicquam? 
MENEDEMUS 
Nihil.
CHREMES 
Quam ob rem, nescio. 
MENEDEMUS 
Equidem miror, qui alia tam plane scias.
Sed ille tuom quoque Syrus idem mire finxit filium,
ut ne paullulum quidem subolat esse amicam hanc Cliniae.
CHREMES 
Quid agit?
MENEDEMUS 
Mitto iam osculari atque amplexari: id nil puto. 900
CHREMES 
Quid est quod amplius simuletur? 
MENEDEMUS 
Vah. 
CHREMES 
Quid est? 
MENEDEMUS 
Audi modo.
Est mihi ultimis conclave in aedibus quoddam retro:
huc est intro latus lectus; vestimentis stratus est.
CHREMES 
Quid postquam hoc est factum?
MENEDEMUS 
Dictum factum huc abiit Clitipho.
CHREMES 
Solus? 
MENEDEMUS 
Solus. 
CHREMES 
Timeo. 
MENEDEMUS 
Bacchis consecutast ilico. 905
CHREMES 
Sola? 
MENEDEMUS 
Sola. 
CHREMES 
Perii. 
MENEDEMUS 
Ubi abiere intro, operuere ostium. 
CHREMES 
Hem !
Clinia haec fieri videbat? 
MENEDEMUS 
quidni? mecum una simul.
CHREMES 
Fili est amica Bacchis. Menedeme, occidi.
MENEDEMUS 
Quam ob rem? 
CHREMES 
Decem dierum vix mi est familia.
MENEDEMUS 
Quid istuc times quod ille operam amico dat suo? 910
CHREMES 
Immo quod amicae. 
MENEDEMUS 
Si dat. 
CHREMES 
An dubium id tibist?
Quemquamne animo tam com[mun]i esse aut leni putas
qui, se vidente, amicam patiatur suam... ? 
MENEDEMUS 
Quidni? Quo verba facilius dentur mihi.
CHREMES 
Derides merito. Mihi nunc ego suscenseo. 915
Quot res dedere ubi possem persentiscere,
ni essem lapis! Quae vidi! Vae misero mihi!
At ne illud haud inultum, si vivo, ferent!
Nam iam...
MENEDEMUS 
Non tu te cohibes? Non te respicis?
Non tibi ego exempli satis sum? 
CHREMES 
Prae iracundia, 920
Menedeme, non sum apud me. 
MENEDEMUS 
Tene istuc loqui!
Nonne id flagitiumst te aliis consilium dare,
foris sapere, tibi non posse te auxiliarier?
CHREMES 
Quid faciam? 
MENEDEMUS 
Id quod me fecisse aiebas parum.
Fac te patrem esse sentiat; fac ut audeat 925
tibi credere omnia, abs te petere et poscere,
ne quam aliam quaerat copiam ac te deserat.
CHREMES 
immo abeat multo malo quovis gentium,
quam hic per flagitium ad inopiam redigat patrem.
Nam si illi pergo suppeditare sumptibus, 930
Menedeme, mihi illaec vere ad rastros res redit.
MENEDEMUS 
Quot incommoditates in hac re capies, nisi caves!
Difficilem te esse ostendes et ignosces tamen
post, et id ingratum. 
CHREMES 
Ah ! nescis quam doleam. 
MENEDEMUS 
Ut lubet.
Quid hoc quod rogo, ut illa nubat nostro? nisi quid est 935
quod mage vis. 
CHREMES 
Immo et gener et adfines placent.
MENEDEMUS 
Quid dotis dicam te dixisse filio?
Quid obticuisti? 
CHREMES 
Dotis? 
MENEDEMUS 
Ita dico. 
CHREMES 
Ah. 
MENEDEMUS 
Chreme,
nequid vereare, si minus: nil nos dos movet.
CHREMES 
Duo talenta pro re nostra ego esse decrevi satis; 940
sed ita dictu opus est, si me vis salvom esse et rem et filium,
me mea omnia bona doti dixisse illi. 
MENEDEMUS 
Quam rem agis?
CHREMES 
Id mirari te simulato, et illum hoc rogitato simul,
quam ob rem id faciam. 
MENEDEMUS 
Quin ego vero quam ob rem id facias nescio.
CHREMES 
Egone? ut eius animum, qui nunc luxuria et lascivia 945
diffluit, retundam, redigam, ut quo se vortat nesciat.
MENEDEMUS 
Quid agis? 
CHREMES 
Mitte: sine me in hac re gerere mihi morem. 
MENEDEMUS 
Sino.
Itane vis? 
CHREMES 
Ita. 
MENEDEMUS 
Fiat. 
CHREMES 
Ac iam uxorem ut accersat paret.
Hic ita, ut liberos est aequom, dictis confutabitur.
Sed Syrum...
MENEDEMUS 
Quid eum? 
CHREMES 
Egone, si vivo, adeo exornatum dabo, 950
adeo depexum ut, dum vivat, meminerit semper mei,
qui sibi me pro deridiculo ac delectamento putat.
Non, ita me di ament, auderet facere haec viduae mulieri
quae in me fecit. 

SCENA II

CLITIPHO, MENEDEMUS, CHREMES, SYRUS

CLITIPHO 
Itane tandem quaeso, Menedeme, ut pater
tam in brevi spatio omnem de me eiecerit animum patris? 955
Quodnam ob facinus? Quid ego tantum sceleris admisi miser?
Volgo faciunt. 
MENEDEMUS 
Scio tibi esse hoc gravius multo ac durius,
quoi fit; verum ego haud minus aegre patior, id qui nescio
nec rationem capio, nisi quod tibi bene ex animo volo.
CLITIPHO 
Hic patrem astare aibas. 
MENEDEMUS 
Eccum. 
CHREMES 
Quid me incusas, Clitipho? 960
Quidquid ego huius feci, tibi prospexi et stultitiae tuae.
Ubi te vidi animo esse omisso, et suavia in praesentia
quae essent prima habere neque consulere in longitudinem,
cepi rationem ut neque egeres neque ut haec posses perdere.
Ubi, quoi decuit primo, tibi non licuit per te mihi dare, 965
abii ad proxumum tibi qui erat; ei commisi et credidi.
Ibi tuae stultitiae semper erit praesidium, Clitipho,
victus, vestitus, quo in tectum te receptes. 
CLITIPHO 
Ei mihi!
CHREMES 
Satius est quam te ipso herede haec possidere Bacchidem.
SYRUS 
Disperii: scelestus quantas turbas concivi insciens! 970
CLITIPHO 
Emori cupio. 
CHREMES 
Prius, quaeso, disce quid sit vivere.
ubi scies, si displicebit vita, tum istoc utitor.
SYRUS 
Ere, licetne? 
CHREMES 
Loquere. 
SYRUS 
At tuto. 
CHREMES 
Loquere. 
SYRUS 
Quae istast pravitas,
quaeve amentiast, quod peccavi ego, id obesse huic? 
CHREMES 
Ilicet.
Ne te admisce: nemo accusat, Syre, te: nec tu aram tibi 975
nec precatorem pararis. 
SYRUS 
Quid agis? 
CHREMES 
Nil suscenseo
neque tibi nec tibi; nec vos est aequom quod facio mihi.-- 

SCENA III

CLITIPHO, SYRUS

SYRUS 
Abiit? Vah, rogasse vellem...
CLITIPHO 
Quid? 
SYRUS 
Unde mi peterem cibum:
ita nos alienavit. Tibi iam esse ad sororem intellego.
CLITIPHO 
Adeon rem rediisse ut periclum etiam a fame mihi sit, Syre! 980
SYRUS 
Modo liceat vivere, est spes. 
CLITIPHO 
Quae? 
SYRUS 
Nos esurituros satis.
CLITIPHO 
Inrides in re tanta, neque me consilio quicquam adiuvas?
SYRUS 
Immo et ibi nunc sum, et usque id egi dudum dum loquitur pater;
et quantum ego intellegere possum...
CLITIPHO 
Quid? 
SYRUS 
Non aberit longius.
CLITIPHO 
Quid id ergo? 
SYRUS 
Sic est: non esse horum te arbitror. 
CLITIPHO 
Quid istuc, Syre? 985
Satin sanus es? 
SYRUS ego dicam quod mi in mentemst: tu diiudica.
Ddum istis fuisti solus, dum nulla alia delectatio
quae propior esset, te indulgebant, tibi dabant; nunc filia
postquamst inventa vera, inventast causa qui te expellerent.
CLITIPHO 
Est veri simile. 
SYRUS 
A tu ob peccatum hoc esse illum iratum putas? 990
CLITIPHO 
Non arbitror. 
SYRUS 
Nunc aliud specta. Matres omnes filiis
in peccato adiutrices, auxilio in paterna iniuria
solent esse: id non fit. 
CLITIPHO 
Verum dicis. Quid ergo nunc faciam, Syre?
SYRUS 
Suspicionem istanc ex illis quaere, rem profer palam.
Si non est verum, ad misericordiam ambos adduces cito, 995
aut scibis quoius sis. 
CLITIPHO
Recte suades: faciam.- 
SYRUS 
Sat recte hoc mihi
in mentem venit; nam quam maxume huic visa haec suspicio
erit <vera>, quamque adulescens maxume quam in minima spe situs 
erit, tam facillume patris pacem in leges conficiet suas.
Etiam haud scio anne uxorem ducat: ac Syro nil gratiae!
Quid hoc autem? Senex exit foras: ego fugio. Adhuc quod factumst, 1000
miror non continuo adripi iusse. Ad Menedemum hunc pergam.
Eum mihi precatorem paro: seni nostro fide nil habeo. 
  

SCENA IV

SOSTRATA, CHREMES

SOSTRATA 
Profecto nisi caves tu homo, aliquid gnato conficies mali;
idque adeo miror, quo modo
tam ineptum quicquam tibi venire in mentem, mi vir, potuerit. 1005
CHREMES 
Oh pergin mulier esse? Nullamne ego rem umquam in vita mea
volui quin tu in ea re mi fueris advorsatrix, Sostrata ?
At si rogem iam quid est quod peccem aut quam ob rem hoc facias, nescias,
in qua re nunc tam confidenter restas, stulta. 
SOSTRATA 
Ego nescio?
CHREMES
Immo scis, potius quam quidem redeat ad integrum eadem oratio. 1010
SOSTRATA 
Oh !
iniquos es qui me tacere de re tanta postules.
CHREMES 
Non postulo iam: loquere: nihilo minus ego hoc faciam tamen.
SOSTRATA 
Facies? 
CHREMES 
Verum. 
SOSTRATA 
Non vides quantum mali ex ea re excites?
Subditum se suspicatur. 
CHREMES 
« Subditum » ain tu? 
SOSTRATA 
Sic erit,
mi vir. 
CHREMES 
Confitere? 
SOSTRATA 
Au te obsecro, istuc inimicis siet. 1015
Egon confitear meum non esse filium, qui sit meus?
CHREMES 
Quid? Metui'sne non, quom velis, convincas esse illum tuom?
SOSTRATA 
Quod filia est inventa? 
CHREMES 
Non: sed, quo mage credundum siet,
id quod consimilest moribus,
convinces facile ex te natum; nam tui similest probe; 1020
nam illi nil vitist relictum quin siet itidem tibi;
tum praeterea talem, nisi tu nulla pareret filium.
Sed ipse egreditur, quam severus! rem, quom videas, censeas. 

SCENA V

CLITIPHO, SOSTRATA, CHREMES

CLITIPHO 
Si umquam ullum fuit tempus, mater, quom ego voluptati tibi
fuerim, dictus filius tuos vostra voluntate, obsecro, 1025
eius ut memineris atque inopi' nunc te miserescat mei,
quod peto aut quod volo, parentes meos ut conmonstres mihi.
SOSTRATA 
Obsecro, mi gnate, ne istuc in animum inducas tuom
alienum esse te. 
CLITIPHO 
Sum. 
SOSTRATA 
Miseram me, hoccin quaesisti, obsecro?
Ita mihi atque huic sis superstes ut ex me atque ex hoc natus es; 1030
et cave posthac, si me amas, umquam istuc verbum ex te audiam.
CHREMES 
At ego, si me metuis, mores cave in te esse istos sentiam.
CLITIPHO 
Quos? 
CHREMES 
Si scire vis, ego dicam: gerro iners, fraus, helluo,
ganeo's, damnosus. Crede, et nostrum te esse credito.
CLITIPHO 
Non sunt haec parentis dicta. 
CHREMES 
Non, si ex capite sis meo 1035
natus, item ut aiunt Minervam esse ex Iove, ea causa magis
patiar, Clitipho, flagitiis tuis me infamem fieri.
SOSTRATA 
Di istaec prohibeant! 
CHREMES 
Deos nescio: ego, quod potero, sedulo.
quaeris id quod habes, parentes; quod abest non quaeris, patri
quo modo obsequare, et ut serves quod labore invenerit. 1040
Non mihi per fallacias adducere ante oculos... pudet
dicere hac praesente verbum turpe: at te id nullo modo
facere puduit. 
CLITIPHO 
Eheu, quam nunc totus displiceo mihi,
quam pudet! neque quod principium incipiam ad placandum scio. 

SCENA VI

MENEDEMUS, CHREMES, SOSTRATA, CLITIPHO

MENEDEMUS  
Enimvero Chremes nimis graviter cruciat adulescentulum 1045
nimisque inhumane. Exeo ergo ut pacem conciliem. optume
ipsos video. 
CHREMES 
Ehem, Menedeme, quor non accersi iubes
filiam et quod dotis dixi firmas? 
SOSTRATA 
Mi vir, te obsecro
ne facias. 
CLITIPHO 
Pater, obsecro mi ignoscas. 
MENEDEMUS 
Da veniam, Chreme;
sine te exorem. 
CHREMES 
Egon mea bona ut dem Bacchidi dono sciens? 1050
Non faciam. 
MENEDEMUS 
At id nos non sinemus. 
CLITIPHO 
Si me vivom vis, pater,
ignosce. 
SOSTRATA 
Age, Chreme mi. 
MENEDEMUS 
Age quaeso, ne tam offirma te, Chreme.
CHREMES 
Quid istic? Video non licere ut coeperam hoc pertendere.
MENEDEMUS 
Facis ut te decet. 
CHREMES 
Eea lege hoc adeo faciam, si facit
quod ego hunc aequom censeo. 
CLITIPHO 
Pater, omnia faciam: impera. 1055
CHREMES 
Uxorem ut ducas. 
CLITIPHO 
Pater...
CHREMES 
Nil audio. 
SOSTRATA 
Ad me recipio:
faciet. 
CHREMES 
Nil etiam audio ipsum. 
CLITIPHO 
Perii! 
SOSTRATA 
An dubitas, Clitipho?
CHREMES 
Immo utrum volt. 
SOSTRATA 
Faciet omnia. 
MENEDEMUS 
Haec dum incipias, gravia sunt,
dumque ignores; ubi cognoris, facilia. 
CLITIPHO 
Faciam, pater.
SOSTRATA 
Gnate mi, ego pol tibi dabo illam lepidam, quam tu facile ames, 1060
filiam Phanocratae nostri. 
CLITIPHO 
Rufamne illam virginem,
caesiam, sparso ore, adunco naso? non possum, pater.
CHREMES 
Heia ut elegans est! credas animum ibi esse. 
SOSTRATA 
Aliam dabo.
CLITIPHO 
Immo, quandoquidem ducendast, egomet habeo propemodum
quam volo. 
CHREMES 
Nunc laudo, gnate. 
CLITIPHO 
Archonidi huius filiam. 1065
SOSTRATA 
Perplacet. 
CLITIPHO 
Pater, hoc nunc restat. 
CHREMES 
Quid? 
CLITIPHO 
Syro ignoscas volo
quae mea causa fecit. 
CHREMES 
Fiat. 
CANTOR 
Vos valete et plaudite!