RETOUR À L’ENTRÉE DU SITE  

TABLE DES MATIÈRES  DE PLAUTE

PLAUTE

AMPHITRYON
AMPHITRUO

texte bilingue
texte français seul

ARGUMENTVM I

In faciem versus Amphitruonis Iupiter,
dum bellum gereret cum Telobois hostibus,
Alcmenam uxorem cepit usurariam.
Mercurius formam Sosiae servi gerit
absentis : his Alcmena decipitur dolis.
Postquam rediere veri Amphitruo et Sosia,
uterque luduntur dolis mirum in modum.
Hinc iurgium, tumultus, uxori et viro;
donec, cum tonitru voce missa ex aethero,
adulterum se Iupiter confessus est.

ARGVMENTVM II

Amore captus Alcumenas Iupiter
Mutavit sese in eius formam coniugis,
Pro patria Amphitruo dum decernit cum hostibus;
Habitu Mercurius ei subservit Sosiae :
Is advenienteis servom ac dominum frustra habet.
Turbas uxori ciet Amphitruo; atque invicem
Raptant pro moechis. Blepharo captus arbiter,
Uter sit, non quit, Amphitruo decernere.
Omnem rem gnoscunt : geminos illa enititur. 

PERSONAE

MERCURIUS DEUS
SOSIA SERVUS
IUPITER DEVS
ALCUMENA MATRONA
AMPHITRUO DUX
BLEPHARO GUBERNATOR
BROMIA ANCILLA

PROLOGUS

MERCVRIUS DEUS

Ut vos in vostris voltis mercimoniis
emundis vendundisque me laetum lucris
adficere, atque adiuvare in rebus omnibus,
et ut res rationesque vostrorum omnium
bene expedire voltis peregrique et domi, 5
bonoque atque amplo auctare perpetuo lucro,
quasque incepistis res, quasque inceptabitis;
et uti bonis vos vostrosque omneis nuntiis
me adficere voltis, ea adferam, ea uti nuntiem,
quae maxume in rem vostram communem sient 10
(nam vos quidem id iam scitis concessum et datum
mi esse ab dis aliis, nuntiis praesim et lucro);
haec ut me voltis adprobare adnitier
lucrum ut perenne vobis semper subpetat;
ita huic facietis fabulae silentium, 15
itaque aequi et iusti heic eritis omneis arbitri.
Nunc quoius iussu venio, et quamobrem venerim,
dicam, simulque ipse eloquar nomen meum.
Iovi'iussu venio; nomen Mercurio est mihi.
Pater huc me misit ad vos oratum meus, 20
tametsi, pro imperio vobis quod dictum foret,
scibat facturos : quippe qui intellexerat
vereri vos se et metuere, ita ut aequom 'st Iovem.
Verum profecto hoc petere me praecario
a vobis iussit leniter dictis bonis. 25
Etenim ille, quoiu' huc iussu venio, Iupiter,
non minu' quam vostrum quivis formidat malum.
Humana matre natus, humano patre,
mirari non est aequom, sibi si praetimet.
Atque ego quoque etiam, qui Iovis sum filius, 30
contagione mei patris metuo malum.
Propterea pace advenio; et pacem ad vos adfero;
iustam rem et facilem esse oratam a vobis volo :
nam iuste ab iustis iustus sum orator datus;
nam iniusta ab iustis inpetrare non decet; 35
iusta autem ab iniustis petere, insipientia 'st;
quippe olli iniqui ius ignorant, neque tenent.
Nunc iam huc animum ad ea quae loquar advortite.
Debetis velle quae velimus; meruimus
et ego et pater de vobis et re publica. 40
Nam quid ego memorem, ut alios in tragoediis
vidi, Neptunum, Virtutem, Victoriam,
Martem, Doellonam, conmemorare quae bona
vobis fecissent, ? Quis benefactis meus pater,
deorum regnator, architectus omnibus. 45
Sed mos illic numquam fuit patri meo,
ut exprobraret quod bonis faceret boni.
Gratum arbitratur esse id a vobis sibi,
meritoque vobis bona se facere quae facit.
Nunc, quam rem oratum huc veni, primum proloquar; 50
post, huius argumentum eloquar tragoediae.
Quid contraxistis frontem, quia tragoediam
dixi futuram hanc? Deus sum; commutavero.
eamdem hanc, si voltis; faciam ex tragoedia
comoedia ut sit omnibus isdem versibus. 55
Utrum sit an non voltis? sed ego stultior,
quasi nesciam vos velle, qui divos siem.
Teneo quid animi vostri super hac re siet.
Faciam, ut conmista sit tragi-comoedia.
Nam me perpetuo facere, ut sit comoedia, 60
reges quo veniant et di, non par arbitror.
Quid igitur? Quoniam heic servos quoque parteis habet,
faciam sit, proinde ut dixi, tragi-comoedia.
Nunc hoc me orare a vobis iussit Iupiter,
conquisitores singula in subsellia 65
ut eant per totam caveam spectatoribus;
si quoi fautores delegatos viderint,
ut is in cavea pignus capiantur togae;
Seu qui ambissent palmam histrionibus,
seu quoiquam artifici (seu per scribtas litteras, 70
seu qui ipsi ambissent, seu per internuntium),
sive adeo aedileis perfidiose quoi duint,
sirempse legem iussit esse Iupiter,
quasi magistratum sibi alterive ambiverit.
Virtute dixit vos victores vivere, 75
non ambitione, neque perfidia. Qui minus
eadem histrioni sit lex, quae summo viro?
Virtute ambire oportet, non favitoribus;
sat habet favitorum semper, qui recte facit;
si ollis fides est, quibus est ea res in manu. 80
Hoc quoque etiam dedit mi in mandatis, uti
conquisotores fierent histrionibus,
qui sibi mandasset delegati ut plauderent,
quive, quo placeret alter, fecisset minus;
eis ornamenta et corium uti conciderent. 85
Mirari nolim vos, quapropter Iupiter
nunc histriones curet; ne miremini :
ipse hanc acturu 'st Iupiter comoediam.
Quid admirati estis? quasi vero novom
nunc proferatur, Iovem facere histrioniam ! 90
etiam, histriones anno cum in proscenio heic
Iovem invocarunt, venit; auxilio eis fuit.
Praeterea certo prodit in tragoedia.
Hanc fabulam, inquam, hic Iupiter hodie ipse aget,
et ego una cum illo. Nunc animum advortite, 95
dum huius argumentum eloquar comoediae.
Haec urbs est Thebae : in illisce habitat aedibus
Amphitruo, natus Argis ex Argo patre,
quicum Alcumena est nubta, Electri filia.
Is nunc Amphitruo praefectu'st legionibus; 100
nam cum Telobois bellum 'st Thebano poplo.
Is, priusquam hinc abiit ipsemet in exercitum,
gravidam Alcumenam uxorem fecit suam.
Nam ego vos gnovisse credo iam ut sit pater meus;
quam liber harum rerum multarum siet, 105
quantusque amator sit quod complacitum'st semel.
Is amare obcoepit Alcumenam clam virum,
usuramque eius corporis cepit sibi,
et gravidam fecit is eam conpressu suo.
Nunc, de Alcumena ut rem teneatis rectius, 110
utrimque est gravida, et ex viro et ex summo Iove.
Et meus pater nunc intus heic cum illa cubat;
et haec ob eam rem nox est facta longior,
dum ille, quacum volt, voluptatem capit :
sed ita adsimulavit se quasi Amphitruo siet. 115
Nunc ne hunc ornatum vos meum admiremini,
quod ego huc processi sic cum servili schema;
veterem atque antiquam rem novam ad vos proferam;
propterea ornatus in novom incessi modum.
Nam meus pater intus nunc est, eccum Iupiter, 120
in Amphitruone vortit sese imaginem,
omneisque eum esse censent servi qui vident :
ita vorsipellem se facit, quando lubet.
Ego servi sumsi Sosiae mi imaginem,
qui cum Amphitruone hinc abiit in exercitum, 125
ut praeservire amanti meo possem patri,
atque ut ne, qui essem, familiareis quaererent,
vorsari crebro heic quom viderent me domi.
Nunc quom esse credent servom et conservom suum,
haud quisquam quaeret qui siem, aut quid venerim. 130
Pater nunc intus suo animo morem gerit:
cubat complexus,quoius cupiens maxume 'st.
Quae illei ad legionem facta sunt, memorat pater
meus Alcumenae; illa illum censet virum
suum esse, quae cum moecho est; ibi nunc meus pater 135
memorat, legiones hostium ut fugaverit;
quo pacto sit donis donatus plurimis.
Ea dona, quae illeic Amphitruoni sunt data,
abstulimus; facile meus pater quod volt facit.
Nunc hodie Amphitruo veniet huc ab exercitu, 140
et servos, quoius hanc fero ego imaginem,
nunc intergnosse ut nos possitis facilius,
ego has habebo heic usque in petaso pinnulas;
tum meo patri autem torulus inerit aureus
sub petaso: id signum Amphitruoni non erit. 145
Ea signa nemo horum familiarium
videre poterit, verum vos videbitis.
Sed Amphitruonis ille est servos Sosia;
a portu illic nunc cum lanterna advenit.
Abigam iam ego illum advenientem ab aedibus. 150
Adeste. Erit operae pretium heic spectantibus
Iovem et Mercurium facere histrioniam. 

ACTUS I, i.

SOSIA 

Qui me alter est audacior homo, aut qui confidentior,
iuventutis mores qui sciam, qui hoc noctis solus ambulem?
Quid faciam nunc, si treis viri me in carcerem conpegerint? 155
Inde cras quasi e promptaria cella depromar ad flagrum,
nec causam liceat dicere mihi, neque in hero quidquam auxili siet,
nec quisquam sit quin me omneis esse dignum deputent;
ita quasi incudem me miserum homines octo validi caedant; 159-160
ita peregre adveniens hospitio publicitus accipiar. 161-162
Haec eri inmodestia coegit, me qui hoc noctis a portu ingratiis excitavit. 163
Nonne idem hoc luci me mittere potuit?
Opulento homini hoc servitus dura est;
hoc magis miser est divitis servos;
nocteisque diesque adsiduo satis superque est,
quod facto aut dicto est opus, quietus ne sis.
Ipse dominus dives, operis et laboris expers, 170
quodcumque homini adcidit libere, posse retur,
aequom esse putat; non reputat laboris quid sit,
nec, aequom anne iniquom imperet, cogitabit.
Ergo in servitute expetunt multa iniqua;
habendum et ferundum hoc onu'st cum labore. 175

MERCURIUS 

Satius me queri illo modo servitutem;
hodie qui fuerim liber.
Eum nunc potivit pater servitutis :
hic, qui verna natus est queritur. 
Sum vero verna verbero.

SOSIA 

Numero mihi in mentem fuit, 180
dis advenientem gratias pro meritis agere atque alloqui.
ne illi, edepol, si merito meo referre studeant gratias,
aliquem hominem adlegent qui mi advenienti os occillet probe;
quoniam bene quae in me fecerunt ingrata ea habui atque inrita.

MERCURIUS 

Facit ille quod volgo haud solent, ut quid se sit dignum sciat. 185

SOSIA 

Quod numquam opinatus fui, neque alius quisquam civium,
sibi eventurum, id contigit, ut salvi poteremur domi.
Victores victis hostibus legiones reveniunt domum,
duello exstincto maxumo atque internecatis hostibus.
Quod multa Thebano poplo acerba obiecit funera, 190
id vi et virtute militum victum atque expugnatum oppidum 'st,
inperio atque auspicio heri mei Amphitruonis maxume.
Praeda atque agro adoreaque adfecit populareis suos,
regique Thebano Creoni regnum stabilivit suum.
Me a portu praemisit domum, ut haec nuntiem uxori suae, 195
ut gesserit rempublicam ductu, inperio auspicio suo.
Ea nunc meditabor, quomodo illi dicam, quom illo advenero.
Si dixero mendacium, solens meo more fecero;
nam quom pugnabant maxume, ego tum fugiebam maxume.
Verumtamen quasi adfuerim simulabo, atque audita eloquar. 200
Sed quomodo et verbis quibus me deceat fabularier
prius ipse mecum etiam volo heic meditari; sic hoc proloquar :
Principio ut illo advenimus, ubi primum terram tetigimus,
continuo Amphitruo delegit viros primorum principes,
eos legat, Telobois iubet sententiam ut dicant suam : 205
si sine vi et sine bello velint rapta et raptores tradere,
si, quae absportassent, redderent, se exercitum extemplo domum
reducturum, abituros agro Argivos, pacem atque otium
dare illis; sin aliter sient animati, neque dent quae petat,
sese igitur summa vi virisque eorum oppidum expugnassere. 210
Haec ubi Telobois ordine iterarunt quos praefecerat
Amphitruo, magnanimi viri, freti virtute et viribus,
superbi, nimis ferociter, legatos nostros increpant,
respondent bello se et suos tutari posse; proinde uti
propere de finibus suis exercitus deducerent. 215
Haec ubi legati pertulere, Amphitruo castris inlico
producit omnem exercitum : contra Teloboae ex oppido
legiones educunt suas, nimis pulcris armis praeditas.
Postquam utrimque exitum 'st maxima copia,
dispartiti viri, dispartiti ordines; 220
nos nostras more nostro et modo instruximus
legiones; item hosteis contra legiones suas instruunt.
Deinde utrique inperatores in medium exeunt
extra turbam ordinum,conloquontur simul.
convenit, victi utri sint eo proelio, 225
urbem, agrum, aras, focos; seque uti dederent.
Postquam id actum 'st, tubae utrimque canunt, contra 
consonat terra; clamorem utrimque ecferunt.
Imperator utrimque, hinc et illinc Iovi
vota suscipere, hortari exercitum. 230
Pro se quisque id quod quisque potest et valet,
edit, ferro ferit; tela frangunt; boat
coelum fremitu virum; ex spiritu atque anhelitu
nebula constat; cadunt volneris vi et virium,
denique, ut voluimus, nostra superat manus: 235
hosteis crebri cadunt, nostri contra ingruunt.
Vicimus vi feroces.
Sed fugam in se tamen nemo convortitur,
nec recedit loco, quin statim rem gerat.
Animam amittunt priusquam loco demigrent : 240
quisque, uti steterat, iacet, obtinetque ordinem.
Hoc ubi Amphitruo herus conspicatus est,
inlico equites iubet dextera inducere.
Equites parent citi, ab dextera maxumo
cum clamore involant inpetu alacri, 245
foedant et proterunt hostium copias iure iniustas.

MERCURIUS 

Nunquam etiam quidquam adhuc verborum est prolocutus perperam:
namque ego fui illeic in re praesenti, et meus, quom pugnatum 'st, pater.

SOSIA 

Perduelleis penetrant se in fugam; ibi nostris animus additu'st,: 250
vortentibus Telobois; telis complebantur corpora.
Ipsusque Amphitruo regem Pterelam sua obtruncavit manu.
Haec illeic est pugnata pugna usque a mane ad vesperum.
Hoc adeo hoc conmemini magis, quia illo die inpransus fui.
Sed proelium id tandem diremit nox interventu suo. 255
Postridie in castra ex urbe ad nos veniunt flentes principes
velatis manibus orant ingnoscamus peccatum suum;
deduntque se, divina humanaque omnia, urbem et liberos,
in ditionem atque in arbitratum cuncti Thebano poplo,
post ob virtutem hero Amphitruoni patera donata aurea'st. 260
Qui Pterela potitare rex solitu'st. Haec sic dicam herae.
Nunc pergam heri imperium exequi et me domum capessere.

MERCURIUS 

Atat; illic huc ituru'st ! ibo ego illi obviam,
neque ego huc hominem hodie ad aedeis has sinam unquam accedere.
Quando imago'st huius in me, certum'st hominem eludere. 265
Etenim vero, quoniam formam cepi huius in me et statum,
decet et facta moresque huius habere me simileis item.
Itaque me malum esse oportet, callidum, astutum admodum,
atque hunc, telo suo sibi, malitia a foribus pellere.
Sed quid illuc est? coelum adspectat; observabo quam rem agat. 270

SOSIA 

Certe, edepol, scio, si aliud quidquam'st quod credam aut certo sciam,
credo ego hac noctu Nocturnum obdormivisse ebrium.
Nam neque se Septentriones quoquam in caelo conmovent,
neque se Luna quoquam mutat atque uti exorta est semel,
nec Iugulae, neque Vesperugo, neque Vergiliae obcidunt. 275
Ita statim stant signa; neque nox quoquam concedit die.

MERCURIUS 

Perge, nox, ut obcepisti; gere patri morem meo.
Optume optumo optumam operam das; datam polchre locas.

SOSIA 

Neque ego hac nocte longiorem me vidisse censeo,
nisi item unam, verberatus quam pependi perpetem. 280
Eam quoque, edepol, etiam multo haec vicit longitudine.
Credo, edepol, equidem dormire Solem, atque adpotum probe.
Mira sunt, nisi invitavit sese in coena plusculum.

MERCURIUS 

Ain' vero, verbero? deos esse tui simileis putas?
Ego, pol, te istis tuis pro dictis et malefactis, furcifer, 285
adcipiam; modo, sis, veni huc, invenies infortunium.

SOSIA 

Ubi sunt isti scortatores, qui soli inviti cubant?
Haec nox scita'st exercendo scorto conducto male.

MERCURIUS 

Meus pater nunc pro huius verbis recte et sapienter facit,
quid complexus cum Alcumena cubat amans, animo obsequens. 290

SOSIA 

Ibo, ut, herus quod imperavit, Alcumenae nuntiem.
Sed quis hic est homo, quem ante aedis video hoc noctis? non placet.

MERCURIUS 

Nullust hoc metuculosus aeque. 

SOSIA 

Mi in mentem venit,

illic homo hoc denuo volt pallium detexere.

MERCURIUS 

Timet homo, deludam ego illum. 

SOSIA 

Perii ! denteis pruriunt. 295
Certe advenientem me hic hospitio pugneo adcepturus est.
Credo, misericors est; nunc propterea quod me meus herus
fecit ut vigilarem, hic pugnis faciet hodie ut dormiam.
Oppido interii : obsecro, hercle, quantus et quam validus est !

MERCURIUS 

Clare advorsum fabulabor; hic auscultet quae loquar. 300
Igitur magi' modum in maiorem in sese concipiet metum.
Agite, pugni; iam diu'st, quod ventri victum non datis:
iam pridem videtur factum, here quod homines quatuor
in soporem conlocastis nudos. 

SOSIA 

Formido male,
ne ego heic nomen meum conmutem et Quintus fiam, e Sosia. 305
Quattuor viros sopori se dedisse hic autumat;
metuo ne numerum augeam illum. 

MERCURIUS 

Hem ! nunc iam ergo; sic volo.

SOSIA 

Cingitur certe, expedit se. 

MERCURIUS 

Non feret, quin vapulet.

SOSIA 

Quis homo? 

MERCURIUS 

Quisquis homo huc profecto venerit, pugnos edet.

SOSIA 

Apage, non placet me hoc noctis esse; coenavi modo; 310
proin tu istam coenam largire, si sapis, esurientibus.

MERCURIUS 

Haud malum huic est pondus pugno. 

SOSIA 

Perii ! pugnos ponderat.

MERCURIUS 

Quid si ego illum tractim tangam ut dormiat? 

SOSIA 

Servaveris;
nam continuas has treis nocteis pervigilavi. 

MERCURIUS 

Pessumum'st,
facimus nequiter, ferire malam male discit manus; 315
alia forma esse oportet quem tu pugno legeris.

SOSIA 

Illic homo me interpolabit, meumque os finget denuo.

MERCURIUS 

Exossatum os esse oportet, quem probe percusseris.

SOSIA 

Mirum ni hic me quasi murenam exossare cogitat.
Ultro istunc qui exossat homines, perii ! si me aspexerit. 320

MERCURIUS 

Olet homo quidam malo suo. 

SOSIA 

Hei ! numnam ego obolui?

MERCURIUS 

Atque haud longe abesse oportet; verum longe hinc adfuit.

SOSIA 

Illic homo superstitiosu'st. 

MERCURIUS 

Gestiunt pugni mihi.

SOSIA 

Si in me exerciturus, quaeso in parietem ut primum domes.

MERCURIUS 

Vox mi ad aureis advolavit. 

SOSIA 

Nae ego homo infelix fui, 325
qui non alas intervelli; volucrem vocem gestito.

MERCURIUS 

Illic homo a me sibi malam rem arcessit iumento suo.

SOSIA 

Non equidem ullum habeo iumentum. 

MERCURIUS 

Onerandu'st pugnis probe.

SOSIA 

Lassus sum, hercle, e navi, ut vectus huc sum; etiam nunc nauseo.
Vix incedo inanis; ne ire posse cum onere existumes. 330

MERCURIUS 

Certe enim hic nescio quis loquitur. 

SOSIA 

Salvos sum, non me videt.
Nescio quem loqui autumat; mihi certo nomen Sosia'st.

MERCURIUS 

Hinc enim mihi dextra vox aureis, ut videtur, verberat.

SOSIA 

Metuo vocis ne vicem hodie heic vapulem, quae hunc verberat.

MERCURIUS 

Optume, eccum, incedit ad me. 

SOSIA 

Timeo, totus torpeo. 335
non, edepol, nunc ubi terrarum sim scio, si quis roget,
neque miser me commovere possum prae formidine.
Ilicet, mandata heri perierunt una et Sosia.
Verum certum'st confidenter hominem contra conloqui,
qui possim videri huic fortis, igitur abstineat manum. 340

MERCURIUS 

Quo ambulas tu, qui Volcanum in cornu conclusum geris?

SOSIA 

Quid id exquiris tu, qui pugnis os exossas hominibus?

MERCURIUS 

Servos esne,  an liber? 

SOSIA 

Utcunque animo conlibitum'st meo.

MERCURIUS 

Ain' vero? 

SOSIA 

Aio enim vero. 

MERCURIUS 

Verbero ! 

SOSIA 

Mentiri' nunc.

MERCURIUS 

At iam faciam ut verum dicas dicere. 

SOSIA 

Quid eo'st opus? 345

MERCURIUS 

Possum scire quo profectus, quoius sis, aut quid veneris?

SOSIA 

Huc eo; heri mei sum servos; numquid nunc es certior?

MERCURIUS 

Ego tibi istam hodie scelestam conprimam linguam. 

SOSIA 

Haud potes ?
bene pudiceque adservatur. 

MERCURIUS 

Pergin' argutarier?
quid apud hasce aedeis negotium'st tibi? 

SOSIA 

Imo quid tibi'st? 350

MERCURIUS 

Rex Creo vigiles nocturnos singulos semper locat.

SOSIA 

Bene facit; quia nos eramus peregre, tutatu'st domum :
at nunc abi sane, advenisse familiareis dicito.

MERCURIUS 

Nescio quam tu familiaris sis : nisi actutum hinc abis,
familiaris adcipiere faxo haud familiariter. 355

SOSIA 

Heic, inquam, habito ego, atque horunc servos sum. 

MERCURIUS 

At scin' quomodo?
faciam ego hodie te superbum, nisi hinc abis. 

SOSIA 

Quonam modo?

MERCURIUS 

Auferere, non abibis, si ego fustem sumpsero.

SOSIA 

Quin, me esse huius familiai familiarem praedico.

MERCURIUS 

Vide, sis; quam mox vapulare vis, nisi actutum hinc abis ! 360

SOSIA 

Tun' domo prohibere peregre me advenientem postulas?

MERCURIUS 

Haeccine tua domu'st? 

SOSIA 

Ita, inquam. 

MERCURIUS 

Quis herus est igitur tibi?

SOSIA 

Amphitruo, qui nunc praefectu'st Thebanis legionibus;
quicum nubta'st Alcumena. 

MERCURIUS 

Quid ais? quid nomen tibi'st?

SOSIA 

Sosiam vocant Thebani, Davo prognatum patre. 365

MERCURIUS 

Nae tu istic hodie malo tuo compositis mendaciis
advenisti, audaciae columen, consutis dolis.

SOSIA 

Imo equidem tunicis consutis huc advenio, non dolis.

MERCURIUS 

At mentiris etiam; certo pedibus, non tunicis, venis.

SOSIA 

Ita profecto. 

MERCURIUS 

Nunc profecto vapula ob mendacium. 370

SOSIA 

Non, edepol, volo profecto. 

MERCURIUS 

At pol profecto ingratiis.
Hoc quidem profecto certum'st, non est arbitrarium.

SOSIA 

Tuam fidem obsecro. 

MERCURIUS 

Tun' te audes Sosiam esse dicere,
qui ego sum? 

SOSIA 

Perii ! 

MERCURIUS 

Parum etiam, praeut futurum'st, praedicas.
Quoius es? 

SOSIA 

Tuus : nam pugnis usu fecisti tuum. 375
Proh fidi Thebani civeis. 

MERCURIUS 

Etiam clamas, carnufex?
loquere, quid venisti? 

SOSIA 

Ut esset quem tu pugnis caederes.

MERCURIUS 

Quoius es? 

SOSIA 

Amphitruonis, inquam, Sosia. 

MERCURIUS 

Ergo istoc magis,
quia vaniloquos, vapulabis : ego sum, non tu, Sosia.

SOSIA 

Ita di faciant, ut tu potius sis, atque ego, te ut verberem. 380

MERCURIUS 

Etiam mutis? 

SOSIA 

Iam tacebo. 

MERCURIUS 

Quis tibi heru'st? 

SOSIA 

Quem tu voles.

MERCURIUS 

Quid igitur? qui nunc vocare? 

SOSIA 

Nemo; nisi quem iusseris.

MERCURIUS 

Amphitruonis ted esse aiebas Sosiam. 

SOSIA 

Peccaveram :
nam Amphitruonis socium nae me esse volui dicere.

MERCURIUS 

Scibam equidem nullum esse nobis, nisi, me servom Sosiam. 385
Fugit te ratio. 

SOSIA 

Utinam istuc pugni fecissent tui !

MERCURIUS 

Ego sum Sosia ille, quem tu dudum esse aiebas mihi.

SOSIA 

Obsecro, ut per pacem liceat te adloqui, ut ne vapulem.

MERCURIUS 

Imo induciae parumper fiant, si quid vis loqui.

SOSIA 

Non loquar nisi pace facta, quando pugnis plus vales. 390

MERCURIUS

Dicito, quid vis, non nocebo. 

SOSIA 

Tuae fide credo?

MERCURIUS 

Meae.

SOSIA 

Quid, si falles? 

MERCURIUS 

Tum Mercurius Sosiae iratus siet.

SOSIA 

Animum advorte : nunc licet mihi libere quidvis loqui.
Amphitruonis ego sum servos Sosia. 

MERCURIUS 

Etiam denuo?

SOSIA 

Pacem feci, foedus feci. vera dico. 

MERCURIUS 

Vapula. 395

SOSIA 

Ut lubet, quod tibi lubet fac, quoniam pugnis plus vales.
Verum, utut es facturus, hoc quidem, hercle, haud reticebo tamen.

MERCURIUS 

Tu me vivos hodie nunquam facies, quin sim Sosia.

SOSIA 

Certe, edepol, tu me alienabis nunquam quin noster siem.
Nc nobis praeter med alius quisquam'st servos Sosia, 400
qui cum Amphitruone hinc una iveram in exercitum.

MERCURIUS 

Hic homo sanus non est. 

SOSIA 

Quod mihi praedicas vitium, id tibi'st.
Quid, malum, non sum ego servos Amphitruonis Sosia?
Nonne hac noctu nostra navis huc ex portu Persico
venit, quae me advexit? nonne me huc herus misit meus? 405
Nonne ego nunc sto ante aedeis nostras? non mi'st lanterna in manu?
non loquor , non vigilo? non hic homo modo me pugnis contudit?
Fecit, hercle, nam etiam misero [misere] nunc malae dolent.
Quid igitur ego dubito ? aut cur non introeo in nostram domum?

MERCURIUS 

Quid, domum vostram? 

SOSIA 

Ita enimvero. 

MERCURIUS 

Quin, quae dixisti modo, 410
omnia ementitu's: equidem Sosia Amphitruonis sum.
Nam noctu hac soluta'st navis nostra e portu Persico;
et, ubi Pterela rex regnavit, oppidum expugnavimus,
et legiones Teloboarum vi pugnando cepimus,
et ipsus Amphitruo obtruncavit regem Pterelam in proelio. 415

SOSIA 

Egomet mihi non credo, quum illaec autumare illum audio.
Hic quidem certe, quae illeic sunt res gestae, memorat memoriter.
Sed quid ais? quid Amphitruoni doni a Telobois datum est?

MERCURIUS 

Pterela rex qui potitare solitus est, patera aurea.

SOSIA 

Elocutus est. Ubi patera nunc est? 

MERCURIUS 

Iin cistula 420
Amphitruonis obsignata signo'st. 

SOSIA 

Signi dic quid est?

MERCURIUS 

Cum quadrigis Sol exoriens : quid me captas, carnufex?

SOSIA 

Argumentis vicit; aliud nomen quaerundum'st mihi.
Nescio unde hae hic spectavit. Iam ego hunc decipiam probe;
nam quod egomet solus feci, nec quisquam alius adfuit 425
in tabernaclo, id quidem hodie nunquam poterit dicere.
Si tu Sosia es, legiones quom pugnabant maxume,
quid in tabernaclo fecisti? victus sum, si dixeris.

MERCURIUS 

Cadus erat vini; inde inplevi hirneam. 

SOSIA 

Ingressu'st viam.

MERCURIUS 

Eam ego, ut matre fuerat natum, vini eduxi meri. 430

SOSIA 

Mira sunt, nisi latuit intus illic, in illac hirnea.
factum'st illud, ut ego illeic vini hirneam ebiberim meri.

MERCURIUS 

Quid nunc? vincon' argumentis, te non esse Sosiam?

SOSIA 

Tu negas med esse? 

MERCURIUS 

Quid ego ni negem, qui egomet siem?

SOSIA 

Per Iovem iuro me esse, neque me falsum dicere. 435

MERCURIUS 

At ego per Mercurium iuro, tibi Iovem non credere;
nam iniurato, scio, plus credet mihi, quam iurato tibi.

SOSIA 

Quis ego sum saltem, si non sum Sosia? te interrogo.

MERCURIUS 

Ubi ego Sosia nolim esse, tu esto sane Sosia.
Nunc quando ego sum, vapulabis, ni hinc abis ignobilis. 440

SOSIA 

Certe, edepol, quom illum contemplo, et formam cognosco meam.
Quemadmodum ego saepe in speculum inspexi, nimis simil''st mei.
Itidem habet petasum ac vestitum : tam consimili'st atque ego.
Sura, pes, statura, tonsus, oculi, nasum vel labra,
malae, mentum, barba, collum : totus ! quid verbis opu'st? 445
Si tergum cicatricosum, nihil hoc simili'st similius.
Sed quom cogito, equidem certo idem sum qui semper fui.
Gnovi herum, gnovi aedeis nostras; sane sapio et sentio.
Non ego illi obtempero quod loquitur; pultabo foreis.

MERCURIUS 

Quo agis te? 

SOSIA 

Domum. 

MERCURIUS 

Quadrigas si nunc inscendas Iovis 450
atque hinc fugias, ita vix poteris ecfugere infortunium.

SOSIA 

Nonne herae meae nunciare, quod herus meus iussit, licet?

MERCURIUS 

Tuae, si quid vis nunciare: hanc nostram adire non sinam.
Nam, si me inritassis, hodie lumbi fragium hinc abferes.

SOSIA 

Abeo potius. Di inmortales, obsecro vostram fidem ! 455
ubi ego perii? ubi inmutatus sum? ubi ego formam perdidi?
an egomet me illeic reliqui, si forte oblitus fui?
nam hic quidem omnem imaginem meam, quae antehac fuerat, possidet.
Vivo fit, quod nunquam quisquam mortuo faciet mihi.
Ibo ad portum, atque, haec uti sunt facta, hero dicam meo; 460
nisi etiam is quoque me ignorabit : quod ille faciait Iuppiter ?,
ut ego hodie raso capite calvos capiam pilleum.

I. ii

MERCURIUS. 

Bene prospere hoc hodie operis processit mihi.
Abmovi a foribus maxumam molestiam,
patri ut liceret tuto illam amplexarier. 465
Iam ille illuc ad herum quom Amphitruonem advenerit,
narrabit servom hinc sese a foribus Sosiam
abmovisse; ille adeo illum mentiri sibi
credet, neque credet huc profectum, ut iusserat.
Erroris ambo ego illos et dementiae 470
complebo atque omnem Amphitruonis familiam;
adeo usque satietatem dum capiet pater
illius quam amat; igitur demum omneis scient,
quae facta. Denique Alcumenam Iupiter
rediget antiquam coniugis in concordiam. 475
Nam Amphitruo actutum uxori turbas conciet,
atque insimulabit eam probri : tum meus pater
eam seditionem in tranquillum conferet.
Nunc de Alcumena dudum quod dixi minus,
hodie illa pariet filios geminos duos : 480
alter decumo post mense nascetur puer,
quam seminatus; alter mense septumo.
Eorum Amphitruonis alter est, alter Iovis.
Verum minori puero maior est pater,
minor maiori. Iamne hoc scitis, quid siet? 485
Sed, Alcumenae huius honoris gratia,
pater curavit uno ut foetu fieret :
uno ut labore absolvat aerumnas duas,
et clandestina ut celetur subcipio. 490
Quamquam, ut iamdudum dixi, resciscet tamen
Amphitruo rem omnem. Quid igitur? nemo id probro
profecto ducet Alcumenae. Nam deum
non par videtur facere, delictum suum
suamque ut culpam expetere in mortalem ut sinat. 495
Orationem conprimam: crepuit foris.
Amphitruo subditivos, eccum, exit foras
cum Alcumena uxore usuraria.

I. iii

IUPITER 

Bene vale, Alcumena, cura rem conmunem, quod facis.
Atque inparce quaeso; menseis iam tibi esse actos vides. 500
Mihi necesse'st ire hinc; verum, quod erit gnatum, tollito.

ALCUMENA 

Quid istuc est, mi vir, negoti, quod tu tam subito domo
abeas? 

IUPITER 

Edepol, haud quod tui me, neque domi, distaedeat :
sed ubi summus inperator non adest ad exercitum,
citius quod non facto'st usus, fit, quam quod facto'st opus. 505

MERCURIUS 

Nimis hic scitu'st sycophanta, qui quidem meus sit pater.
Observatote, quam blande mulieri palpabitur.

ALCUMENA 

Ecastor, te experior, quanti facias uxorem tuam.

IUPITER 

Satin' habes, si feminarum nulla 'st, quam aeque diligam?

MERCURIUS 

Edepol, nae illa si istis rebus te sciat operam dare, 510
ego faxim te Amphitruonem esse malis, quam Iovem.

ALCUMENA 

Experiri istuc mavellem me, quam mi memorarier.
Prius abis quam, ubi cubuisti, lectus concaluit locus.
Here venisti media nocte, nunc abis : hoccin' placet?

MERCURIUS 

Adcedam, atque hanc adpellabo, et subparasitabor patri. 515
Nunquam, edepol, quemquam mortalem credo ego uxorem suam
sic ecflictim amare, proinde ut hic te ecflictim deperit.

IUPITER 

Carnufex, non ego te gnovi? abin' e conspectu meo?
quid tibi hanc curatio est rem, verbero, aut mutitio?
quoi ego iam hoc scipione...

ALCUMENA 

Ah ! noli. 

IUPITER 

Mutito modo. 520

MERCURIUS 

Nequiter paene expedivit prima parasitatio.

IUPITER 

Verum quod tu dicis, mea uxor, non te mi irasci decet.
Clanculum abii a legione; operam hanc subrupui tibi,
ex me primo prima scires, rem ut gessissem publicam.
Ea tibi omnia enarravi; nisi te amarem plurimum, 525
non facerem. 

MERCURIUS 

Facitne ut dixi? timidam palpo percutit.

IUPITER 

Nunc, ne legio persentiscat, clam illuc redeundum'st mih;,
ne me uxorem praevortisse dicant prae republica.

ALCUMENA 

Lacrumantem ex abitu concinnas tu tuam uxorem. 

IUPITER 

Tace.
Ne conrumpe oculos; redibo actutum. 

ALCUMENA 

Id actutum diu'st. 530

IUPITER 

Non ego te heic lubens relinquo, neque abeo abs te. 

ALCUMENA 

Sentio;
nam qua nocte ad me venisti, eadem abis. 

IUPITER 

Cur me tenes?
tempus est; exire ex urbe, priusquam lucescat volo.
Nunc tibi hanc pateram, quae dono mi illeic ob virtutem data'st,
Pterela rex qui potitavit, quem ego mea obcidi manu, 535
Alcumena, tibi condono. 

ALCUMENA 

Facis, ut alias res soles.
Ecastor, condignum donum, quali'st qui donum dedit.

MERCURIUS 

Imo sic condignum donum, quali'st quoi dono datum'st.

IUPITER 

Pergin' autem? nonne ego possum, furcifer, te perdere?

ALCUMENA 

Noli, amabo, Amphitruo, irasci Sosiae causa mea. 540

IUPITER 

Faciam ita ut vis. 

MERCURIUS 

Ex amore hic admodum quam saevos est ?

IUPITER 

Numquid vis? 

ALCUMENA 

Ut, quom absim, me ames, me tuam te absente tamen.

MERCURIUS 

Eamus, Amphitruo; lucescit hoc iam. 

IUPITER 

Abi prae, Sosia,
iam ego sequar. numquid vis? 

ALCUMENA 

Etiam, ut actutum advenias. 

IUPITER 

Licet.
Prius tua opinione heic adero; bonum animum habe. 545
Nunc te, nox, quae me mansisti, mitto ut cedas die,
ut mortalis inlucescat luce clara et candida.
Atque quanto, nox, fuisti longior hac proxuma,
tanto brevior dies ut fiat faciam, ut aeque disparet,
ei, dies e nocte adcedat; ibo, et Mercurium subsequar. 550

ACTVS II, i

AMPHITRUO 

Age, i tu secundum. 

SOSIA 

Sequor, subsequor te.

AMPHITRUO 

Scelestissumum te arbitror. 

SOSIA 

Nam quamobrem?

AMPHITRUO 

Quia id, quod neque est, neque fuit, neque futurum'st
mihi praedicas. 

SOSIA 

Eccere, iam tuatim
facis, ut tuis nulla apud te sit fides. 555

AMPHITRUO 

Quid est? quo modo? iam quidem, hercle, ego tibi istam
scelestam, scelus, linguam abscindam. 

SOSIA 

Tuus sum;
proinde ut commodum'st et lubet quidque facias :
tamen, quin loquar haec uti facta sunt heic,
numquam ullo modo me potes deterrere. 560

AMPHITRUO 

Scelestissume, audes mihi praedicare id,
domi te esse nunc, qui heic ades? 

SOSIA 

Vera dico.

AMPHITRUO 

Malum ! quod tibi di dabunt, atque ego hodie dabo. 

SOSIA 

Istuc tibist in manu, nam tuus sum.

AMPHITRUO 

Tun' me, verbero, audes herum ludificari? 565
tun' id dicere audes, quod nemo unquam homo antehac
vidit, nec potest fieri, tempore uno
homo idem duobus locis ut simul sit?

SOSIA 

Profecto, ut loquor, ita res est. 

AMPHITRUO 

Iuppiter te
perdat. 

SOSIA 

Quid mali sum, here, tua ex re promeritus? 570

AMPHITRUO 

Rogasne, inprobe, etiam, qui ludos facis me !

SOSIA 

Merito maledicas mihi, si id ita factum 'st.
Verum haud mentior, resque uti facta, dico.

AMPHITRUO 

Homo hic ebrius est, ut opinor.

SOSIA 

Utinam ita essem ! 

AMPHITRUO 

Optas quae facta. 575

SOSIA 

Egone? 

AMPHITRUO 

Tu istic : ubi bibisti?

SOSIA 

Nusquam equidem bibi. 

AMPHITRUO 

Quid hoc sit
hominis? 

SOSIA 

Equidem decies dixi:
domi ego sum, inquam, ecquid audis?
et apud te adsum Sosia idem.
Satin' hoc plane, satin' diserte,
here, nunc videor
tibi locutus esse? 

AMPHITRUO 

Vah, apage te a me. 

SOSIA 

Quid est negoti? 580

AMPHITRUO 

Pestis te tenet. 

SOSIA

Nam cur istuc
dicis? Equidem valeo et salvos
sum recte, Amphitruo. 

AMPHITRUO 

At te ego faciam
hodie, proinde ac meritus es,
ut minus valeas, et miser sis, 584a
salvos domum si rediero; iam 584b
sequere, sis, herum qui ludificas dictis delirantibus : 585
qui quoniam, herus quod inperavit, neglexisti persequi,
nunc venis etiam ultro inrisum dominum : quae neque fieri
possunt, neque fando unquam adcepit quisquam profers, carnifex;
quoius ego hodie in tergum faxo ista expetant mendacia.

SOSIA 

Amphitruo, miserruma istaec miseria est servo bono, 590
apud herum qui vera loquitur, si id vi verum vincitur.

AMPHITRUO 

Quo id, malum, pacto potest (nam mecum argumentis puta)
fieri, nunc uti ut heic sis et domi? id dici volo.

SOSIA 

Sum profecto et heic et illeic : hoc quoivis mirari licet.
Neque tibi istuc mirum magi' videtur quam mihi. 595

AMPHITRUO 

Quo modo? 

SOSIA 

Nihilo, inquam, mirum magis tibi istuc quam mihi.
Neque, ita me di ament, credebam primo mihimet Sosiae,
donec Sosia, ille egomet, fecit sibi uti crederem
ordine omnia uti quicque actum 'st, dum apud hosteis sedimus,
edissertavit : tum formam una abstulit cum nomine; 600
neque lac lacti magis est simile, quam ille ego simil'st mei.
Nam ut dudum ante lucem a portu me praemisisti domum...

AMPHITRUO 

Quid igitur? 

SOSIA 

Prius multo ante aedeis stabam, quam illo adveneram.

AMPHITRUO 

Quas, malum, nugas ! satin' tu sanus es? 

SOSIA 

Sic sum ut vides.

AMPHITRUO 

Huic homini nescio quid est mali mala obiectum manu 605
postquam a me abiit. 

SOSIA 

Fateor; nam sum obtusus pugnis pessume.

AMPHITRUO 

Quis te verberavit? 

SOSIA 

Egomet memet, qui nunc sum domi.

AMPHITRUO 

Cave quidquam, nisi quod rogabo te, mihi responderis.
Omnium primum, iste, qui sit Sosia, hoc dici volo.

SOSIA 

Tuus est servos. 

AMPHITRUO 

Mihi quidem uno te plus etiam 'st quam volo : 610
neque, postquam sum gnatus, habui, nisi te, servom Sosiam.

SOSIA 

At ego nunc, Amphitruo, dico; Sosiam servom tuum,
praeter me alterum, inquam, adveniens faciam ut obfendas domi,
Davo prognatum patre eodem quo ego sum, forma, aetate item
qua ego sum; quid opu'st verbis? geminus Sosia heic factu'st tibi. 615

AMPHITRUO 

Nimia memoras mira : sed vidistin' uxorem meam?

SOSIA 

Quin, intro ire in aedeis numquam licitum 'st. 

AMPHITRUO 

Quis te prohibuit?

SOSIA 

Sosia ille, quem iamdudum dico, is qui me contudit.

AMPHITRUO 

Quis istic Sosia 'st? 

SOSIA 

Ego, inquam : quotiens dicendum 'st tibi?

AMPHITRUO 

Sed quid ais? num obdormivisti dudum? 

SOSIA ^µ

Nusquam gentium. 620

AMPHITRUO 

Ibi forte istum si vidisses quendam in somnis Sosiam.

SOSIA 

Non soleo ego somniculose heri inperia persequi.
vigilans vidi, vigilans nunc te video, vigilans fabulor,
vigilantem ille me iamdudum vigilans pugnis contudit.

AMPHITRUO 

Quis homo? 

SOSIA 

Sosia, inquam, ego ille : quaeso, nonne intellegis? 625

AMPHITRUO 

Qui, malum, intellegere quisquam potis est? ita nugas blatis.

SOSIA 

Verum actutum gosces ?

AMPHITRUO 

Quem ?

SOSIA 

Iillum gnosces, servom Sosiam.

AMPHITRUO 

Sequere hac igitur me; nam mi istuc primum exquisito 'st opus.
sed vide ex navi ecferantur, quae inperavi, iam omnia.

SOSIA 

Et memor sum, et diligens, ut, quae inperes, conpareant; 630
Non ego cum vino simitu ebibi inperium tuum.

AMPHITRUO 

Utinam di faxint, infecta dicta re eveniant tua !

II. ii

ALCUMENA 

Satin' parva res est voluptatum in vita atque in aetate agunda.
Prae quam quod molestum 'st? ita quoique conparatum est in aetate hominum,
ita dis est placitum, voluptatem ut maeror comes consequatur; 635
quinn inconmodi plus malique inlico adsit, boni si obtigit quid.
Nam ego id nunc experior domo, atque ipsa de me scio, quoi voluptas
parumper data 'st, dum viri mei mihi potestas vidundi fuit
noctem unam modo; atque is repente abiit a me hinc ante lucem.
Sola heic mihi nunc videor, quia ille hinc abest, quem ego amo praeter omneis. 640
Plus aegri ex abitu viri, quam ex adventu voluptatis cepi. Sed hoc me beat
saltem, quom perduelleis vicit, et domum laudis conpos revenit : id solacio 'st.
absit, dummodo laude parta domum recipiat se : feram et perferam usque 645
abitum eius animo forti atque obfirmato, id modo si mercedis
datur mihi, ut meus victor vir belli clueat; satis 
mihi esse ducam. Virtus praemium 'st optimum.
Virtus omnibus rebus anteit profecto.
Libertas, salus, vita, res, parenteis, Patria et prognati tutantur, servantur; 650
virtus omnia in sese habet ; omnia adsunt bona, quem penes est virtus.

AMPHITRUO 

Edepol, me uxori exoptatum credo adventurum domum,
quae me amat, quam contra amo; praesertim re gesta bene, 655
victis hostibus, quos nemo posse superari ratu'st;
eos auspicio meo atque ductu primo coetu vicimus.
Certe enim med illi expectatum optato venturum scio.

SOSIA 

Quid me non rere expectatum amicae venturum meae?

ALCUMENA 

Meus vir hic quidem 'st. 

AMPHITRUO 

Sequere hac tu me. 

ALCUMENA 

Nam quid ille revortitur, 660
qui dodum properare sese aibat? an ille me tentat sciens ?
Atque id se volt experiri, suum abitum ut desiderem,
ecastor, med haud invita se domum recipit suam.

SOSIA 

Amphitruo, redire ad navem meliu'st nos. 

AMPHITRUO 

Qua gratia?

SOSIA 

Quia domi daturus nemo 'st prandium advenientibus. 665

AMPHITRUO 

Qui tibi nunc istuc in mentem venit? 

SOSIA 

Quia enim sero advenimus.

AMPHITRUO 

Qui? 

SOSIA 

Quia Alcumenam ante aedeis stare saturam intellego.

AMPHITRUO 

Gravidam ego illanc heic reliqui quom abeo. 

SOSIA 

Hei perii miser !

AMPHITRUO 

Quid tibi 'st? 

SOSIA 

Ad aquam praebendam conmodum adveni domum
decumo post mense, ut rationem te putare intellego. 670

AMPHITRUO 

Bono animo es. 

SOSIA 

Scin' quam bono animo sim? si situlam cepero,
nunquam, edepol, tu mihi divini quidquam creduis post hunc diem,
ni ego illi puteo, si obcepso, animam omnem intertraxero.

AMPHITRUO 

Sequere hac me modo Alium ego isti rei adlegabo, ne time.

ALCUMENA 

Magis, nunc meum obficium facere, si huic eam advorsum, arbitror. 675

AMPHITRUO 

Amphitruo uxorem salutat laetus speratam suam,
quam omnium Thebis vir unam esse optumam diiudicat,
quamque adeo civeis Thebani vero rumificant probam.
Valuistin' usque? exspectatune advenio? 

SOSIA 

Haud vidi magis.
exspectatum ! eum salutat magis haud quisquam, quam canem. 680

AMPHITRUO 

Et quom te gravidam, et quom te pulchre plenam adspicio, gaudeo.

ALCUMENA 

Obsecro, ecastor, quid tu me deridiculi gratia
sic salutas atque adellas, quasi dudum non videris,
quasique nunc primum recipias te domum huc ex hostibus,
atque me nunc proinde adpellas, quasi multo post videris? 685

AMPHITRUO 

Imo equidem te, nisi nunc hodie, nusquam vidi gentium.

ALCUMENA 

Cur negas? 

AMPHITRUO 

Quia vera didici dicere. 

ALCUMENA 

Haud aequom facit,
qui, quod didicit, id dediscit. An periclitamini
quid animi habeam? sed quid huc vos revortimini tam cito?
An te auspicium conmoratum 'st ? an tempestas continet, 690
qui non abiisti ad legiones, ita uti dudum dixeras?

AMPHITRUO 

Dudum ! quamdudum istuc factum 'st? 

ALCUMENA 

Tentas; iam dudum, modo ,

AMPHITRUO 

Qui istuc potis est fieri, quaeso, ut dicis, iam dudum, modo?

ALCUMENA 

Quid enim censes? te ut deludam contra, lusorem meum,
qui nunc primum te advenisse dicas, modo qui hinc abieris , 695

AMPHITRUO 

Haec quidem deliramenta loquitur. 

SOSIA 

Paulisper mane,
dum edormiscat unum somnum. 

AMPHITRUO 

Quaene vigilans somniat?

ALCUMENA 

Equidem, ecastor, vigilo, et vigilans id, quod factum 'st fabulor.
Nam dudum ante lucem et istunc et te vidi. 

AMPHITRUO 

Quo in loco?

ALCUMENA 

Heic, in aedibus, ubi tu habitas. 

AMPHITRUO 

Numquam factum 'st. 

SOSIA 

Non taces? 700

Quid si e portu navis huc nos dormienteis detulit?

AMPHITRUO 

Etiam tu quoque adsentaris huic? 

SOSIA 

Quid vis fieri?
Non tu scis? Bacchae bacchanti si velis advorsarier,
ex insana insaniorem facies, feriet saepius :
si obsequare, una resolvas plaga. 

AMPHITRUO 

At, pol, quin certa res 705
hanc est obiurgare, quae me hodie advenientem domum
noluerit salutare. 

SOSIA 

Inritabis crabrones. 

AMPHITRUO 

Tace.
Alcumena, unum rogare te volo. 

ALCUMENA 

Quid vis rogare, roga.

AMPHITRUO 

Num tibi aut stultitia adcessit, aut superat superbia?

ALCUMENA 

Qui istuc in mentem est tibi ex me, mi vir, percontarier? 710

AMPHITRUO 

Quia salutare advenientem me solebas antidhac,
adpellare itidem, ut pudicae suos viros, quae sunt, solent.
Eo more expertem te factam adveniens obfendi domi.

ALCUMENA 

Ecastor, equidem te certo heri advenientem inlico
et salutavi, et valuissesne usque, exquisivi simul, 715
mi vir, et manum prehendi et osculum tetuli tibi.

SOSIA 

Tun' heri hunc salutavisti? 

ALCUMENA 

Et te quoque etiam, Sosia.

SOSIA 

Amphitruo, speravi ego istam tibi parituram filium;
verum non est puero gravida. 

AMPHITRUO 

Quid igitur? 

SOSIA 

Insania.

ALCUMENA 

Equidem sana sum, et deos quaeso, ut salva pariam filium. 720
Verum tu malum magnum habebis, si hic suum opficium facit;
ob istuc omen, ominator, capies quod te condecet.

SOSIA 

Enim vero praegnati oportet et malum et malum dari.
Ut, quod obrodat, sit, animo si male esse obcoeperit.

AMPHITRUO 

Tu me heri hic vidisti? 

ALCUMENA 

Ego, inquam, si vis decies dicere. 725

AMPHITRUO 

In somnis fortasse? 

ALCUMENA 

Imo vigilans vigilantem. 

AMPHITRUO 

Vae misero mihi !

SOSIA 

Quid tibi 'st? 

AMPHITRUO 

Delirat uxor. 

SOSIA 

Atra bili percita est.
Nulla res tam deliranteis homines concinnat cito.

AMPHITRUO 

Ubi primum tibi sensisti, mulier, inpliciscier?

ALCUMENA 

Equidem, ecastor, sana et salva sum. 

AMPHITRUO 

Quor igitur praedicas, 730
te heri me vidisse, qui hac noctu in portum advecti sumus?
Ibi coenavi, atque ibi quievi in navi noctem perpetem.
Neque meum pedem huc intuli etiam in aedeis, ut cum exercitu
hinc profectus sum ad Teloboas hosteis, eosque ut vicimus.

ALCUMENA 

Imo mecum coenavisti, et mecum cubuisti. 

AMPHITRUO 

Quid id est? 735

ALCUMENA 

Vera dico. 

AMPHITRUO 

Non quidem, hercle, de hac re; de aliis nescio.

ALCUMENA 

Primulo diluculo abiisti ad legiones. 

AMPHITRUO 

Quomodo?

SOSIA 

Recte dicit; ut conmeminit, somnium narrat tibi.
sed, mulier, postquam experrecta 's, te prodigiali Iovi
aut mola salsa hodie aut thure conprecatam oportuit. 740

ALCUMENA 

Vae capiti tuo ! 

SOSIA 

Tua istuc refert, si curaveris.

ALCUMENA 

Iterum iam hic in me inclementer dicit, atque id sine malo !

AMPHITRUO 

Tace tu. Tu dic : egone abs te abii hinc hodie cum diluculo?

ALCUMENA 

Quis igitur, nisi vos, narravit mi, illi ut fuerit proelium?

AMPHITRUO 

An etiam id tu scis? 

ALCUMENA 

Quippe qui ex te audivi : ut urbem maxumam 745
expugnavisses; regemque Pterelam tute obcideris.

AMPHITRUO 

Egone istuc dixi? 

ALCUMENA 

Tute istic, etiam adstante hoc Sosia.

AMPHITRUO 

Audivistin' tu me narrare haec hodie? 

SOSIA 

Ubi ego audiverim?

AMPHITRUO 

Hanc roga.

SOSIA 

Me quidem praesente numquam factum 'st, quod sciam.

ALCUMENA 

Mirum, quin te advorsus dicat. 

AMPHITRUO 

Sosia, age, me huc adspice. 750

SOSIA 

Specto. 

AMPHITRUO 

Vera volo loqui te, nolo adsentari mihi.
Audivistin' tu hodie me illi dicere ea, quae illa autumat?

SOSIA 

Quaeso, edepol, num tu quoque etiam insanis, quom id me interrogas
qui ipsus equidem nunc primum istanc tecum conspicio simul?

AMPHITRUO 

Quid nunc, mulier, audin' illum? 

ALCUMENA 

Ego vero; ac falsum dicere. 755

AMPHITRUO 

Neque tu illi, neque mihi viro ipsi credis? 

ALCUMENA 

Eo fit, quia mihi
plurimum credo, et scio istaec facta proinde ut proloquor.

AMPHITRUO 

Tun' me heri advenisse dicis? 

ALCUMENA 

Tun' te aiisse hodie hinc negas?

AMPHITRUO 

Nego enim vero; et me advenire nunc primum aio ad te domum.

ALCUMENA 

Obsecro, etiamne hoc negabis, te auream pateram mihi 760
dedisse dono hodie, qua te illeic donatum esse dixeras?

AMPHITRUO 

Neque, edepol, dedi, neque dixi; verum ita animatus fui,
itaque nunc sum, ut ea te patera donem. Sed qui istuc tibi
dixit? 

ALCUMENA 

Ego equidem ex te audivi, et ex tua adcepi manu pateram.

AMPHITRUO 

Mane, mane, obsecro te. Nimis demiror, Sosia, 765
qui illaec illeic me donatum esse aurea patera sciat,
nisi tu dudum hanc convenisti, et narravisti haec omnia.

SOSIA 

Neque, edepol, ego dixi, neque istam vidi, nisi tecum simul.

AMPHITRUO 

Quid hoc sit hominis? 

ALCUMENA 

Vin' proferri pateram? 

AMPHITRUO 

Proferri volo.

ALCUMENA 

Fiat.  Tu, Thessala, intus pateram proferto foras, 770
qua hodie meus vir donavit me. 

AMPHITRUO 

Secede huc tu, Sosia.
Enim vero illud praeter alia mira miror maxume,
si haec habet pateram illam. 

SOSIA 

An etiam id credis, quae in hac cistellula
tuo signo obsignata fertur? 

AMPHITRUO 

Salvom signum 'st? 

SOSIA 

Inspice.

AMPHITRUO 

Recte ita st, ut obsignavi. 

SOSIA 

Quaeso, quin tu istanc iubes 775
pro cerrita circumferri? 

AMPHITRUO 

Edepol, qui facto 'st opus.
Nam haec quidem, edepol, larvarum plena 'st. 

ALCUMENA 

Quid verbis opu'st?
em tibi pateram, eccam. 

AMPHITRUO 

Cedo mi. 

ALCUMENA 

Age, adspice huc, sis, nunc iam.
Tu, qui, quae facta, infitiare; quem ego iam heic convincam palam.
Estne hae patera, qua donatus illei? 

AMPHITRUO 

Summe Iupiter, 780
quid ego video ! haec ea 'st profecto patera : perii, Sosia.

SOSIA 

Aut, pol, haec praestigiatrix multo mulier maxuma 'st,
aut pateram heic inesse oportet. 

AMPHITRUO 

Agedum, solve cistulam.

SOSIA 

Quid ego istam exsolvam? obsignata'st recte: res gesta 'st bene;
tu peperisti Amphitruonem; ego alium peperi Sosiam : 785
nunc si pateram patera peperit, omneis congeminavimus.

AMPHITRUO 

Certum 'st aperire, atque inspicere. 

SOSIA 

Vide, sis, signi quid siet,
ne posterius in me culpam conferas. 

AMPHITRUO 

Aperi modo :
nam haec quidem nos deliranteis facere dictis postulat.

ALCUMENA 

Unde haec igitur est, nisi abs te, quae mihi dono data 'st? 790

AMPHITRUO 

Opus mi est istuc exquisito. 

SOSIA 

Iupiter, proh Iupiter.

AMPHITRUO 

Quid tibi 'st? 

SOSIA 

Heic patera nulla in cistula st. 

AMPHITRUO 

Quid ego audio?

SOSIA 

Id quod verum'st. 

AMPHITRUO 

At cum cruciatu iam, ni adparet, tuo.

ALCUMENA 

Haec quidem adparet. 

AMPHITRUO 

Quis igitur tibi dedit? 

ALCUMENA 

Qui me rogat.

SOSIA 

Me captas, quia tute ab navi clanculum huc alia via 795
praecucurristi, atque hinc pateram tute exemisti atque eam
huic dedisti, post hanc rursum obsignasti clanculum.

AMPHITRUO 

Hei mih !, iam tu quoque huius adiuvas insaniam?
ain' heri nos advenisse huc? 

ALCUMENA 

Aio, adveniensque inlico
me salutavisti, et ego te, et osculum tetuli tibi. 800

SOSIA 

Iam illuc non placet principium de osculo. 

AMPHITRUO 

Perge exsequi.

ALCUMENA 

Lavisti. 

AMPHITRUO 

Quid, postquam lavi? 

ALCUMENA 

Adcubuisti. 

SOSIA 

Euge ! optume.
nunc exquire. 

AMPHITRUO 

Ne interpella. Perge porro dicere.

ALCUMENA 

Cena adposita 'st : coenavisti mecum; ego adcubui simul.

AMPHITRUO 

In eodem lecto? 

ALCUMENA 

In eodem. 

SOSIA 

Hei ! non placet convivium. 805

AMPHITRUO 

Sine modo argumenta dicat. Quid postquam coenavimus?

ALCUMENA 

Te dormitare aibas : mensa ablata 'st, cubitum hinc abiimus.

AMPHITRUO 

Ubi tu cubuisti? 

ALCUMENA 

In eodem lecto tecum una in cubiculo.

AMPHITRUO 

Perdidisti. 

SOSIA 

Quid tibi 'st? 

AMPHITRUO 

Haec me modo ad mortem dedit.

ALCUMENA 

Quid iam, amabo? 

AMPHITRUO 

Ne me adpella. 

SOSIA 

Quid tibi 'st? 

AMPHITRUO 

Perii miser ! 810
quia pudicitiae huius vitium me heic absente 'st additum.

ALCUMENA 

Obsecro, ecastor, cur istuc, mi vir, ex ted audio?

AMPHITRUO 

Vir ego tuus sim? ne me adpella, falso falso nomine.

SOSIA 

Haeret haec res, siquidem haec iam mulier facta 'st ex viro.

ALCUMENA 

Quid ego feci, qua istaec propter dicta dicantur mihi? 815

AMPHITRUO 

Tute edictas facta tua, ex me quaeris quid deliqueris.

ALCUMENA 

Quid ego tibi deliqui, si, quoi nubta sum, tecum fui?

AMPHITRUO 

Tun' mecum fueris? quid illac inpudente audacius?
saltem tute, si pudoris egeas, sumas mutuum.

ALCUMENA 

Istuc facinus, quod tu insimulas, nostro generi non decet. 820
Tu si me inpudicitiae captas, capere non potes.

AMPHITRUO 

Pro di inmortaleis ? cognoscin' tu me saltem, Sosia?

SOSIA 

Propemodum. 

AMPHITRUO 

Cenavin' ego heri in navi in portu Persico?

ALCUMENA 

Mihi quoque adsunt testeis, qui illud, quod ego dicam, adsentiant.

SOSIA 

Nescio quid istuc negoti dicam, nisi si quispiam est 825
Amphitruo alius, qui forte heic absenti te tamen
tuam rem curet, teque absente, heic munus fungatur tuum :
nam quod de illo subditivo Sosia mirum nimi'st.
Certe de istoc Amphitruone iam alterum mirum 'st magis.
Nescio quis praestigiator hanc frustratur mulierem. 830

ALCUMENA 

Per supremi regis regnum iuro, et matrem familias
Iunonem, quam me vereri et metuere 'st par maxume,
ut mi, extra unum te, mortalis nemo corpus corpore
contigit, quo me inpudicam faceret. 

AMPHITRUO 

Vera istaec velim.

ALCUMENA 

Vera dico, sed nequidquam, quoniam non vis credere. 835

AMPHITRUO 

Mulier es, audacter iuras.

ALCUMENA 

Quae non deliquit, decet
audacem esse, confidenter pro se et proterve loqui.AMPHITRUO 
Satis audacter. 

ALCUMENA 

Ut pudicam decet. 

AMPHITRUO 

Tu verbis probas.

ALCUMENA 

Non ego illam mi dotem duco esse, quae dos dicitur;
sed pudicitiam, et pudorem, et sedatum cupidinem, 840
deum metum, parentum amorem, et cognatum concordiam :
tibi morigera, atque ut munifica sim bonis, prosim probis.

SOSIA 

Nae ista, edepol, si haec vera loquitur, examussim 'st optima.

AMPHITRUO 

Delenitus sum profecto ita, ut me qui sim nesciam.

SOSIA 

Amphitruo es profecto : cave, sis, ne tu te usu perduis: 845
ita nunc homines inmutantur, postquam peregre advenimus.

AMPHITRUO 

Mulier, istam rem inquisitam certum 'st non amittere.

ALCUMENA 

Edepol, me libente facies. 

AMPHITRUO 

Quid ais? responde mihi.
Quid si adduco tuum cognatum huc a navi Naucratem,
qui mecum una vectu'st una navi, atque is si denegat 850
facta, quae tu facta dicis, quid tibi aequom est fieri?
Numquid causam dicis, quin te hoc multem matrimonio?

ALCUMENA 

Si deliqui, nulla causa 'st. 

AMPHITRUO

Convenit. Tu, Sosia,
duc hos intro : ego huc ab navi mecum adducam Naucratem.

SOSIA 

Nunc quidem praeter nos nemo 'st : dic mihi verum serio, 855
ecquis alius Sosia intu'st, qui mei similis siet?

ALCUMENA 

Abin' hinc a me dignus domino servos? 

SOSIA 

Abeo, si iubes.

ALCUMENA 
Nimis, ecastor, facinus mirum 'st, qui illi conlibitum siet
meo viro sic me insimulare falso facinus tam malum.
Quidquid est, iam ex Naucrate cognato id cognoscam meo. 860

ACTVS III. i

IUPITER 

Ego sum ille Amphitruo, quoiu'st servos Sosia,
idem Mercurius qui fit, quando commodum'st,
in superiore qui habito coenaculo,
qui interdum fio Iupiter, quando lubet.
Huc autem quom extemplo adventum adporto, inlico 865
Amphitruo fio, et vestitum inmuto meum.
Nunc huc honoris vostri venio gratia,
ne hanc incohatam transigam comoediam.
Simul Alcumenae, quam vir insontem probri
Amphitruo adcusat, veni ut auxilium feram : 870
nam mea sit culpa, quod egomet contraxerim,
si id Alcumenae innocenti expetat.
Nunc Amphitruonem memet, ut obcoepi semel,
esse adsimulabo, atque in horum familiam
frustrationem hodie iniiciam maxumam : 875
post igitur demum faciam res fiat palam
atque Alcumenae in tempore auxilium feram,
faciamque ut uno fetu et quod gravida est viro
et me quod gravida'st, pariat sine doloribus.
Mercurium iussi me continuo consequi, 880
si quid vellem inperare. Nunc hanc adloquar. 

III. ii

ALCUMENA 

Durare nequeo in aedibus; ita me probri,
stupri, dedecoris a viro argutam meo!
Ea quae sunt facta, infectare esse adclamitat.
Quae neque sunt facta, neque ego in me admisi, arguit : 885
atque id me susque deque esse habituram putat.
Non, edepol, faciam, neque me perpetiar probri
falso insimulatam, quin ego illum aut deseram,
aut satisfaciat mihi ille, atque adiuret insuper,
nolle esse dicta, quae in me insontem protulit. 890

IUPITER 

Faciundum 'st mi illud, fieri quod illaec postulat,
si me illam amantem ad sese studeam recipere :
quando, ego quod feci, factum id Amphitruoni obfuit,
atque illi dudum meus amor negotium
insonti exhibuit; nunc autem insonti mihi 895
illius ira in hanc et maledicta expetent.

ALCUMENA 

Et, eccum video, qui me miseram arguit
stupri, dedecoris. 

IUPITER 

Te volo, uxor, conloqui.
Quo te avortisti? 

ALCUMENA 

Ita ingenium meum'st :
inimicos semper osa sum obtuerier. 900

IUPITER 

Heia autem inimicos? 

ALCUMENA 

Sic est, vera praedico :
nisi etiam hoc falso dici insimulaturus es.

IUPITER 

Nimis iracunda 's. 

ALCUMENA 

Potin' es ut abstineas manum
nam certo, si sis sanus aut sapias satis,
quam tu inpudicam esse arbitrere et praedices, 905
cum ea tu sermonem nec ioco nec serio
tibi habeas, nisi sis stultior stultissumo.

IUPITER 

Si dixi, nihilo magis es, neque ego esse arbitror,
et id huc revorti, uti me purgarem tibi.
Nam nunquam quidquam meo animo fuit aegrius, 910
quam postquam audivi ted esse iratam mihi.
Cur dixisti? inquies : ego expediam tibi.
non, edepol, quo te esse inpudicam crederem;
verum periclitatus animum sum tuum,
quid faceres, et quo pacto id ferre induceres. 915
Equidem ioco illa dixeram dudum tibi,
ridiculi causa : vel rogato hunc Sosiam.

ALCUMENA 

Quin huc adducis meum cognatum Naucratem,
testem quem dudum te adducturum dixeras,
te huc non venisse? 

IUPITER 

Si quid dictum'st per iocum, 920
non aequom'st id te serio praevortier.

ALCUMENA 

Ego illud scio quam doluerit cordi meo.

IUPITER 

Per dexteram tuam te, Alcumena, oro obsecro,
da mihi hanc veniam, ingnosce; irata ne sies.

ALCUMENA 

Ego istaec feci verba virtute inrita : 925
nunc quando factis me impudicis abstines.
Ab impudicis dictis avorti volo.
Valeas, tibi habeas res tuas, reddas meas.
Iuben' mi ire comites? 

IUPITER 

Sanan' es? 

ALCUMENA

Si non iubes,
ibo egomet, comitem mihi Pudicitiam duxero. 930

IUPITER 

Mane, arbitratu tuo iusiurandum dabo,
me meam pudicam esse uxorem arbitrarier.
Id ego si fallo, tum te, summe Iupiter,
quaeso, Amphitruoni ut semper iratus sies.

ALCUMENA 

Ah ! propitius sit potius. 

IUPITER 

Confido fore : 935
nam iusiurandum verum te advorsum dedi.
Iam nunc irata non es? 

ALCUMENA 

Non sum. 

IUPITER

Bene facis.
Nam in hominum aetate multa eveniunt huiusmodi :
capiunt voluptates, capiunt rursum miserias.
Irae interveniunt; redeunt rursum in gratiam. 940
Verum irae si quae forte eveniunt huiusmodi
inter eos, rursum si reventum in gratiam'st,
bis tanto amici sunt inter se, quam prius.

ALCUMENA 

Primum cavisse oportuit ne diceres;
verum eadem si isdem purgas, mihi patiunda sunt. 945

IUPITER 

Iube vero vasa pura adornari mihi,
ut quae apud legionem vota vovi, si domum
redissem salvos, ea ego exsolvam omnia.

ALCUMENA 

Ego istuc curabo. 

IUPITER 

Evocate huc Sosiam;
gubernatorem, qui in mea navi fuit, 950
Blepharonem arcessat, qui nobiscum prandeat.
is adeo inpransus ludificabitur,
quom ego Amphitruonem collo hinc obstricto traham.

ALCUMENA 

Mirum quid solus secum secreto ille agat ?
Atque aperiuntur aedeis : exit Sosia. 955

III. iii

SOSIA 

Amphitruo, adsum; si quid opus est, inpera, inperium exequar.

IUPITER 

Optume advenis. 

SOSIA 

Iam pax est inter vos duos?
Nam quia vos tranquillos video, gaudeo et volupe'st mihi.
Atque ita servom par videtur frugi sese instituere,
proinde heri ut sint, ipse item sit, voltum e voltu comparet : 960
tristis sit, si heri sint tristeis, hilarus sit, si gaudeant.
Sed age, responde : iam vos redistis in concordiam?

IUPITER 

Derides, qui scis iam dudum haec me dixisse per iocum.

SOSIA 

An id ioco dixisti? equidem serio ac vero ratus.

IUPITER 

Habui expurigationem : facta pax est. 

SOSIA 

Optume'st. 965

IUPITER 

Ego rem divinam intus faciam, vota quae sunt. 

SOSIA 

Censeo.

IUPITER 

Tu gubernatorem a navi huc evoca verbis meis
Blepharonem, ut, re divina facta, mecum prandeat.

SOSIA 

Iam heic ero, quum illeic censebis esse me.

IUPITER 

Actutum huc redi.

ALCUMENA 

Numquid vis, quin abeam iam intro, ut adparentur quibus opu'st? 970

IUPITER 

I sane, et, quantum pote'st, parata fac sint omnia.

ALCUMENA 

Quin venis, quando vis, intro? faxo haud quicquam sit morae.

IUPITER 

Recte loquere et proinde diligentem ut uxorem decet.
Iam hi ambo, et servos et hera frustra sunt duo,
qui me Amphitruonem rentur esse, errant probe. 975
Nunc tu divine huc fac adsis Sosia.
Audis quae dico, tametsi praesens non ades.
Fac Amphitruonem advenientem ab aedibus
ut abigas quovis pacto; fac conmentus sies.
Volo deludi illunc, dum cum hac usuraria 980
uxore nunc mihi morigero. Haec curata sint
fac, sis, proinde adeo, ut me velle intellegis,
atque ut ministres mihi, quom mihi sacruficem.

III. iv

MERCURIUS 

Concedite atque abscedite omneis, de via decedite,
nec quisquam tam audax fuat homo, qui obviam obsistat mihi. 985
Nam mihi quidem, hercle, qui minus liceat deo minitarier
populo, ni decedat mihi, quam servolo in comoediis?
Ille navem salvam nunciat, aut irati adventum senis :
ego sum Iovi dicto audiens, eius iussu nunc huc me adfero.
Quamobrem mi magis par est via decedere et concedere. 990
Pater vocat me, eum sequor, eius dicto imperio sum audiens :
ut filium bonum patri esse oportet, itidem ego sum patri.
Amanti subparasitor, hortor, adsto, admoneo, gaudeo.
Si quid patri volupe'st, voluptas ea mi multo maxuma'st.
Amat: sapit, recte facit, animo quando obsequitur suo : 995
quod omneis homines fecere oportet, dum id modo fiat bono.
Nunc Amphitruonem volt deludi meus pater; faxo probe
iam hic deludetur, spectatores, vobis inspectantibus.
Capiam coronam mi in caput : adsimulabo me esse ebrium;
atque illuc sursum escendero : inde optume cispellam virum. 1000
De supero, quom huc adcesserit; faciam ut sit madidus sobrius.
Deinde illi actutum subferet suus servos poenas Sosia;
eum fecisse ille hodie arguet, quae ego fecero heic : quid id mea?
Meo me aequom'st morigerum patri, eius studio servire addecet.
Sed eccum Amphitruonem; advenit : iam ille heic deludetur probe, 1005
siquidem vos voltis auscultando operam dare.
Ibo intro, ornatum capiam qui potis decet.
Dein sursum adscendam in tectum, ut illum hinc prohibeam.

ACTVS IV .i

AMPHITRUO 

Naucratem quem convenire volui, in navi non erat :
neque domi, neque in urbe invenio quemquam qui illum viderit. 1010
Nam omneis plateas perreptavi, gymnasia et myropolia;
apud emporium, atque in macello; in palaestra atque in foro,
in medicinis, in tonstrinis, apud omneis aedeis sacras.
Sum defessus quaeritando, nusquam invenio Naucratem.
Nunc domum ibo, atque ex uxore hanc rem pergam exquirere, 1015
quis fuerit quem propter corpus suum stupri compleverit.
Nam me, quam illam quaestionem inquisitam hodie amittere,
mortuum satiu'st. Sed aedeis obcluserunt : eugepae !
Pariter hoc fit, atque ut alia facta sunt. Feriam foreis.
Aperite hoc :heus, ecquis hic est? ecquis hoc aperit ostium? 1020 

IV. ii

MERCURIUS 

Quis ad foreis est? 

AMPHITRUO 

Ego sum. 

MERCURIUS 

Quid ego sum. 

AMPHITRUO

Ita loquor. 

MERCURIUS 

Tibi Iupiter
dique omneis irati certo sunt, qui sic frangas foreis.

AMPHITRUO 

Quo modo? 

MERCURIUS 

Eo modo, ut profecto vivas aetatem miser.

AMPHITRUO 

Sosia ! 

MERCURIUS 

Ita, sum Sosia, nisi me esse oblitum existumas.
Quid nunc vis? 

AMPHITRUO 

Sceleste, at etiam quid velim, id tu me rogas? 1025

MERCURIUS 

Ita, rogo. paene effregisti, fatue, foribus cardines.
an foreis censebas nobis poblicitus praeberier?
Quid me adspectas, stolide? quid nunc vis tibi? aut quis tu es homo?

AMPHITRUO 

Verbero, etiam quis ego sim me rogitas, ulmorum acheruns !
Quem, pol, ego hodie ob istaec dicta faciam ferventem flagris. 1030

MERCURIUS 

Prodigum te fuisse oportet olim in adulescentia.

AMPHITRUO 

Quidum? 

MERCURIUS 

Quia senecta aetate a me mendicas malum.

AMPHITRUO 

Cum cruciatu tuo istaec hodie, verna, verba funditas.

MERCURIUS 

Sacrufico ego tibi. 

AMPHITRUO 

Qui? 

MERCURIUS 

Quia enim te macto infortunio.

LACUNE jusqu'à la fin de l'acte IV : TEXTE D'HERMOLAUS BARBARUS

AMPHITRUO

« Tun' me mactes, carnufex? nisi formam dii hodie meam perduint,
« Faxo ut bubulis coriis onustus sis, Saturni hostia.
« Ita ego te certo cruce et cruciatu mactabo : exi foras. 
« Mastigia.

MERCURIUS

Larva umbratilis, tu me minis territas? 
« Nisi hinc actutum fugias, si denuo pultaveris. 
« Si minusculo digito increpuerint foreis, hac tegula
« Tuum deminuam caput, ut cum dentibus linguam exscrees.

AMPHITRUO

« Tun', furcifer, meis me procul prohibessis aedibus?
« Tun' meas pulsare foreis? hasce inlico toto demoliar cardine.

MERCURIUS

« Pergin'?

AMPHITRUO

Pergo.

MERCURIUS

Adcipe.

AMPHITRUO

Sceleste, in herum? si te hodie adprehendero,
« Ad id redigam miseriarum, ut semper sis miser.

MERCURIUS

« Bacchanal te exercuisse oportuit, senex.

AMPHITRUO

Quidum?

MERCURIUS

« Quando tu me tuum servom censes.

AMPHITRUO

Quid? censeo?

MERCURIUS

« Malum tibi : praeter Amphitruonem, herum gnovi neminem.

AMPHITRUO

« Num formam perdidi? mirum, quin me gnorit Sosia.
« Scrutabor : eho dic mihi, quis videor? num satis Amphitruo?

MERCURIUS

« Amphitruo? sanusne es? nonne tibi praedictum, senex, 
« Bacchanal te exercuisse, quom, qui sis, alium rogites?
« Abscede, moneo : molestus ne sies, dum Amphitruo 
« Cum uxore, modo ex hostibus adveniens, voluptatem capit.

AMPHITRUO

« Qua uxore?

MERCURIUS

Alcumena.

AMPHITRUO

Quis homo?

MERCURIUS

Quotiens vis dictum? Amphitruo,
« Herus meus. Molestus ne sies.

AMPHITRUO

Quicum cubat?

MERCURIUS

« Vide, ne infortunium quæras, qui me sic ludifices?

AMPHITRUO

« Dic, quaeso, mi Sosia.

MERCURIUS

Blandire? cum Alcumena.

AMPHITRUO

In eodemne 
« Cubiculo?

MERCURIUS

« Imo, ut arbitror, corpore corpus incubat.

AMPHITRUO

Væ misero mihi?

MERCURIUS

« Lucri'st, quod miseriam deputat : nam uxorem usurariam
« Perinde est praebere, ac si agrum sterilem fodiendum loces.

AMPHITRUO

« Sosia.

MERCURIUS

Quid, malum, Sosia?

AMPHITRUO

Non me gnovisti, verbero?

MERCURIUS

« Gnovi te hominem molestum, qui ne emas litigium. 

AMPHITRUO

Adhuc
« Amplius : nonne ego herus sum tuus Amphitruo? 

MERCURIUS

Tu Bacchus es, 
« Haud Amphitruo : quotiens tibi dictum vis? num denuo?
« Meus Amphitruo uno cubiculo Alcumenam conplexu tenet.
« Si pergas, eum heic sistam, neque sine tuo magno malo. 

AMPHITRUO

« Cupio adcersi : utinam ne pro benefactis hodie patriam,
« Aedeis, uxorem, familiam cum forma una perduam ! 

MERCURIUS

« Adcersam equidem : sed de foribus tu interea, sis, vide.
« Si molestus sis, evades nunquam, quin te sacruficem.

IV. iii

AMPHITRUO, BLEPHARO, SOSIA

« Becte moues ; eamus, te advorsum uxori etiam advocatum volo.

IV, iiii JUPITER, AMPHITRUO, SOSIA, BLEPHARO

IUPITER

« Eccum cum Blepharone Sosiam : conpellabo hos prius. Sosia,
« Tandem ad nos? esurio.

SOSIA

Dixin' tibi hunc veneficum?

AMPHITRUO

« Imo ego hunc, Thebani civeis, qui domi uxorem meam
« Inpudicitia inpetivit, per quem teneo thesaurum stupri.

SOSIA

« Here, si tu nunc esuris, ego satur pugnis ad te volito.

AMPHITRUO

« Pergin', mastigia?

SOSIA

Abi ad Acheruntem, venefice.

AMPHITRUO

Men' veneficum?
« Vapula.

IUPITER

Quae, hospes, intemperiae, ut tu meum verberes?

AMPHITRUO

Tuum?

IUPITER

Meum.

AMPHITRUO

« Mentiris.

IUPITER

Sosia, i intro : dum hunc sacrufico, fac paretur prandium.

SOSIA

« Ibo. Amphitruonem, arbitror, ita comiter Amphitruo
« Adcipiet, ut dudum memet ego ille alter Sosia Sosiam.
« Interea dum isti certant, in popinam devortundum'st mihi :
« Lanceis detergam omneis, omneisque trullas hauriam.

IUPITER

Tun' me
« Mentiri ais? 

AMPHITRUO

Mentiris, inquam, meae conruptor familiae !

IUPITER

« Ob istuc indignum dictum, te obstricto collo hac adripiam.

AMPHITRUO

« Vae misero mihi ! 

IUPITER

At id praecavisse oportuit.

AMPHITRUO

Blepharo, subpetias mihi.

BLEPHARO

Consimeleis sunt adeo, ut utri adsim, nesciam : rixam tamen,
« Ut pote'st, dirimam. Amphitruo, noli Amphitruonem duello perdere;
« Linque collum, precor. 

IUPITER

Hunc tu Amphitruonem dictitas?

BLEPHARO

« Quid ni? unus olim; nunc vero partus est geminus. 
« Dum tu vis esse, alter quoque esse forma non desinit. 
« Interea, quaeso, collum linque.

IUPITER

Linquo : sed die mihi, videturne tibi
« Istic Amphitruo?

BLEPHARO

Uterque quidem.

AMPHITRUO

Pro summe Jupiter ! ubi hodie
« Mihi formam adimis ! pergo quaerere : tune Amphitruo?

IUPITER

Tu negas?

AMPHITRUO

« Pernego, quando Thebis, praeter me, nemo'st alter Amphitruo. 

IUPITER 

« Imo praeter me, nemo; atque adeo tu, Belpharo, judex sies. 

BLEPHARO

« Faciam id, si queo, signis palam : tu responde prius.

AMPHITRUO

Lubens.

BLEPHARO

« Antequam cum Taphiis a te pugna sit mita, quid mandasti mihi?

AMPHITRUO

 « Parata navi, clavo haereres sedulo.

IUPITER

« Ut si nostri fugam facerent, illuc me tuto reciperem.

BLEPHARO

« Item aliud? 

AMPHITRUO

Ut bene nummatum servaretur marsuplum.

IUPITER

« Quae pecuniae? 

BLEPHARO

Tace, sis, tu; meum'st quaerere : scisti numerum?

IUPITER

 « Talenta quinquaginta attica.  

BLEPHARO

Hic ex amussim rem enarrat; et tu, 
« Quot philippei?

AMPHITRUO

Duo millia.

 JUPITER

Oboli vero bis totidem.

BLEPHARO

Uterque
« Rem tenet probe, intus in crumena clausum alterum esse oportuit.

IUPITER

« Attende, sis : hac dextera, ut gnosti, regem mactavi Pterelam;
« Spolia ademi; et pateram, qua ille potare solitu'st, in cistella
« Pertuli, dono uxori meæ dedi, quicum hodie domi lavi,
« Sacruficavi, cubui.

AMPHITRUO

Hei mihi ! quid audio? vix apud me sum : 
« Vigilans quippe dormio, vigilans somnio, vivos et sanus intereo.
« Ego idem ille sum Amphitruo, Gorgophones nepos, imperator Thebanorum,
«Et Creontis unicus, Teleboarum perduellis, qui Acarnanes
« Et Taphios vi vici, et summa regem virtute bellica. 
« Illisce praefeci Cephalum, magni Deionei filium.

IUPITER

« Ego idem latrones hosteis bello et virtute contudi.
« Electryonem perdiderant, nostrae et germanos conjugis;
« Achaiam, Etoliam, Phocidem, per freta Ionium et Aegeum et Creticum
« Vagati, vi vortebant piratica.

AMPHITRUO

Di immortales ! mihimet
« Non credo, ita omnia, quæ facta illeic, ex amussim loquitur. Vide,
« Blepharo.

BLEPHARO
Unum superest : id si fuat, Amphitruones fitote gemini.

IUPITER

« Quid dicas, gnovi : cicatricem in dextro musculo ex illoc volnere
« Quod mihi inpegit Pterela.

BLEPHARO

Eam quidem.

AMPHITRUO

Adposite.

IUPITER

Viden'? en adspice.

BLEPHARO

« Detegite, adspiciam.

IUPITER

Deteximus, vide.

BLEPHARO

Supreme Jupiter,
« Quid intueor? utrique in musculo dextero, eodem in loco,
« Signo eodem adparet probe, ut primum coivit, cicatrix rufula,
« Sublurida. Rationes jacent, judicium silet, quid agam nescio.

FIN DE LA LACUNE

IV, v. BLEPHARO, AMPHITRUO, JUPITER

BLEPHARO 

Vos inter vos partite : ego abeo, mi negotium'st.
Neque ego unquam tanta mira me vidisse censeo.

AMPHITRUO 

Blepharo, quaeso, ut advocatus mihi adsis, neve abeas. 

BLEPHARO 

Vale.
Quid opu'st me advocato, qui, utri sim advocatus, nescio?

IUPITER 

Intro ego hinc eo; Alcumena parturit.

AMPHITRUO 

Perii miser !
Quid ego ? quem advocati iam atque amici deserunt. 1040
Numquam, edepol, me inultus istic ludificabit, quisquis est.
Nam iam ad regem recta me ducam, resque ut facta'st eloquar.
Ego, pol, illum ulciscar hodie Thessalum veneficum,
qui pervorse perturbavit familiae mentem meae.
Sed ubi ille'st? intro, edepol, abiit, credo ad uxorem meam. 1045
Qui me Thebis alter vivit miserior? quid nunc agam ?
quem omneis mortaleis ignorant, et ludificant, ut lubet.
Certum'st, introrumpam in aedibus; ubi quemque hominem adspexero,
sive ancillam, sive servom, si uxorem, si adulterum,
si patrem, si avom videbo, obtruncabo in aedibus. 1050
Neque me Iupiter neque, di omneis id prohibebunt, si volent,
quin sic faciam uti constitui. Pergam in aedibus nunciam.

ACTUS V. i

BROMIA 

Spes atque opes vitae meae iacent sepultae in pectore,
neque ulla'st confidentia iam in corde, quin amiserim;
ita mihi videntur omnia, mare, terra, caelum, consequi, 1055
iam ut obprimar, ut enicer : me miseram ! quid agam nescio.
Ita tanta mira in aedibus sunt facta : vae miserae mihi !
animo male'st : aquam velim ! conrupta sum, atque absumta sum.
Caput dolet, neque audio, nec oculis prospicio satis.
Nec me miserior femina'st, neque ulla videatur magis. 1060
iIa herae meae hodie contigit : nam ubi parturit, deos sibi invocat,
strepitus, crepitus, sonitus, tonitrus: 
ut subito, ut propere, ut valide tonuit!
Ubi quisque institerat, concidit crepitu. Ibi nescio quis maxuma
voce exclamat : 'Alcumena, adest auxilium, ne time :
et tibi et tuis propitius caeli cultor advenit. 1065
Exsurgite, inquit, qui terrore meo obcidistis prae metu.'
Ut iacui, exsurgo. Ardere censui aedeis, ita tum confulgebant.
Ibi me inclamat Alcumena; iam ea res me horrore adficit.
Herilis praevortit metus: accurro, ut sciam quid velit :
atque illam geminos filios pueros peperisse conspicor; 1070
neque nostrum quisquam sensimus, quom peperit, neque providimus.
Sed quid hoc? quis hic est senex, qui ante aedeis nostras sic iacet?
Numnam hunc percussit Iupiter?
Credo, edepol : nam, pro Iupiter ! sepultu'st, quasi sit mortuus.
Ibo et cognoscam, quisquis est. Amphitruo hic quidem'st herus meus. 1075
Amphitruo ! 

AMPHITRUO

Perii ! 

BROMIA 

Surge. 

AMPHITRUO

Interii !. 

BROMIA 

Cedo manum. 

AMPHITRUO

Quis me tenet?

BROMIA 

Tua Bromia ancilla. 

AMPHITRUO

Totus timeo, ita me increpuit Iupiter.
Nec secus est, quasi si ab Acherunte veniam. Sed quid tu foras
egressa's? 

BROMIA 

Eadem nos formido timidas terrore impulit :
in aedibus, ubi tu habitas, nimia mira vidi. Vae mihi, 1080
Amphitruo, ita mihi animus etiam nunc abest. 

AMPHITRUO 

Agedum expedi;
scin' me tuom esse herum Amphitruonem? 

BROMIA 

Scio. 

AMPHITRUO

Viden' etiam nunc , 

BROMIA 

Scio.

AMPHITRUO 

Haec sola sanam mentem gestat meorum familiarium.

BROMIA  

Imo omneis sani sunt profecto. 

AMPHITRUO 

At me uxor insanum facit
suis foedis factis. 

BROMIA 

At ego faciam, tu idem ut aliter praedices, 1085
Amphitruo, piam et pudicam esse tuam uxorem ut scias.
De ea re signa atque argumenta paucis verbis eloquar.
Omnium primum Alcumena geminos peperit filios.

AMPHITRUO 

Ain' tu, geminos? 

BROMIA 

Geminos. 

AMPHITRUO 

Di me servant. 

BROMIA 

Sine me dicere,
ut scias tibi tuaeque uxori deos esse omneis propitios. 1090

AMPHITRUO 

Loquere. 

BROMIA 

Postquam parturire hodie uxor obcoepit tua,
ubi utero exorti dolores, ut solent puerperae,
invocat deos immortaleis, ut sibi auxilium ferant,
manibus puris, capite operto. Ibi continuo contonat
sonitu maxumo; aedeis primo ruere rebamur tuas. 1095
Aedes totae confulgebant tuae, quasi essent aureae.

AMPHITRUO 

Quaeso, absolvito hinc me extemplo, quando satis deluseris.
quid fit deinde? 

BROMIA 

Dum haec aguntur, interea uxorem tuam
neque gementem neque plorantem nostrum quisquam audivimus;
ita profecto sine dolore peperit. 

AMPHITRUO 

Iam istuc gaudeo, 1100
utut erga me merita'st. 

BROMIA 

Mitte istaec, atque haec, quae dicam, adcipe.
Postquam peperit, pueros lavere iussit nos; obcoepimus.
Sed puer ille, quem ego lavi, ut magnu'st et multum valet!
Neque eum quisquam conligare quivit incunabulis.

AMPHITRUO 

Nimia mira memoras : si istaec vera sunt, divinitus 1105
non metuo quin meae uxori latae subpetiae sient.

BROMIA 

Magis iam, faxo, mira dices : postquam in cunas conditu'st,
devolant angueis iubati deorsum in impluvium duo
maxumi; continuo extollunt ambo capita. 

AMPHITRUO 

Hei mihi.

BROMIA 

Ne pave : sed angueis oculis omneis circumvisere. 1110
Postquam pueros conspicati, pergunt ad cunas citi.
Ego cunas recessim rursum vorsum trahere et ducere,
metuens pueris, mihi formidans; tantoque angueis acrius
persequi. Postquam conspexit angueis ille alter puer,
citus e cunis exilit, facit recta in angueis impetum; 1115
alterum altera adprehendit eos manu perniciter.

AMPHITRUO 

Mira memoras ! nimis formidolosum facinus praedicas.
Nam mihi horror membra misero percipit dictis tuis.
Quid fit deinde? porro loquere. 

BROMIA 

Puer ambo angueis enicat.
Dum haec aguntur, voce clara exclamat uxorem tuam... 1120

AMPHITRUO 

Quis homo? 

BROMIA 

Summus inperator divom atque hominum, Iupiter.
Is se dixit cum Alcumena clam consuetum cubilibus,
eumque filium suom esse, qui illos angues vicerit :
alterum tuum esse dixit puerum. 

AMPHITRUO 

Pol, me haud paenitet,
scilicet boni dimidium mihi dividere cum Iove. 1125
Abi domum, iube vasa pura actutum adornari mihi,
ut Iovis supremi multis hostiis pacem expetam.
Ego Tiresiam coniectorem advocabo, et consulam
quid faciundum censeat; simul hanc rem ut facta'st eloquar.
Sed quid hoc? quam valide tonuit ! Di, obsecro vostram fidem. 1130 

V. ii

IUPPITER 

Bono animo es, adsum auxilio, Amphitruo, tibi et tuis;
nihil est quod timeas; hariolos, haruspices
mitte omneis : quae futura et quae facta, eloquar,
multo adeo melius quam illi, quom sum Iupiter.
Primum omnium Alcumenae usuram corporis 1135
cepi, et concubitu gravidam feci filio.
Tu gravidam item fecisti, quom in exercitum
profectus : uno partu duos peperit simul.
Eorum alter, nostro qui est susceptus semine,
suis factis te inmortali adficiet gloria. 1140
Tu cum Alcumena uxore antiquam in gratiam
redi; haud promeruit, quamobrem vitio vorteres;
mea vi subacta'st facere. Ego in caelum migro.

V. iii

AMPHITRUO 

Faciam ita, ut iubes, et te oro, promissa ut serves tua.
Ibo ad uxorem intro : missum facio Tiresiam senem.
Nunc, spectatores, Iovis summi causa clare plaudite.