précédent

μεʹ. 1. Βασιλεὺς δὲ ἄγων τὴν στρατιὰν, ἐστρατοπέδευσεν ἐπὶ Πάνακα τὸν ποταμὸν, ὡς αὐτόθι διανυκτερεύσων, ἅμα δὲ ἕῳ, καὶ τῆς ἐπὶ τὴν λείαν διεσκεδασμένης στρατιᾶς ἐπανελθούσης, ἀσφαλῶς τὸ ἐπίλοιπον ἀνύσων τῆς ὁδοῦ. Κλινούσης δὲ ἡμέρας ἤδη, ἡ διασκεδασμένη στρατιὰ ἐπαναζεύξασα ἐκ τῆς λεηλασίας, οὖσα οὐκ ὀλίγη καὶ βοσκημάτων πλῆθος ἐπαγομένη αἰχμαλώτων καὶ ἀνδραπόδων, ἐπὶ τὸ στρατόπεδον ἐβάδιζε τῶν ὁμοφύλων, ἀγνοοῦσα τὴν μετὰ τῶν Τριβαλῶν γεγενημένην συμπλοκήν. Οἱ δὲ ἐν τῷ στρατοπέδῳ ὑποπτεύσαντες μὴ εἶναι τοὺς σφετέρους, ἀλλὰ τοὺς Τριβαλοὺς συστάντας ἐπιέναι σφίσιν, ἐπεὶ οὐκ ἀξιόμαχοι ἐδόκουν εἶναι πρὸς αὐτοὺς, οὐ διὰ τὸ πλῆθος μόνον, ἀλλὰ καὶ τὴν κατὰ τὰς προγεγενημένας μάχας τόλμαν, ἀναστάντες ἔφευγον κατακράτος ποῤῥωτάτω τῆς στρατιᾶς ἔτι ἐπιφαινομένης, δείσαντες, μὴ ἐγκαταλειφθέντες διαφθαρῶσι, καὶ τὴν ἐν Φιλίππου δίοδον ἐσπούδαζον ἕκαστος διαβαίνειν φθάνοντες τοὺς ἄλλους. Ὑπώπτευον γὰρ, εἰ ἐπιγένοιτο ἡ νὺξ καὶ τῆς τροπῆς αἴσθοιντο οἱ Φιλιππήσιοι, οὐδὲν εἶναι κώλυμα παντάπασι διαφθαρήσεσθαι, τῶν μὲν Φιλιππησίων κατασχόντων τὰ στενὰ καὶ οὐκ ἐώντων διαβαίνειν ἐπὶ Θρᾴκην, τῆς στρατιᾶς δὲ ἐπικειμένης καὶ διαφθειρούσης. Ἐπί τινος γὰρ ὑπωρείας τῆς Φιλιππησίων πόλεως κειμένης, τὸ μὲν ὑπὲρ τὴν πόλιν ἀβατόν ἐστι διὰ σκληρότητα, φάραγξι βαθείαις καὶ κρημνοῖς καὶ πέτραις περιειλημμένον, τὸ δ´ ὑπὸ τὴν πόλιν λεῖον ὂν, τέναγός ἐστι καὶ τέλμα βαθὺ ἑλῶδες καὶ ὕδασι πολλοῖς κατάῤῥυτον. στενὴ δέ τις δίοδός ἐστι μεταξὺ τῆς πόλεως καὶ τοῦ τενάγους, ἣν προὔργου παντὸς ἐποιοῦντο διελθεῖν, πρὶν αἰσθέσθαι τούτους τοὺς Φιλιππησίους ἡττημένους. συναπήχθησαν δὲ τοῖς βαρβάροις καὶ οἱ Ῥωμαῖοι πρὸς τὴν φυγήν. Βασιλεὺς δὲ ἀχθόμενος πρὸς τὴν τροπὴν, οὕτω παρὰ λόγον γεγενημένην, παρακατέχειν μέν τινας ἐπειρᾶτο καὶ μάχεσθαι τοῖς ἐπιοῦσιν, (ἦσαν γάρ τινες ἐκ Τριβαλῶν ὀλίγοι ἐκ τῶν πέριξ κωμῶν συνειλεγμένοι, οἳ ἐπέκειντο αὐτίκα τοῖς βαρβάροις φεύγουσιν· ἡ γὰρ ἐν Φεραῖς στρατιὰ καὶ Βοΐχνας παντάπασιν ἠγνόουν τὸ συμβάν·) πράττειν δὲ οὐδὲν ἠδυνήθη τῶν δεόντων, πάντων πρὸς ἓν ὁρώντων, ὅπως τῇ φυγῇ σωθῶσιν. Ἀναγκαίως δὲ αὐτὸς καὶ μόνος συνεπλέκετο τοῖς ἐπιοῦσι καὶ ἀνεῖργε τοῦ μὴ τοὺς φεύγοντας διαφθείρειν ἐπιπλέον. Ὅμως διεφθάρησαν καὶ Ῥωμαίων καὶ βαρβάρων οὐκ ὀλίγοι, μάλιστα δὲ κατὰ τὴν δίοδον τὴν ἐν Φιλίππου.

2. Ἤδη γὰρ καὶ Φιλιππήσιοι τῶν βαρβάρων τῆς τροπῆς αἰσθόμενοι, ἐπέκειντο καὶ διέφθειρον ἁπανταχοῦ. Βασιλεὺς δὲ ἀμυνόμενος καὶ περισώζων ἑαυτὸν, ᾔει καὶ αὐτὸς τὴν εἰς Φιλίππου. Ἀπειρηκότος δὲ αὐτῷ τοῦ ἵππου ταῖς συχναῖς ἐφόδοις καὶ ἐπεκδρομαῖς, καὶ ἐν ἀμηχανίᾳ ἤδη ὄντι, Κυπαρισσιώτης, εἷς τῶν οἰκετῶν περὶ στρατείας μὲν καὶ μάχας οὐ μάλιστα ἠσχολημένος, λόγοις δὲ ἐσχολακὼς, διέσωζε τό γε ἧκον εἰς αὐτόν. Ἀποβὰς γὰρ αὐτὸς τοῦ ἵππου, παρείχετο τῷ βασιλεῖ, εἰς προὖπτον κίνδυνον ἑαυτὸν ἑκοντὶ καταπροέμενος. Αὐτίκα γὰρ ὑπὸ τῶν ἐπιόντων Τριβαλῶν συνελαμβάνετο· καὶ δεσμωτήριον οἰκήσας ἐπὶ χρόνον, αὖθις ἐλέλυτο ὑπὸ τῶν κατασχόντων διὰ τὴν περὶ τὴν πίστιν κοινωνίαν. Βασιλεὺς δὲ γενόμενος ἄχρι τῆς Φιλίππου μόνος, ἐπεὶ τήν τε δίοδον ἑώρα ἐχομένην καὶ οὔτε βιάζεσθαι ἐνῆν τοσούτους ὄντας, οὔτ´ ἐφ´ ἕτερόν τι βέλτιον τραπέσθαι, ἐπὶ τὸ ἕλος ἐχώρει καλάμοις ὂν συνηρεφὲς, λήσειν οἰόμενος, ἄχρις ἂν ἐπιγένηται ἡ νύξ. Τοῦ τέλματος δὲ τὸν ἵππον οὐ δυναμένου στέγειν, ἀλλ´ ὑποχωροῦντος ταῖς ὁπλαῖς καὶ κατέχοντος ἐμπηγνυμένας, ἀπέβαινεν ὁ βασιλεὺς καὶ συνεκρύπτετο ὑπὸ τὸ ἕλος. Φιλιππήσιοι δὲ ἐπιδραμόντες, (οὐ γὰρ ἠγνόουν, ὅστις εἴη, Γαυρᾶ τινος τῶν βασιλέως οἰκετῶν κειμένου τραυματίου παρ´ αὐτοῖς καὶ ὅσον οὐδέπω ἀπολείποντος πόῤῥωθεν γνωρίσαντος καὶ εἰπόντος πρὸς αὐτοὺς ἀπεριέργως, ὡς εἴη βασιλεὺς ὁ προσιὼν,) καὶ διερευνησάμενοι τὴν ὕλην ἀκριβῶς ὑπὸ κυσὶ, συνελάμβανόν τε καὶ ἦγον εἰς τὴν πόλιν. Ὁ μὲν οὖν βασιλεὺς Ματθαῖος εἰς τοῦτο ἦλθε κακοπραγίας καὶ τοιαύταις συμφοραῖς ἐχρήσατο, τοῖς πώποτε περὶ πολέμους ἀτυχήσασι τὰ μέγιστα ἁμιλληθείς.

3. Βοΐχνας δὲ ὁ Καῖσαρ, ἐπεὶ ἐπύθετο φρουρούμενον βασιλέα ἐν Φιλίππου, εἰς τὴν ὑστεραίαν ἐκεῖθεν ἀναλαβὼν, ἤγαγεν εἰς τὴν οἰκίαν ἐπὶ Δράμαν καὶ πολλῆς ἠξίωσε προνοίας καὶ τιμῆς. Φρουροὺς δὲ ἐπέστησεν ἀγρύπνους καὶ πᾶσαν ἐπεδείκνυτο σπουδὴν περὶ τὴν φυλακήν· ἐπηγγέλλετό τε, εἰ γένοιτο ἐπ´ αὐτὸν, ἐκπέμψειν εἰς τὴν οἰκίαν. Ὑπώπτευε γὰρ Κράλαιναν ἐναντιώσεσθαι, αὐτῇ προσήκειν ἀξιοῦσαν ὥσπερ τι τοῦ πολέμου λάφυρον ἔχειν βασιλέα. Διὸ δὴ ἐδόκει ἥκειν ἐπ´ ἐκείνην τάχιστα ἐξαιτησόμενον, ἅμα μὲν καὶ χρήματα ἐλπίζων παρ´ ἐκείνου λήψεσθαι, ἅμα δὲ καὶ φίλον ἔχειν βέβαιον, ὥστ´, εἰ δέοι αὖθις τοῖς προτέροις ἐπιχειρεῖν, μεγάλην ἔχειν παρ´ ἐκείνῳ δύναμιν. Ὁ μὲν οὖν τοιαύτην ἔχων γνώμην, ἠπείγετο ἐπὶ Φεράς. Νόσῳ δέ τινι ὁδεύων μεταξὺ κατασχεθεὶς, ἐν πέντε καὶ εἴκοσιν ἡμέραις ἐκωλύθη εἰς Φερὰς ἐλθεῖν, ἀδυνάτως ἔχων χρῆσθαι ἑαυτῷ.

4. Παλαιολόγος δὲ ὁ βασιλεὺς ἐν ταύταις ταῖς ἡμέραις τοῦ Ὀρχάνη ἕνεκα παιδὸς περὶ Τένεδον τριήρεσι διατρίβων, ἐπεὶ πύθοιτο τὰ κατὰ Ματθαῖον τὸν βασιλέα, ἄρας, ὡς εἶχε τάχους, ἧκεν εἰς Περιθεώριον κἀκεῖθεν εἰς Κουμουτζηνὰ προσχωρήσαντα ἑτοίμως. Ἔπειτα καὶ τὴν Γρατιανοῦ πόλιν εἷλεν ἐλθὼν, οὐδενὸς ἀνθισταμένου· πάντες γὰρ ἐδέχοντο προθύμως ἐκ συνθήματος, οὐδεμιᾶς ἐλπίδος ἔτι ὑπολειπομένης ἐκ Ματθαίου βασιλέως. Ἐν ᾗ καὶ βασιλίδος τῆς Εἰρήνης ἅμα δυσὶν υἱέσι καὶ τοσαύταις θυγατράσι κύριος γενόμενος (Θεοδώρα γὰρ ἡ πρεσβυτέρα τῶν Ματθαίου τοῦ βασιλέως θυγατέρων παρὰ τῇ μάμμῃ Εὐγενίᾳ τῇ βασιλίδι ἐτρέφετο ἐν Βυζαντίῳ,) καὶ χρησάμενος φιλανθρώπως, (οὐδὲν γὰρ ἠδίκησεν, οὐδὲ ἀφείλετο οὐδὲν τῶν ὄντων, οὔτ´ ἐκείνην, οὔτε τοὺς περὶ αὐτὴν,) εἰς Τένεδον ἐξέπεμψε τὴν νῆσον. Αὐτὸς δὲ τῇ πόλει ἐπιστήσας ἄρχοντα καὶ τἄλλα εὖ διοικησάμενος, εἰς Περιθεώριον ἐπανελθὼν, πρεσβείαν πρὸς Βοΐχναν ἐποιεῖτο αὖθις ἐπανήκοντα ἤδη ἐκ Φερῶν καὶ ἀδείας τυχόντα, ὥστε χρῆσθαι, ὅ,τι βούλοιτο, τῷ βασιλεῖ Ματθαίῳ, χρήματά τε ἐπηγγέλλετο πολλὰ παρέξειν, εἰ τὸν γυναικὸς ἀδελφὸν δεδεμένον παραδοίη.

5. Βοΐχνας δὲ πρότερον μὲν αὐτός τε ὥρμητο, ὥσπερ ὅρκοις διεβεβαιοῦτο, τὸν βασιλέα Ματθαῖον ἐκπέμπειν εἰς τὴν οἰκίαν, καὶ βασιλέως τοῦ Παλαιολόγου πρεσβευσαμένου πρὸς αὐτὸν ἐπὶ τῷ προδιδόναι, οὐδ´ ἄκροις ὠσὶν ἠνέσχετο τῶν λόγων· τότε δὲ ἤδη πεπυσμένος, ὡς πόλεις τε αἱ ὑπ´ ἐκεῖνον καὶ παῖδες καὶ γυνὴ ἑάλωσαν, ἐλπίς τε οὐδεμία ἔτι ὑπελείπετο, ὥστε παρ´ ἐκείνου χρήματα λαβεῖν, ἢ πρὸς τὴν τῶν μελετωμένων ἐπιχείρησιν χρήσιμος ἔσεσθαι αὐτοῖς, ἄπολις ὢν ἤδη καὶ ἀνέστιος, μεταβαλὼν ἐτράπετο ἐπὶ συμβάσεις πρὸς Παλαιολόγον βασιλέα, ὥστε παραδοῦναι ἐπὶ χρήμασιν. Ἐπεὶ δὲ τέλος εἶχον αἱ συμβάσεις, καὶ τὰ χρήματα ἐδέχετο, ὑποπτεύσας μὴ τυχών τινος φιλανθρωπίας παρὰ βασιλέως Ἰωάννου ἀμύναιτό ποτε ὕστερον Ματθαῖος ὁ βασιλεὺς τῆς προδοσίας ἕνεκα αὐτὸν, ἐσκέψατο ἀποστερεῖν τῶν ὄψεων, ἅμα οἰόμενος ἔσεσθαι καὶ βασιλεῖ τῷ Ἰωάννῃ κατὰ γνώμην, εἰ ὑφ´ ἑτέρων, ἀλλὰ μὴ αὐτοῦ, ὁ πολέμιος ἐκτυφλωθείη. Καὶ πέμψας πρὸς βασιλέα, ἠξίου πράττειν, ἃ ἐσκέψατο. Ὁ δ´ οὐκ ἠνέσχετο τῶν λόγων, ἀλλ´ εἰ μὴ σῶον παντάπασιν ἀποδοίη, ἠξίου μὴ ἀπολαμβάνειν· καὶ πᾶσαν ἐπεδείξατο σπουδὴν, ὥστε πείθειν τὸν Τριβαλὸν μηδὲν ἐκεῖνον ἀδικεῖν, ἐπέμπετό τε πρὸς αὐτὸν μηδὲν τὸ σῶμα διαλωβηθείς.

6. Ἐπεὶ δὲ ἦν ἐν ταῖς βασιλικαῖς τριήρεσιν, ἅμιλλα πολλὴ Ῥωμαίων πρὸς ἀλλήλους ἀνεφύετο, πάντων παραινούντων βασιλεῖ τὸν γυναικὸς ἀδελφὸν τῶν ὄψεων ἀποστερεῖν, ὡς οὕτω πολλῶν πραγμάτων ἀπαλλαξομένῳ καὶ μὴ αὖθις ἑαυτῷ μὲν ἀγώνων καὶ κινδύνων, τοῖς δ´ ἄλλοις πᾶσι Ῥωμαίοις πρόφασιν πολέμου ἐμφυλίου καταλείπειν. Εἶχον δὲ οὐ πάντες τὴν ἴσην γνώμην ἐν τοῖς λεγομένοις, ἀλλ´ οἱ μὲν ὑπὸ τῆς ἄκρας ἀπεχθείας εἰς ἐκεῖνον τοιαῦτα συνεβούλευον, ἡγούμενοι οὐκ ἀνεκτὸν, εἰ μὴ πρὸς ταῖς ἄλλαις κακοπραγίαις καὶ τὸ βλέπειν ἀφαιροῖτο, ὡς ἅμα τε ἐλπίδα εὐπραγίας μηδεμίαν ἔχοι καὶ πολλὴν τὴν ἐκ τῶν περισχόντων δυσχερῶν ἀνίαν ὑπομένοι· οἱ δ´ οὐδὲν τοιοῦτον ἐνενόουν, ἀλλ´ ἁπλῶς οὕτω τοῖς ἄλλοις συμφερόμενοι, ἠφείδουν καὶ τῶν ἀναγκαιοτάτων, καὶ τύφλωσιν κατεψηφίζοντο ἐκείνου, οἰόμενοι ἐκ τούτου εὖνοι νομισθήσεσθαι Παλαιολόγῳ βασιλεῖ καὶ τῆς εὐνοίας ταύτης οὐ φαύλας τινὰς, οὐδ´ εὐκαταφρονήτους σχήσειν τὰς ἐπικαρπίας. Ἔνιοι δὲ αὐτῶν καὶ σφόδρα ἀλγοῦντες καὶ δακνόμενοι ταῖς ἐκείνου συμφοραῖς καὶ πρὸς μόνην ἀκοὴν τῶν λεγομένων ἀνιώμενοι καὶ ἀγωνιῶντες οὐδὲν ἧττον ἢ εἰ καὶ κατ´ αὐτῶν ἐμελετᾶτο τὰ δεινὰ, ὅμως δέει τοῦ μὴ δοκεῖν πολέμιοι βασιλεῖ τῷ Ἰωάννῃ εἶναι, τοῖς μάλιστα δοκοῦσιν εὔνοις ἐναντία συμβουλεύοντες, παρῄνουν καὶ αὐτοὶ τὰ ἴσα.

7. Ἐνταῦθα δὴ Παλαιολόγος ὁ βασιλεὺς οὐ φιλανθρωπίας μόνον καὶ ἐπιεικείας δείγματα ἐξήνεγκε σαφέστατα, ἀλλὰ καὶ μεγαλοψυχίας καὶ ἀνδρίας καὶ φρονήσεως. Τὸ μὲν γὰρ ἐπὶ τοσοῦτον προηγμένου τοῦ πολέμου καὶ τοσαύτης μεταξὺ ἀλλήλων τῆς διαφορᾶς κεκινημένης, ὥστε ἀκηρύκτως ἔχειν καὶ ἡδέως ἂν ἑκάτερον οὐ τῆς ἀρχῆς μόνον, ἀλλὰ καὶ τῆς ζωῆς, εἰ οἷόντε, τὸν ἕτερον ἰδεῖν ἐκπίπτοντα, καὶ πᾶσαν σπουδὴν ἐπιδεικνύμενον ὑπὲρ τοῦ διαφθείρειν, ἔπειτα περιγεγενημένον καὶ δυνάμενον χρῆσθαι ὅ,τι ἂν ἐθέλοι, μὴ πρὸς τὰ ὑπηργμένα ἀπιδεῖν, μηδ´ ὅπως κακώσει σκοπεῖν τὸν δόξαντα ἠδικηκέναι, ἀλλὰ τοῦτο μὲν βαρβάροις τισὶν ἡγήσασθαι προσήκειν, θηρίων οὐδὲ ἄμεινον διακειμένοις τὴν ὠμότητα καὶ ἀλογίαν, αὐτὸν δὲ χρησάμενον ἔμφροσι καὶ δικαίοις λογισμοῖς καὶ τὴν ἀνθρωπίνην φύσιν κατοικτείραντα, ὅτι τοσούτοις πάθεσιν ὑπόκειται καὶ μεταβολαῖς, ἀρκεῖν ἡγήσασθαι πρὸς ἀσφάλειαν τοῦ βίου τὸ τῶν πολεμίων περιγεγενῆσθαι καὶ περαιτέρω μηδὲν ζητεῖν, ἔργῳ δείξαντα, ὡς τοῖς μὲν βαρβάροις ἄχρι τοῦ δυνατοῦ προσῆκον πολεμεῖν, τοῖς δ´ ὁμοφύλοις ἄχρι τοῦ κρείττονος, ποίαν ἀπολείπει μεγαλοψυχίας φανερὰν ἀπόδειξιν; τὸ δ´ αὖ πάλιν τὴν μόνην πρόφασιν οὖσαν μεγίστης ἑαυτῷ φιλοτιμίας μὴ προανελεῖν, ἀλλὰ διατηρήσαντα χρῆσθαι ἐπικαίρως καὶ δόξης ἐν τοῖς ὕστερον ἐσομένοις ἀείμνηστα μνημεῖα καταλείπειν ἑαυτῷ, φρονήσεως καὶ εὐβουλίας δικαίως ἀντιθείη τις. Ἀλλὰ μὴν τὸ τὰ ἴσα πάντων παραινούντων καὶ μηδὲν παραλειπόντων τό γε ἧκον πρὸς αὐτοὺς τὸ σπουδαζόμενον εἰς ἔργον ἀγαγεῖν αὐτὸν, μήτε πρὸς τὴν ἀξίωσιν, ὡς λυσιτελὴς καὶ δικαία τὸ δοκεῖν ἰδεῖν, μήτε πρὸς τὸ πλῆθος καὶ τὴν συμφωνίαν, ἀλλὰ πάντα παριδόντα τοῖς δεδογμένοις καλῶς ἐγκαρτερεῖν, καὶ μηδὲν καταπλαγέντα πράττειν παρὰ τὰ ἐψηφισμένα, οὐδὲν ἕτερον, εἰ μὴ ψυχῆς ἀνδρία καὶ τῶν λογισμῶν στεῤῥότης παρεσκεύαζε. Δι´ ἃ δὴ πάντα πάντων τῶν ἄλλων ἀμελήσας, εἰς Τένεδον ἤγαγε τὸν γυναικὸς ἀδελφὸν, οὐδὲν ἠδικηκὼς, ὥσπερ παρῄνουν οἱ πολλοὶ, καὶ γυναικὶ καὶ τέκνοις ἐφῆκε συνδιάγειν χρόνον τινὰ βραχὺν, ἔπειτα ἐκέλευε τέκνα μὲν ἐκείνου καὶ γυναῖκα εἶναι ἐν Τενέδῳ, αὐτὸν δὲ εἰς Λέσβον ἀπαχθέντα, φρουρεῖσθαι ἐν δεσμοῖς· καὶ ἐπράττετο πάντα, ᾗ προσέταττεν ὁ βασιλεύς.

8. Αὐτὸς δὲ ἄρας ἐκ Τενέδου, ἦλθεν εἰς Βυζάντιον, καὶ γενόμενος ἐν τῇ Μαγκάνων μονῇ πρὸς βασιλέα τὸν κηδεστὴν, ὅσα τε συμβαίη, διηγεῖτο, καὶ ἐπηγγέλλετο ὡς ὕστερον ὀλίγῳ τὸν γυναικὸς ἀδελφὸν ἀνήσων τῶν δεσμῶν. Κράτιστον μὲν γὰρ εἶναι μηδὲ κεκινῆσθαι, ἔφασκε, τὴν ἀρχὴν τὴν πρὸς ἀλλήλους διαφορὰν, μηδὲ ἐπὶ τοσοῦτον τὴν φύσιν ἠγνοηκέναι, ὥστε τοὺς ὑπὲρ ἀλλήλων ἀποθνήσκειν ὄντας δικαίους πολεμίους καθεστάναι καὶ πᾶσαν ἐξευρίσκειν μηχανὴν, ἐξ ὧν ἀλλήλους διαφθεροῦμεν· ἐπεὶ δ´ οὕτω συνηνέχθη, καὶ τύχαις ἐκεῖνος χρησάμενος δυσκόλοις, ὑπὸ Τριβαλῶν ἁλοὺς, ἤχθη δεσμώτης. Εἰς ἐμὲ, ἐγὼ μὲν εὐθὺς καὶ πρὸς μόνην ἐδυσχέρανα τὴν ὄψιν, καὶ τὴν προτέραν ἅπασαν δυσμένειαν ἐκβαλὼν, ἡττήθην πρὸς τὴν φύσιν. Καὶ τό,τε νῦν ἔχον ἐσκεψάμην φιλανθρώπως χρῆσθαι καὶ μικρὸν ὕστερον ἀπολύειν τῶν δεσμῶν. Ἀφῆκα δ´ ἂν καὶ νῦν, εἰ μὴ τὴν ἐπὶ τὸ χρῆσθαι τοῖς πράγμασιν ἀπερισκέπτως παρὰ τῶν πολλῶν ὑπώπτευον γραφήν. Μικρὸν δὲ ὕστερον, ὡς ἂν μετ´ εὐβουλίας καὶ φροντίδος δοκῶμεν πάντα πράττειν, ἀνήσω τῶν δεσμῶν. Τοιαῦτα μὲν Παλαιολόγος ὁ βασιλεὺς πρὸς βασιλέα τὸν κηδεστὴν ἐπηγγείλατο ἐπὶ τὸ ἀπολύειν τὸν υἱόν.

précédent

Chapitre XLV.

1. Terreur panique des Turcs. 2. Prise de l'Empereur Mathieu. 3. Boicnas lui promet de le mettre en liberté. 4.. Paléologue le demande à Boicnas. 5. Qui le lui met entre les mains. 6. Quelques Romains supplient Paléologue de lui faire crever les yeux. 7. Il le refuse généreusement. 8. II promet à Cantacuzène son père de le mettre bientôt en liberté.

1.  L'Empereur s'arrêta avec son armée auprés du fleuve Panade à dessein d'y passer la nuit. Les troupes qui s'étaient dispersées de côté et d'autre, pour piller la campagne, étant revenues à la pointe du jour suivant, il crut pouvoir continuer son voyage, avec plus de sûreté. 272 Sur le soir, ceux qui étaient allés au pillage cri revinrent, avec quantité de butin, de bétail et de prisonniers, sans savoir le combat qui avait été donné contre les Serviens. Ceux qui étaient dans le camp ne sachant pas que c'étaient des troupes de leur parti, mais se figurant que c'étaient des Serviens, à qui ils ne croyaient pas être égaux ni en nombre, ni en valeur; ils s'enfuirent de peur d'être pris, ou d'être taillés en pièces. Ils coururent à l'envi vers la ville de Philippes, chacun s'efforçant d'y arriver le premier. Ils appréhendaient d'être surpris par la nuit, et d'être tués par ceux qui les poursuivaient. La ville de Philippes est assise au pied d'une montagne. Ce qui est au dessus est inculte, plein de roches et de précipices. Ce qui est au dessous est marécageux. Il n'y a à travers le marais qu'un chemin fort étroit qu'ils se hâtaient de passer, avant que les habitants de Philippes eussent connaissance de leur défaite. Il y avait des Romains mêlez parmi les Turcs qui fuyaient. L'Empereur faisait tous ses efforts pour les retenir et pour les mener contre les Serviens. Boicnas et l'armée de Phere ne savaient rien de ce qui était arrivé. Mais ses efforts furent inutiles, parce qu'il n'y en avait pas un seul qui songeât à autre chose qu'à se sauver. II fut obligé de s'opposer seul aux ennemis. Ce qui n'empêcha pas que plusieurs ne fussent tués, tant des Romains, que des Turcs. Les habitants de Philipes fondirent à l'heure même sur eux de tous côtés.

273 2. L'Empereur se défendit vaillamment, et se sauva jusqu'à Philippes. Mais son cheval étant tombé, il courut un extrême péril, dont un de ses domestiques nommé Cyparissiote, le délivra, bien qu'il ne fût point accoutumé à l'exercice des armes, et qu'il eût été élevé dans l'étude des lettres. Il descendit de son cheval et le donna à l'Empereur, et fut mis en même temps en prison, dont il fut délivré depuis en faveur de la religion. L'Empereur étant arrivé seul auprès de Philippes, et ayant trouvé le chemin gardé, descendit de dessus son cheval qui glissait sur le limon, et se cacha dans des roseaux. Les habitants ayant appris d'un de ses domestiques nommé Gacoras, qui était prisonnier entre leurs mains, et qui était prêt de mourir de ses blessures, qu'il était proche de leur ville, ils le cherchèrent avec des chiens, et l'ayant trouvé, ils l'emmenèrent.

3. Boicnas César le mena le jour suivant à Drama, lui rendit de grands honneurs, et lui promit de le mettre en liberté. Il appréhendait que la veuve du Crale n'eût des prétentions contraires aux siennes, et quelle ne voulût avoir l'Empereur sous sa puissance. C'est pourquoi il l'alla trouver, pour lui demander la permission de le retenir, dans l'espérance de tirer de lui de l'argent et de gagner son amitié. Mais il demeura malade en chemin d'une maladie qui dura vint cinq jours.

4. L'Empereur Paléologue, qui était avec ses 274 galères proche de Tencdo pour la délivrance du fils d'Orcane, ayant appris la prise de Mathieu, vint aussitôt à Periteorion, et de là à Cumutzene, qui se rendit á lui sans aucune résistance. Ii vint ensuite à Gratianopole, dont les habitants que Mathieu ne pouvait plus secourir, lui ouvrirent leurs portes d'un commun consentement. Par la réduction de cette place, il se vit maître de l'impératrice Irène femme de Mathieu, de ses deux fils, et de deux de ses filles, Théodore qui était l'aînée étant demeurée auprès de l'Impératrice Eugénie son aïeule. Il les traita fort humainement, et les envoya à Tenedo, sans leur rien ôter de ce qui leur appartenait. Apres avoir établi un Gouverneur dans la ville, et après y avoir donné tous les ordres nécessaires, il s'en retourna à Periteorion et il envoya une ambassade à Boicnas, pour lui offrir de grandes sommes d'argent, pourvu qu'il lui remît l'Empereur Mathieu entre les mains.

5. Bien que Boicnas eût promis à Mathieu de le mettre en liberté, néanmoins quand il sut que sa femme et ses filles étaient prises, il changea de sentiment, et traita avec Paléologue. Ayant touché le prix de sa trahison, il appréhenda que Mathieu ne se vengeât un jour de l'injure qu'il lui faisait, et il envoya demander à Paléologue la permission de lui faire crever les yeux, dans la créance qu'il serait bien aise de se décharger sur un autre de la haine de cette sanglante exécution. 275 Mais il rejeta sa demande avec horreur, et protesta de ne le point recevoir, s'il ne le recevait sain et entier. Ce qui fut cause qu'il le lui envoya, sans lui avoir fait de mal.

6. Quand il fut sur les galères de Paléologue, les Romains le vinrent supplier de lui faire crever les yeux pour se délivrer des dangers de la guerre, et pour ôter tous les prétextes de division. Ceux qui donnaient ce conseil, n'agissaient pas tous par le même motif. Les uns le donnaient par une haine violente dont ils étaient animés contre lui, qu'ils ne pouvaient satisfaire s'ils ne comblaient ses autres malheurs par celui de l'aveuglement, et s'ils ne le jetaient dans une tristesse inconsolable, et dans un désespoir cruel. D'autres se portaient à cet avis si inhumain, par le seul désir d'acquérir les bonnes grâces de Paléologue, et de mériter des récompenses. Enfin d'autres le suivaient, par la crainte de passer pour ennemis de Paléologue, s'ils s'opposaient à ceux qui paraissaient ses amis passionnés.

7. Paléologue donna en cette occasion des preuves non seulement de sa douceur, de son humanité et de son équité} mais aussi de sa valeur, de sa générosité et de sa prudence. Bien que les deux Empereurs eussent porté la guerre à un tel excès que leur colère semblait implacables bien que chacun d'eux eût été ravi de la mort de son compagnon, il fit néanmoins paraître tant de grandeur de courage, lorsqu'il fut victorieux, 276 que bien qu'il eût son ennemi entre les mains, il se contenta de trouver sa sûreté dans sa défaite, au lieu de chercher sa vengeance dans son supplice. Il se procura cet honneur solide dans l'esprit de tous les hommes de son siècle, et cette gloire immortelle dans le jugement de toute la postérité, d'avoir sauvé son ennemi. A moins que d'avoir une générosité et une fermeté toute extraordinaire, il n'aurait jamais pu rejeter un conseil qui lui était donné avec un consentement général, comme le plus équitable et le plus salutaire qu'il pût jamais prendre. Méprisant donc tous ces avis, il mena son beau-frère à l'île de Tenedo, et lui ayant permis d'y voir sa femme et ses enfants, il l'envoya à l'île de Lesbos, où il le fit garder étroitement.

8. Etant retourné à.Constantinople, il s'entretint fort au long dans le Monastère de Mangane, avec l'Empereur Cantacuzène son beau-père, touchant ce qui était arrivé, et il lui promit de mettre bientôt Mathieu en liberté. Il lui témoigna qu'il aurait été à souhaiter qu'il ne se fût point ému de différend ente eux, et qu'ils ne se fussent pas si fort éloignés des sentiments de la nature, que de prendre les armes l'un contre l'autre; mais que puisque cette division si fâcheuse était arrivée, et que Mathieu avait été si malheureux que d'être pris par les Serviens, et livré entre ses mains, il avait résolu de le traiter humainement, et que s'il n'appréhendait d'être accusé de quelque forte d'indiscrétion,  il le mettrait en liberté

μϛʹ. 1. Καντακουζηνὸς δὲ ὁ βασιλεὺς ἥδιστα διατεθεὶς πρὸς τὰς ἐπαγγελίας, „πρῶτα μὲν,“ εἶπε πρὸς βασιλέα τὸν γαμβρὸν, „πολλὰς αὐτός σοι χάριτας ὁμολογῶ, ὅτι, καίτοι πολλῶν ἐπικειμένων καὶ παραινούντων ἐκτυφλώττειν τὸν υἱὸν καὶ πολλήν τινα ἐχούσαις τὴν πειθὼ χρωμένων ἀποδείξεσιν, αἷς καὶ πάντα ὁντινοῦν ἂν ἔπεισαν ταῖς παραινέσεσιν αὐτῶν προσέχειν, αὐτὸς ἐπιεικείᾳ πολλῇ χρησάμενος καὶ εὐβουλίᾳ καὶ συνέσει, σῶον διετηρήσας, ὥσπερ ἂν ὑπὲρ φίλου πρὸς πλείστους τοὺς ἀντικαθισταμένους ἀγωνισάμενος ὑπὲρ ἐκείνου. Ἔπειτα δὲ καὶ τῆς ἐπιεικείας ταύτης καὶ τῆς ἡμερότητος θεός τε ἄνωθεν ἀμείψεται ἀξίαις δωρεαῖς, καὶ παρ´ ἐμοὶ τὴν χάριν ἕξεις ἀνάγραπτον ἐς ἀεί. Ἐγὼ δὲ πρότερον μὲν, ἡνίκα ὑμῖν ὁ πρὸς ἀλλήλους πόλεμος ἀνήπτετο, πολλαῖς ἐβαλλόμην ὁσημέραι ταῖς φροντίσι καὶ δεινοῖς τισιν ἀνηκέστοις ὑπώπτευον περιπεσεῖσθαι ἀναγκαίως. Ἐπὶ μὲν γὰρ τῶν ἄλλων ἁπάντων, ὁποτέροις ἂν πρόσθωνται τῶν πρὸς ἀλλήλους πολεμούντων, ἢ συνήδεσθαι συμβαίνει, ἂν νικῶσιν, ἢ τοὐναντίον συμμετέχειν τῆς κακοπραγίας, ἂν ἡττῶνται· πατρὶ δὲ, πολεμούντων πρὸς ἀλλήλους τῶν υἱῶν, μία μόνη παραμυθία τὸ καταλύσαντας λείπεται τὸν πόλεμον, εἰρήνην ἄγειν καὶ ἀλλήλοις εὐνοεῖν. ἂν δ´ ἀσυμβάτως ἔχοντας ὁρῴη καὶ ξίφεσι μᾶλλον, ἢ λόγοις πειρωμένους διαλύειν τὰς διαφορὰς, οὐδὲν ἔστι, ὃ τὴν λύπην διαλύειν δύναιτ´ ἂν ἐκείνῳ καὶ τὴν συμφοράν. Ὁπότερος γὰρ ἂν νικῴη τῶν υἱῶν, οὐ τοσοῦτον εὐφρανεῖ περισωθεὶς, ὅσον ἀνιάσει τὸν ἀδελφὸν ἀπεκτονώς. ἂν δέ ποτε συμβαίη καὶ ἀμφοτέρους ὑπ´ ἀλλήλων πεσεῖν κατὰ τὴν μάχην, ὃ καὶ πρότερόν ποτέ τισιν ἀκούομεν συμβεβηκέναι, οὐδ´ ἀθυμίας ὑπερβολὴν ἐλλείπει, οὐδὲ συμφορᾶς οὐδεμιᾶς. ἃ πάντα μοι πρότερον ἐννοοῦντι καὶ αὐτῷ, σύγχυσις δεινὴ καὶ ἀθυμία τὴν ψυχὴν κατεῖχε, καὶ ὥσπερ κειμένους ἐθρήνουν τοὺς υἱοὺς, καὶ πρὶν ἐλθεῖν εἰς χεῖρας, ἢ τό γε μετριώτερον τὸν ἕτερον. Οὕτω γὰρ ἠνάγκαζε πείθειν τό,τε ἀσυμβάτως ἔχοντας ὁρᾷν ὑμᾶς πρὸς τὴν εἰρήνην καὶ τὸ καθάπαξ ὀργῇ πρὸς ἀλλήλους φέρεσθαι καὶ βούλεσθαι σιδήρῳ τὴν περὶ τῆς ἀρχῆς φιλονεικίαν διαλύειν. Νυνὶ δ´ οὕτω κρίναντος τοῦ θείου, κἀκείνου μὲν ἐν τῇ πρὸς Τριβαλοὺς ἁλόντος μάχῃ καὶ παραδεδομένου σοι ὑπὸ τῶν κρατησάντων, σοῦ δὲ ἡμέρως χρησαμένου καὶ φιλανθρώπως καὶ οὐδὲν τῆς πρὶν δοκούσης δυσμενείας ἐπιδεδειγμένου ἄξιον, πρῶτα μὲν τῆς ἑκατέρων σωτηρίας τῷ κρείττονι πολλὰς τὰς χάριτας ὁμολογῶ, οὕτω τὰ ἡμέτερα διῳκηκότι φιλανθρώπως, καὶ τῆς πολλῆς ἀπήλλαγμαι φροντίδος καὶ ἀθυμίας τῆς ἐφ´ ἑκατέροις ἐκ τῶν λογισμῶν ἐγγινομένης, ἔπειτα δὲ καὶ σοὶ οὐδὲν ἧττον, ὅτι δυνάμενος λυπεῖν ἐν τῷ ἐκεῖνον τιμωρεῖσθαι, οὐκ ἠθέλησας. Οὐ μὴν ἀλλ´ εἴ τι καὶ τῆς ἀνίας ὑπολέλειπτο, (οὐ γὰρ οὖν ἀρνήσομαι, ὡς, ἐκείνου δεδεμένου, οὐ δοκῶ ἐλάττω ὑπομένειν διὰ τὴν συμπάθειαν τὴν πρὸς ἐκεῖνον,) ἀνῄρηκας παντάπασι νυνὶ, ἐπαγγειλάμενος ἀνήσειν τῶν δεσμῶν μετὰ μικρόν. ὃ καλῶς ποιήσεις ἀληθὲς ἐπὶ τῶν ἔργων ἀποδείξας. Οὐ γὰρ πρὸς εὐδοξίαν μόνον, ἀλλὰ καὶ πρὸς ἀσφάλειαν ἄριστα σαυτῷ βουλεύσῃ. ἂν μὲν γὰρ διὰ βίου κατέχειν ἐν δεσμοῖς τὸν γυναικὸς ἀδελφὸν διανοήσῃ, ἄδηλον μὲν, εἰ μὴ διαδρᾶναι δυνηθεὶς αὖθις πολεμήσει, ἀδηλότερον δὲ οὐχ ἥκιστα, εἰ μὴ καὶ νικήσει πεπολεμηκώς. Πολλοὶ γὰρ πολλάκις ἐκ μεγάλης ἥττης καὶ κακοπραγίας ἀνασφήλαντες περιεγένοντο τῶν πολεμίων ἐκ τῶν προτέρων ἀτυχημάτων, ἐμπειρότερον χρησάμενοι τοῖς πράγμασιν. Εἰ δ´ ἄρα σοι καὶ τοῦτο περιέσται τὸ πολλῇ προνοίᾳ χρησαμένῳ περὶ τὴν ἐκείνου φυλακὴν, κατέχειν ἐν ἀφύκτοις διὰ βίου, πρῶτον μὲν πολλαῖς ἀεὶ συνέσῃ καὶ ποικίλαις ταῖς φροντίσι, καὶ νύκτωρ καὶ μεθ´ ἡμέραν λυμαινομέναις ἀεὶ τῷ βίῳ καὶ οὐδεμίαν συγχωρούσαις εὐθυμίας αἴσθησιν λαμβάνειν. Οὐ γὰρ τοὺς ἐν τέλει Ῥωμαίων ὑποπτεύειν ἀνάγκη μόνον ἐπιβούλους εἶναι, ἄν τι τύχῃς πρὸς αὐτοὺς προσκεκρουκὼς, ἀλλὰ καὶ τοὺς τὴν ἐκείνου φυλακὴν πεπιστευμένους καὶ τοὺς οἰκειοτάτους αὐτοὺς, εἰ οἷόντε εἰπεῖν. Πρὸς γὰρ τῷ ῥᾳδίους εἶναι τοὺς ἀνθρώπους πρὸς μεταβολὰς καὶ χαίρειν ἀεὶ τοῖς νεωτερισμοῖς, ἂν καὶ προφάσεώς τινος εὐπορῶσι, δι´ ἧς ἂν ἀμύνασθαι ῥᾷστα τοὺς λελυπηκότας δυνήσεσθαι οἰήσονται, μᾶλλον χρὴ προσδοκᾷν εὐμεταβόλους ἔσεσθαι καὶ ῥᾳδίους πρὸς ἐπιβουλὰς ἔχοντας ἐγγὺς τὸν ἢ τῶν παρόντων ἀπαλλάξοντα κακῶν ἢ πολλῶν ἐμπλήσοντα δώρων καὶ μεγάλων ἀξιώσοντα τῶν εὐεργεσιῶν. Ἔπειτα δὲ εἴ σοι καὶ κατὰ τὴν ἡλικίαν τήνδε, (οὐ γὰρ ἀδύνατον, ἀνθρώπῳ γε ὄντι,) ἐφ´ οὕτω νηπίοις συμβαίη τοῖς τέκνοις ἀποθνήσκειν, ἐλπὶς ἐκείνοις οὐδεμία εὐπραγίας ἀπολείπεται. Τὸ μὲν γὰρ τὴν ἀρχὴν αὐτοὺς ἰθύνειν μετὰ τῆς μητρὸς ἐφ´ οὕτω χαλεποῖς καιροῖς καὶ δυσκόλοις καὶ παντάπασι διεφθαρμένοις πράγμασιν ἀδύνατον. Λείπεται δὲ ἢ τὸν φρουρούμενον ἐκεῖνον προσκαλεσαμένους πάντας ἐκ συνθήματος αἱρεῖσθαι βασιλέα, ἢ τῶν ἄλλων ἕνα, ὃς ἂν μάλιστα πλείους σχοίη τοὺς σπουδαστὰς καὶ δεινότερος δοκοίη καὶ μᾶλλον ἄρχειν ἐπιτήδειος. ἂν μὲν οὖν ἐκεῖνος αἱρεθείη, δοκῶ μοι μηδὲν ἧττον καὶ αὐτὸς φιλονεικήσειν ἡμερώτερος φανεῖσθαι τοῖς παισὶ τοῖς σοῖς, ἢ αὐτὸς ἐκείνῳ ὤφθης. Τοῦτο δὲ οὐδὲν ἕτερόν ἐστιν, ἢ ἐν δεσμωτηρίῳ κατακλείσαντα κατέχειν διὰ βίου, καὶ μηδέν τι δεινότερον ἕτερον προσθεῖναι. Εἰ δ´ ἐφ´ ἕτερόν τινα, ὅπερ μάλιστα ἀπεύχομαι, μεταβαίη ἡ ἀρχὴ, ὀκνῶ μὲν εἰπεῖν καὶ μέχρι λόγου δακνόμενος τῇ προσδοκίᾳ τῶν δεινῶν· ἐλπὶς δὲ οὐδεμία ἀπολείπεται, μὴ οὐ πάντας ἄρδην ἀπολεῖσθαι. Εἰ δ´ ὅπερ αὐτὸς ἑκοντὶ προείλου, νῦν καὶ εἰς ἔργον ἐθελήσεις ἀγαγεῖν, ἄριστα ἔσῃ σαυτῷ τε κἀκείνῳ βεβουλευμένος. Ἐκεῖνός τε γὰρ τῶν δεσμῶν ἀπολυθεὶς, ἀεί σοι χάριν εἴσεται βεβαίαν τῆς εὐεργεσίας καὶ ζῶντί τε πειράσεται εὐγνωμονεῖν καὶ ἔργοις αὐτοῖς ποιεῖν καταφανὲς, ὡς εἰς ἄξιον κατέθου τὰς εὐεργεσίας, καὶ μετὰ τελευτὴν, εἰ τοῦτο συμβαίη, πάντα ἔσται τοῖς παισὶ τοῖς σοῖς καὶ πᾶσιν, οἷς ἔχει, ἄν τινες ἀδικεῖν ἐθέλωσιν, ἐπικουρήσει καὶ συνδιατηρήσει τὴν ἀρχὴν αὐτοῖς, ὡς ἂν ὑπὲρ οἰκείων καὶ φίλου καὶ γνησίου παίδων ἀγωνιζόμενος. Καὶ σὺ τὸν ἐπίλοιπον ἥδιστα βιώσεις βίον, οὐ τῶν φροντίδων μόνον ἀπηλλαγμένος καὶ τῶν ἄλλων δυσχερῶν, ἃ ὑπομενεῖς ἐκ τῶν ὑπονοιῶν, ἀλλὰ καὶ τῆς εἰς ἐκεῖνον εὐεργεσίας μεγάλας εὐθὺς καρπούμενος τὰς ἀμοιβὰς, εὐφημούμενος ὑπὸ πάντων καὶ τῆς μεγαλοψυχίας θαυμαζόμενος. Πρὸς τούτοις δὲ καὶ τοὺς προσήκοντας ἐκείνῳ πάντας πολλάς σοι χάριτας εἰδέναι παρασκευάσεις, καὶ ὥσπερ τισὶ δεσμοῖς ἀῤῥήκτοις εὐνοίας δήσεις, ὑφ´ ὧν ἀναγκασθήσονται διὰ βίου τῶν εἰς εὐδοξίαν καὶ ὠφέλειαν τὴν σὴν ἡκόντων μηδενὸς καταμελεῖν. Ὡς οὖν ἐπὶ μεγάλοις ἀγαθοῖς ἐπιδειξόμενος τὴν μεγαλοψυχίαν, μὴ μέχρι λόγων μόνον στήσῃς τὴν ὁρμὴν, ἀλλὰ τὰ καλῶς βεβουλευμένα ταχέως φανῆναι καὶ εἰς ἔργον ἀγαγών.“

277 Chapitre XLVI.

1. Cantacuzène remercie Paléologue d'avoir sauvé la vue à Mathieu, et le supplie de lui rendre la liberté.

1. Cantacuzène fort réjoui de ce discours lui dit: Je vous suis étroitement obligé de ce que bien que plusieurs vous conseillassent de faire crever les yeux à mon fils, et bien qu'ils vous apportassent des raisons qui auraient fait impression surtout autre esprit que sur le vôtre, vous avez eu tant de prudence tant d'équité et tant de bonté, que de le soutenir seul contre ses ennemis. Dieu récompensera une clémence si extraordinaire par des bénédictions infinies,et j'en conserverai une reconnaissance éternelle. Quand je vis la guerre se rallumer entre vous, je fus agité par de cuisantes inquiétudes, et je crus être environné par des maux inévitables. Ceux qui s'intéressent dans un parti ont part à sa prospérité s'il est victorieux, ou à sa disgrâce s'il est vaincu. Mais un père qui voit ses enfants en guerre, ne saurait avoir de consolation, s'ils ne se réconcilient,  et s'ils ne mettent les armes bas, la victoire ne lui peut être que funeste, parce qu'il ne se réjouira pas tant de la conservation de celui qui l'aura remportée, qu'il s'affligera de la perte de ce lui qui aura été vaincu. Que s'ils périssent tous deux par les armes, comme il arrive quelque fois, il ne se pourra rien ajouter à la grandeur de sa disgrâce, ni a l'excès de sa douleur. Quand ces tristes pensées entraient dans mon esprit, 278 elles le remplissaient d'une si horrible confusion, que je vous pleurais tous deux avant que vous en fussiez venus aux mains, comme si vous eussiez été morts. L'aigreur dont vous étiez animés l'un contre l'autre, qui ne permettait pas d'espérer que vous terminassiez vos différends autrement que par les armes, m'entretenais dans ce sentiment. Mais maintenant que par un ordre secret et impénétrable de Dieu, mon fils Mathieu a été pris en combattant les Serviens, et qu'étant tombé entre vos mains, Il a senti les effets de vôtre clémence, je rends à Dieu de profondes actions de grâces, de m'avoir délivré de mes inquiétudes, et de mes craintes, et je vous remercie d'avoir épargné ma douleur, en modérant votre colère. En me promettant de le mettre en liberté, vous dissipez le reste de ma tristesse. Car je ne vous dissimulerai point, que depuis qu'il est en prison, je sens vivement le poids et la dureté de ses chaînes. Vous ferez fort bien de l'en délivrer, et ce sera une action qui ne contribuera pas moins à votre sûreté, qu'à vôtre gloire. Si vous le teniez toujours sous les fers, on ne fait s'il ne trouverait point moyen de s'échapper. On ne sait, non plus y s'il ne remporterait point la victoire. Plusieurs ont repris courage après leur défaite, et ayant acquis de l'expérience par leurs malheurs, ils se font rétablis dans leur première fortune. Le soin de le garder ne vous donnerait de repos ni jour ni nuit. On n'a pas seulement à craindre la conspiration des grands, lors que l'on les a mécontentes : On a aussi à craindre la perfidie de ceux à qui l'on confie des prisonniers d'Etat. Outre que les hommes aiment naturellement les nouveautés, et qu'ils se por- 279 tent volontiers aux changements, il se faut défier d'eux, quand ils trouvent des personnes qui peuvent les délivrer des maux qu'ils souffrent, ou leur donner les biens qu'ils désirent. Si vous étiez enlevé par une mort précipitée,  dans la fleur de votre jeunesse, comme c'est un malheur auquel l'infirmité des hommes est sujette, la condition de vos enfants serait tout à fait déplorable, et ils ne pourraient gouverner l'Empire sous la régence de l'Impératrice leur mère. Qu'arriverait-il donc, sinon que Mathieu, que vous auriez retenu en captivité, ou quelqu'autre qui aurait un plus grand nombre de partisans que lui serait choisi pour gouverner ! Si Mathieu était choisi je suis assuré qu'il ferait un traitement plus doux et plus favorable à vos enfants que vous ne lui ferez, si vous le retenez en prison. Que si la Souveraine puissance tombait entre les mains d'un autre, ce que je prie Dieu de ne pas permettre, la seule pensée m'en faisant horreur, il ne nous restera aucune espérance de salut. Mais si vous exécutez ce que vous avez projeté en faveur de mon fils, ce fera un avantage signalé pour vous, et pour lui. Il s'en tiendra obligé à votre clémence, et il s'efforcera de vous faire reconnaître qu'il n'était pas indigne de vos bienfaits. Si vous veniez à mourir, il rendrait a vos enfants toute forte de devoirs,  il les assisterait dans leurs besoins, et il les défendrait contre leurs ennemis, et il leur conserverait l'empire. Si Dieu vous conserve la santé, vous passerez agréablement le reste de votre vie, sans être tourmenté par les inquiétudes que produisent les soupçons. De plus, vous obligerez étroitement ses amis, et vous les attacherez à vous par des liens indis-  280 solubles. Ne vous contentez donc pas de faire voir par des paroles la grandeur de votre âme ; mais faites-là voir par des effets, en mettant à exécution la généreuse résolution que vous avez prise.

μζʹ. 1. Τοιαῦτα μὲν βασιλεὺς ὁ Καντακουζηνὸς πρὸς τὸν Παλαιολόγον βασιλέα διειλέχθη ἐπὶ τῷ Ματθαῖον βασιλέα τὸν γυναικὸς ἀδελφὸν ἀπολύειν τῶν δεσμῶν παρακαλῶν. Ὁ δὲ καὶ πρότερον ὡρμημένος οἴκοθεν, ἔτι μᾶλλον ἐπεῤῥώσθη καὶ ἐσκέπτετο εἰς ἔργον τὰ βεβουλευμένα ἀγαγεῖν. Μεταξὺ δέ τι συμβὰν τοιοῦτον ὀλίγου δεῖν παρέπεισε τῶν προτέρων ἀποσχέσθαι βουλευμάτων. Ζειανὸς γάρ τις τῶν Καντακουζηνοῦ τοῦ βασιλέως οἰκετῶν, Εὐγενίᾳ τῇ βασιλίδι προσελθὼν, παρῄνει πρὸς τὴν ἐλευθερίαν τοῦ υἱοῦ μὴ κατοκνεῖν, μηδὲ τοῖς βασιλέως τοῦ γαμβροῦ προσέχειν λόγοις πρὸς ἀπάτην συνεσκευασμένοις καὶ φενακισμὸν, ἀλλ´ αὐτήν τε διακινδυνεύειν καὶ τοὺς φίλους παρορμᾷν. Αὐτὸν δὲ τὰ μέγιστα συγκατεργάσεσθαι, ἢν χρήματά τε μέτρια παράσχοιτο αὐτή τινα καὶ τοὺς φίλους πείσειε συναίρεσθαι. Δυνήσεσθαι γὰρ αὐτὸν οὐ τῶν δεσμῶν ἐκεῖνον μόνον ἀπαλλάττειν, ἀλλὰ καὶ πρὸς τὴν ἀρχαίαν εὐετηρίαν ἐπανάγειν, εἰ τὰ βεβουλευμένα εἰς ἔργον δυνηθείη ἀγαγεῖν. Εὐγενία δὲ ἡ βασιλὶς πολλὴν ἐκείνου καταγνοῦσα ἄνοιαν, ὡς μείζω, ἢ κατὰ τὴν προσοῦσαν ἐπαγγελλομένου δύναμιν, ἀπέπεμπέ τε, οὐδὲ λόγου ἀξιώσασα, καὶ παρῄνει ἠρεμεῖν, ὡς οὐδὲν πλέον, ἢ πολλῶν ἑαυτῷ βασάνων αἰτίου ἐσομένου τοῦ τολμήματος. Ὁ δὲ ὑπὸ πολλῆς παραπληξίας αὐτός τε ὥρμητο ἐπὶ πράξεις ἀνοήτους καὶ ἄλλους ἐπεχείρει πείθειν πολλῷ βελτίους ἑαυτοῦ, ὡς μεγάλα δυνησομένους παρὰ Ματθαίῳ βασιλεῖ, εἰ τοιαῦτα ὑπὲρ ἐκείνου πράττοντες ὀφθεῖεν. Γνώμην δὲ αὐτὸς εἰσῆγεν, ὡς καιρὸν ἐπιτηρήσαντας, ἡνίκα ἂν ἔξω Βυζαντίου διατρίβοι βασιλεὺς, αὐτοὺς παρασκευασαμένους, τοῖς ἐν βασιλείοις ἐπιθέσθαι φρουροῖς πρὶν αἰσθέσθαι· ἐξελάσαντας δὲ αὐτούς τε καὶ τοὺς ἄλλους ἅπαντας ὁμοίως, αὐτοὺς τὸ φρούριον κατέχειν καὶ ἀμύνεσθαι τοὺς ἐπιόντας, τοὺς παῖδας βασιλέως μόνον ἔνδον καὶ γαμετὴν τὴν βασιλίδα κατασχόντας. ἂν δ´ ἐπίῃ βασιλεὺς αὐτοῖς καὶ κελεύῃ προσχωρεῖν, ὅρκους ἀπαιτεῖν αὐτὸν, ἦ μὴν αὐτούς τε μὴ ἀμύνασθαι τῆς τόλμης ἕνεκα, ἀλλ´ ἀπαθεῖς κακῶν διατηρεῖν, καὶ προσέτι χρήματα παρέχειν καὶ Ματθαῖον βασιλέα τὸν γυναικὸς ἀδελφὸν ἀφιέναι τοῦ δεσμωτηρίου καὶ τῆς πόλεως Ἀδριανοῦ καὶ τῶν περὶ αὐτὴν πολιχνίων ἐπιτρέπειν τὴν ἀρχήν. Εἰ δὲ μὴ πρὸς πάντα βασιλεὺς ὑπείκοι, μηδὲ πείθοιτο, ἀπειλεῖν, ὡς ἀποκτενοῦσι παῖδας καὶ γυναῖκα. Αὐτὸν δὲ τοῖς ὅπλοις μὴ δυνάμενον περιγενέσθαι, προήσεσθαι πάντα ὑπ´ ἀνάγκης τῆς τῶν παίδων σωτηρίας ἕνεκα. Τοιαῦτα μὲν τοῖς συνομόταις ὑπετίθει Ζειανός.

2. Μετὰ μικρὸν δὲ τῆς ἐπιβουλῆς μηνυθείσης βασιλεῖ, συνελαμβάνετό τε καὶ ἀνεκρίνετο, εἰ πολλοὺς ἔχοι τοὺς συνειδότας. Ὁ δὲ ἄλλους τέ τινας συνωμολόγει καὶ Καντακουζηνὴν τὴν βασιλίδα, καὶ ἔφασκεν εἰς τοῦτο ὑπ´ ἐκείνης ἐναχθῆναι μεγάλα ἐπαγγειλαμένης· μηδὲ γὰρ ἂν ἐφ´ ἑαυτὸν τηλικούτοις ἐγχειρεῖν, ἀφανείᾳ πολλῇ συζῶντα καὶ πενίᾳ, μή τινος πρὸς τὰ τοιαῦτα ἀξιόχρεω συμπράττοντος. Βασιλεῖ δὲ εὐθὺς ἐδόκει ἑκατέρωθεν δεινόν. Τό,τε γὰρ ἐπὶ τοιούτοις διαβεβλῆσθαι βασιλίδα, εἰ συνειδείη μηδὲν αὐτοῖς πρὸς τὴν ἐπιβουλὴν, οὐκ ἀγαθόν· καὶ τὸ συνειδέναι καὶ συμπράττειν σφόδρα χαλεπὸν, εἰ ἐκείνῃ μὲν αὐτὸς τοσοῦτον εὐνοοίη, ὥστε βούλεσθαι καὶ τὸν υἱὸν ἀπολύειν τῶν δεσμῶν, οὐδενὸς ἂν ἑτέρου προσδοκήσαντος, αὐτὴ δ´ ἐπὶ τοσοῦτον δυσμεναίνοι, ὥστ´ ἐπιβουλὰς τοιαύτας συσκευάζειν κατ´ αὐτοῦ· μᾶλλον δὲ ὑπώπτευεν εἶναι τοὺς λόγους συκοφαντίας, καὶ πᾶσι ποιεῖν ἐβούλετο καταφανὲς, ὡς εἴη διαβολαὶ τὰ εἰρημένα. Διὸ αὐτός τε ἀνέκρινεν ἐπιμελῶς τὸν Ζειανὸν, ἐπαγγελλόμενος αὐτῷ τὴν ἐπὶ τῇ ἐπιβουλῇ ἀφήσειν δίκην, εἰ τὰ περὶ βασιλίδος εἰρημένα συνομολογοίη ὡς εἴη συκοφαντίαι, καὶ τῶν ἐν τέλει τοῖς ἐπιφανεστέροις τὴν ἐξέτασιν ἐπέτρεπεν. Ὁ δ´ ὁμοίως ἐπὶ πάντων ἰσχυρίζετο ἀληθῆ τὰ εἰρημένα εἶναι, καὶ πάντων ἐκείνην αἰτίαν εἶναι πρὸς ἅπαντα ἐξηγουμένην καὶ τρόπους ἐξευρίσκουσαν καὶ ἐπινοίας, ἐξ ὧν ἂν κατορθωθείη τὰ βεβουλευμένα. Καὶ λόγους προσετίθει πιθανοὺς, ἐξ ὧν ὀλίγου δεῖν τοὺς πλείους ἔπειθε φαῦλα ἤδη περὶ βασιλίδος ὑποπτεύειν.

3. Οὕτω δὲ συμβὰν, καὶ Καλλίστου τοῦ πατριάρχου ἐν τοῖς βασιλείοις ἀφιγμένου, ἐπεὶ ὁ Ζειανὸς ἐξεταζόμενος ἐπύθετο παρεῖναι, ἀφορισμὸν ἀπὸ θεοῦ παρὰ τοῦ πατριάρχου προὐκαλεῖτο, ὡς οὕτως ὑπ´ ἀνάγκης ἅπαν λέξων τἀληθές. Δόξαν δὲ καὶ βασιλεῖ λυσιτελεῖν, (οὐδὲ γὰρ ἂν ἀφειδήσειν ἑαυτοῦ τοσοῦτον Ζειανὸς, ὡς ἐπ´ ἀπωλείᾳ ψυχῆς οὔτω καταψεύσεσθαι βασιλίδος ἐπ´ ἐλπίδι κέρδους οὐδενὸς,) ἐπέτρεπε πραχθῆναι. Εἰρημένου δὲ καὶ τοῦ ἀφορισμοῦ, ἔτι βεβαιότερον τὰ πρότερον εἰρημένα ἰσχυρίζετο. ὃ μάλιστα τὴν βασιλέως γνώμην ἔσεισε καὶ δυσμεναίνειν αὐτῷ τὴν βασιλίδα Εὐγενίαν ἔπεισε πρότερον οὐδαμῶς φαύλας ἔχειν περὶ ἐκείνης ὑπονοίας ἀνεχόμενον. Ἀχθεσθεὶς δὲ οὐ μετρίως καὶ λύπης ἔμπλεως γενόμενος ἐπὶ τοῖς συμβᾶσι, Ζειανὸν μὲν ἐκέλευεν ἐν δεσμωτηρίῳ φρουρεῖσθαι καθειρχθέντα, αὐτὸς δὲ ἀπέσχετο τοῦ περὶ τὴν ἐλευθερίαν τοῦ γυναικὸς ἀδελφοῦ τι πράττειν ἢ βουλεύεσθαι, ἄτοπον εἶναι λογισάμενος καὶ σχέτλιον κομιδῇ τὴν μὲν ἐκείνου μητέρα τὴν βασιλίδα τοσαύτην πρὸς αὐτὸν πικρίαν καὶ δυσμένειαν ἐνδείκνυσθαι, ὡς πάντα πράττειν, ἐξ ὧν ἂν αὐτὸς διαφθαρείη, ἢ ὡς μάλιστα πρὸς πολλῶν ἀφίκοιτο πεῖραν δυσχερῶν, αὐτὸν δὲ ὥσπερ ἀπεστερημένον τὸ λογίζεσθαι, καὶ τὸν υἱὸν ἐκείνης ἀφιέναι τοῦ δεσμωτηρίου, πολέμιον ἐσόμενον κἀκεῖνον σὺν αὐτῇ.

4. Χρόνου δὲ οὕτω βραχέος παραῤῥυέντος, Ζειανὸς ἐν τῷ δεσμωτηρίῳ ὥσπερ εἰς συναίσθησιν, οἷα εἴργαστο, ἐλθὼν καὶ δείσας, μὴ καὶ μετὰ τελευτὴν τοῖς ἐν ᾅδου καταδίκοις συνεῖναι καταψηφισθῇ, οἷα δὴ πρὸς τῷ σεσυκοφαντηκέναι βασιλίδα καὶ ἀφορισμὸν ἀπὸ θεοῦ δεξάμενος καὶ δαίμοσιν ἑλόμενος συνεῖναι τοῖς ἀπὸ θεοῦ κεχωρισμένοις, γράμματα ἔπεμπε τῷ πατριάρχῃ διά τινος τῶν πάνυ φίλων. Τὰ δὲ ἐδήλου, ὡς συκοφαντοῖτο μὲν ὑπ´ αὐτοῦ ἡ βασιλὶς ἐπὶ τοῖς εἰρημένοις καὶ μηδὲν αὐτῷ συνειδείη καὶ τοῖς συνομόταις τῶν βεβουλευμένων· τοῦ πιστευθῆναι δὲ τὰ πεπλασμένα ἕνεκα καὶ τὸν ἀφορισμὸν κακῶς καὶ ἀνοήτως δέξασθαι. Νυνὶ δὲ εἰς οἷον βάραθρον ὑπ´ ἀναισθησίας κατώλισθε συνιδόντα, τυχεῖν συγγνώμης δεῖσθαι τἀληθὲς ἅπαν ἐξαγγέλλοντα, καὶ τῶν ἐκ τοῦ ἀφορισμοῦ δεσμῶν λυθῆναι. Ὁ μὲν οὖν Ζειανὸς τοιαῦτα ἔγραφεν· ἀγχίνους δὲ ὢν ὁ τὰ γράμματα κομίζων καὶ χρήσασθαι καιροῖς ὀξὺς καὶ συνιδὼν, ὡς, ἂν μὲν πρὸς πατριάρχην τὰ γράμματα ἀγάγοι, Ζειανῷ τὴν ὠφέλειαν παρεσχημένος ἔσται μόνῳ, βασιλεῦσι δὲ κατάδηλα ποιήσας, πρὸς οἷς ὠφελήσει Ζειανὸν, καὶ βασιλίδα τὴν Εὐγενίαν ἀπαλλάξει τῆς συκοφαντίας καὶ τοῦ δεσμωτηρίου τὸν υἱὸν, ἀφῖκτο πρὸς Εὐγενίαν τὴν βασιλίδα, φέρων καὶ τὰ γράμματα. Ἡ δ´ ἔπεμπεν αὐτίκα βασιλεῖ τῷ Καντακουζηνῷ, καὶ ὃς οὐδὲν μελλήσας, τῷ νέῳ βασιλεῖ τὰ γράμματα ἐδείκνυ.

5. Οὕτω δὲ σαφέστατα ἐληλεγμένης τῆς συκοφαντίας, ὁ νέος βασιλεὺς ἔνθους τε ἦν ὑφ´ ἡδονῆς, ὅτι ἡ πρὸς τοὺς οἰκειοτάτους διελύετο δυσμένεια, ὅπερ μάλιστα ἐβούλετο, καὶ Ζειανοῦ πολλὴν μοχθηρίαν καταγνοὺς εἰκῇ καὶ μάτην ἑλομένου τὴν τοσαύτην συκοφαντίαν, ἔπραττεν αὖθις, ὅπως τὸν γυναικὸς ἀδελφὸν ἀφήσει τοῦ δεσμωτηρίου. Τῶν πραγμάτων δὲ καλούντων ἐπὶ Θεσσαλονίκην ἀναγκαίως καὶ δεομένων τῆς ἐκείνου παρουσίας, ἐξεστράτευσε τριήρεσι. Μετὰ δὲ τὴν ἐπάνοδον πέμψας ἐκ Τενέδου, ἤγαγεν εἰς Ἐπιβάτας, φρούριόν τι περὶ Σηλυμβρίαν, τὸν γυναικὸς ἀδελφὸν, ὅπως ἐγγὺς ἀλλήλων ὄντων γίγνοιντο οἱ λόγοι. ἠξίου τε τὴν βασιλείαν ἀποθέμενον παντάπασι, τὴν ἰδιώτου τύχην στέργειν, τιμὰς καρπούμενον τὰς μετὰ βασιλέα πρώτας καὶ τῶν βασιλέως παίδων πάντων ἐν ἅπασι προέχειν, πλὴν Ἀνδρονίκου βασιλέως. Ἐξεῖναι δὲ αὐτῷ καινοτομεῖν ἑτέραν στολὴν, ὁποίαν ἂν ἐπινοοίη, καὶ ταύτῃ χρῆσθαι, πράττειν δὲ βασιλικῶς μηδὲν, μήτε φθέγγεσθαι. ἢν δέ τις οἷα βασιλεῖ προσφέροιτο ἢ προσαγορεύοι, τοῦτον ἀπελαύνειν πρὸς ὀργήν. Τοιαύτη μὲν ἡ Παλαιολόγου τοῦ βασιλέως ἦν ἀξίωσις.

6. Ματθαῖος δὲ ὁ βασιλεὺς μᾶλλον εἵλετο φρουρεῖσθαι διὰ βίου, ἢ τοιαῦτα ὑπομένειν. Πρῶτον μὲν γὰρ ἔφασκεν, οὐ ῥᾷον εἶναι ἐνεγκεῖν τὸν χθὲς καὶ πρώην προσκυνούμενον ὡς βασιλέα νῦν ἐν ἰδιώτου σχήματι τελεῖν καὶ τῶν ἄλλων ὀλίγον διαφέρειν ἢ οὐδέν· ἔπειτα οὐδ´ ἡ πρόφασις αὐτὴ τοῦ δεσμωτηρίου φαύλη τις καὶ ἀγεννής. Ἀλλ´ ὑπὲρ τῆς τῶν ὁμοφύλων ἐλευθερίας βαρβάροις τοῖς δουλωσαμένοις πολεμῶν, ἡλίσκετο κατὰ τὴν μάχην ἀτυχήσας, ὃ πολλοῖς συμβέβηκε καὶ πρότερον Ῥωμαίων βασιλεῦσι· καὶ νῦν ὑπὲρ εὐδοξίας καὶ τιμῆς μᾶλλον αἱρεῖται τὰ δεινά· ὑπὲρ ὧν οὐκ ἄν τις μέμφοιτο δικαίως εὖ φρονῶν. ἂν δὲ πρὸς τὴν δοκοῦσαν δυσπραγίαν ὑποπτήξας, καταπροδῷ τὴν εὐδοξίαν ἑκοντὶ, πᾶς ὁστισοῦν ἂν δικαίως μικροψυχίας καὶ ἀνελευθερίας γράφοιτο. Δι´ ἃ ῥᾷον ἂν ἐνέγκοι τὸ δεσμεῖσθαι διὰ βίου, ἢ καταπροΐεσθαι τὴν δόξαν διὰ τὴν ἐν τῷ παρόντι τῶν δεινῶν ἀπαλλαγήν· ἠξίου τε βασιλέα τὸν γαμβρὸν, εἰ βούλοιτο τὰ δέοντα ποιεῖν, μηδενὸς ἀποστερεῖν τῶν ὄντων, ἀλλὰ πρὸς τῷ ἀφεῖναι τοῦ δεσμωτηρίου καὶ τὸ βασιλέα εἶναι συγχωρεῖν. ἢ εἰ μηδὲ ταῦτα συγχωροίη, μᾶλλον αὐτὸν αἱρήσεσθαι τὸ εἶναι διὰ βίου ἐν δεσμοῖς.

Chapitre XLVII.

1. Un nommé Sejan conspire de mettre Mathieu en liberté. 2. II charge l'Impératrice Eugénie. 3. Le Patriarche Calliste prononce une excommunication pour l'obliger à dire la vérité'. 4. II la reconnaît par une lettre. 5.  Paléologue offre la libertés à Mathieu, en renonçant à l'Empire. 6. Mathieu refuse la condition.

1. L'Empereur Cantacuzène ayant parlé de la sorte, pour la délivrance de son fils, Paléologue, qui de lui même était disposé à l'accorder, l'aurait fait sur le champ, sans un accident qui survint. Un des domestiques de Cantacuzène nommé Sejan étant allé trouver l'Impératrice Eugénie l'exhorta à ne se pas fier aux promesses de l'Empereur son gendre, et à faire effort pour tirer son fils de prison. Il offrit de continuer à ce dessein, si elle voulait lui donner un peu d'argent, et non seulement de mettre Mathieu en liberté, mais encore de le rétablir sur le trône. Elle le blâma de la témérité avec laquelle il se mê- 281 lait d'une affaire qui était au dessus de lui, et elle lui commanda de se tenir en repos, s'il ne se voulait attirer de grands châtiments. Mais cet insensé s'engagea, et en engagea d'autres qui valaient beaucoup mieux que lui, à une entreprise extravagante, en leur faisant accroire que c'était un moyen pour entrer bien avant dans les bonnes grâces de Mathieu, que de s'exposer pour ses intérêts à un si extrême péril. Il leur proposa de chasser les gardes du Palais, en l'absence de Paléologue, de s'assurer de sa femme, et de ses enfants, et s'il venait les attaquer, de lui faire promettre avec serment, de leur pardonner leur attentat, de mettre Mathieu son beau-frère en liberté, et de lui rendre le gouvernement d'Andrinople, et des villes d'alentour, et s'il rejetait leur demande de le menacer de tuer sa femme, et ses enfants, et qu'il y avat apparence que pour les sauver il leur accorderait toutes choses.

2. Mais la conjuration ayant été découverte il fut arrêté, et interrogé. Quand on lui demanda ses complices, il nomma l'Impératrice Eugénie, et il dit, qu'elle lui avait fait de grandes promesses pour former cette entreprise, qu'étant pauvre, et inconnu, il ne s'y serait jamais porte de lui-même, s'il n'y avait été poussé par une personne puissante. L'affaire parut fort fâcheuse a l'Empereur. Car il jugea, d'un côté, que si l'impératrice n'avait point de part à la conspiration, c'était une calomnie atroce de l'en accuser, 282 et que si elle y avait part, c'était une ingratitude odieuse, puisqu'il la chérissait tendrement, et qu'il avait dessein de lui rendre son fils. Se doutant que c'était une fausse accusation, il interrogea Séjan, le pressa de dire s'il n'avait point charge calomnieusement l'Impératrice Eugénie, et permit aux plus considérables de sa Cour de l'interroger aussi, il répondit constamment, que tout ce qu'il avait dit était vrai, que l'Imperatrice Eugénie avait été le chef de la conjuration, qu'elle en avait formé le projet, et préparé les moyens, et il appuya ses réponses par des conjectures si probables, qu'il laissa de violents soupçons, dans les esprits contre l'innocence de cette Princesse.

3. Le Patriarche Calliste étant venu par hasard, au Palais Royal, dans le temps qu'on l'interrogeait, il l'excita, à prononcer contre lui une sentence d'excommunication, afin que la terreur des foudres de l'Eglise le forçât à déclarer la vérité. L'Empereur consentit à l'excommunication dans la créance que Séjan n'aurait pas si peu de soin de son salut, que d'accuser faussement l'Impératrice quand il verrait les foudres de l'Eglise: sur sa tête. L'excommunication ayant été prononcée, il assura plus positivement qu'auparavant ce qu'il avait dit. Ce qui fit une plus forte impression sur l'esprit de l'Empereur que toute autre chose, et le fit douter de l'innocence de l'impératrice. Il commanda de garder Séjan dans 283 une étroite prison, et il différa de mettre Mathieu en liberté, de peur qu'il ne se joignît à sa mère qu'il croyait avoir conspiré sa perte.

4. Quelque temps s'étant écoulé, Séjan fit une sérieuse réflexion sur l'atrocité de ses calomnies, appréhendant que l'excommunication qui avait été prononcée contre lui ne fût suivie d'une damnation éternelle, il écrivit, par un de ses amis, au Patriarche, et il lui manda qu'il avait accusé calomnieusement l'Impératrice, bien qu'elle n'eût eu aucune part à la conjuration; qu'il avait indiscrètement attiré sur soi-même la sentence d'excommunication, que reconnaissant en quel abîme il s'était plongé par sa faute, il en demandait humblement pardon. Celui à qui il donna sa lettre étant un homme fort adroit, et qui savait se servir avantageusement des occasions, fit réflexion qu'en la rendant au Patriarche, il n'obligerait que Séjan, au lieu que la mettant entre les mains des Empereurs, il obligerait l'Impératrice Eugénie, et il mettrait Mathieu son fils en libertés l'alla porter à l'Impératrice Eugénie qui l'envoya aussitôt à Cantacuzène, par qui elle fut montrée à l'Empereur Paléologue.

5. Il fut ravi de joie de reconnaître la vérité, et à l'heure même, il songea sérieusement à tirer Mathieu son beau-frère de prison. Ayant été, néanmoins, obligé de faire un voyage a Thessalonique, dès qu'il en fut de retour, il le manda à Epibate, qui est un Fort proche de Selivrée, 284 pour avoir la commodité de l'entretenir. II lui proposa de renoncer à l'Empire, de se contenter des premiers honneurs, après ceux que l'on rend aux Empereurs, de précéder ses enfants, à la réserve d'Andronique, de prendre tel habit nouveau qu'il voudrait inventer, et de rejeter, avec indignation, ceux qui le traiteraient en Empereur.

6. Mathieu lui répondit, qu'il aimait mieux passer toute sa vie en prison, que de se soumettre à des conditions si honteuses ; qu'il n'est pas aisé de se réduire au rang des personnes ordinaires, après avoir reçu les plus grands honneurs que les hommes puissent rendre à d'autres hommes ; que sa captivité n'avait rien de bas ni d'infâme, puisqu'il avait été pris en combattant contre les étrangers, pour la liberté de son pais, comme il était arrivé à plusieurs autres Empereurs, que sa disgrâce ne servirait qu'à relever l'éclat de sa gloire ; au lieu que s'il reconçoit à sa dignité, ce serait le sujet d'une confusion et éternelle, que s'il voulait lui conserver la souveraine puissance en lui rendant la liberté, il lui en serait infiniment redevable ; sinon qu'il la retiendrait dans la prison.

μηʹ. 1. Καντακουζηνὸς δὲ ὁ βασιλεὺς γενόμενος ἐν Ἐπιβάταις, ἐπεὶ πύθοιτο τοιαῦτα περὶ τοῦ υἱοῦ, πείθειν ἐπεχείρει, ὡς οὐ προσήκοντα αἱρεῖται. Πρῶτον μὲν γὰρ εἶναι μηδὲν τῶν πάντων, ἔφασκεν, ὃ μὴ τῇ θεοῦ προνοίᾳ διοικεῖται, μάλιστα δὲ εἰ τὰ κατ´ αὐτὸν ἕκαστα σκοποίη, πάνθ´ εὑρήσει τῇ τοῦ θεοῦ σοφῇ προνοίᾳ εἰργασμένα εὐθὺς ἐξαρχῆς σκοπῶν. Τὸ γὰρ τοὺς ἐκ Φωκαίας πειρατὰς Βιθυνίαν παραπλέοντας ἐφ´ ἁρπαγῇ καὶ μέγιστον κέρδος ἡγουμένους καὶ τῶν φαυλοτάτων τινὰς ἐξανδραποδίζειν, ἀθρόον οὕτω καὶ πέρα προσδοκίας εὐτυχηκέναι, ὥστε τὸν μυρίων μὲν ἀνθρώπων ἄρχοντα καὶ δύναμιν μεγάλην περιβεβλημένον, μεγάλοις δὲ στρατοπέδοις δυνάμενον ἀντικαθίστασθαι, συλλαβεῖν ἀπονητὶ, Ὀρχάνην δὲ τὸν πατέρα τῇ πρὸς τὸν παῖδα συμπαθείᾳ πολλὰ δεηθῆναι βασιλέως, ὥστε τὸν υἱὸν ἀπαλλάττειν τῆς αἰχμαλωσίας, καὶ μεγάλας τῆς εὐεργεσίας ταύτης ὑποσχέσθαι ἀμοιβὰς, (ἑτέρως γὰρ ἑώρα οὐκ ἐνὸν τὸν υἱὸν ἀπαλλάττειν τῶν δεσμῶν,) βασιλέα δὲ συνιδόντα καὶ αὐτὸν, ὡς τοῦτον τὸν τρόπον μάλιστα δυνήσεται Ὀρχάνην πείθειν αὐτῷ προσέχειν καὶ τοῦ σοὶ κατ´ ἐκείνου συμμαχεῖν ἀναγκάζειν ἀποσχέσθαι, καὶ ταύτης τῆς ἐλπίδος ἕνεκα τριήρεις ἐφοπλίσαντα προσέχειν ἀεὶ θαλάσσῃ καὶ πειρᾶσθαι τὸν Ὀρχάνη παῖδα ἀνασώζειν, ὑπὸ δὲ τὸν αὐτὸν χρόνον καὶ σὲ ὑπὸ Τριβαλῶν προσκεκλημένον, μόνους ἔχοντα βαρβάρους, ἐξεστρατευκέναι πρὸς Μακεδονίαν, οὕτως ὑπ´ ἀνάγκης περισχεθέντα, ὥστε τὴν οὖσαν ἐκ Ῥωμαίων στρατιὰν ἀπολιπεῖν, Τριβαλοὺς δὲ τοὺς πρότερον οὐδ´ ἀντιβλέπειν πρὸς τοὺς Πέρσας πώποτε τετολμηκότας ὀλίγους παρὰ δόξαν πρὸς πολλαπλασίους ἀντικαταστῆναι, τοὺς Πέρσας δὲ, καίτοι κρείττους τῶν πολεμίων γενομένους, αὐτοὺς ὑφ´ ἑαυτῶν διαφθαρῆναι τραπομένους πρὸς φυγὴν, σὲ δὲ ὑπολειφθέντα μόνον, ἁλῶναί τε ὑπὸ τῶν πολεμίων καὶ δεσμώτην ἀπαχθῆναι πρὸς βασιλέα τὸν γαμβρὸν, ἐπιστρατεύσαντα αὐτίκα ταῖς πόλεσι ταῖς ὑπὸ σὲ καὶ σὺν ῥᾳστώνῃ πάσῃ χειρωσάμενον καὶ γυναῖκα καὶ παῖδας τοὺς σοὺς ὑφ´ ἑαυτὸν πεποιημένον, καὶ πάντα ὥσπερ ἐκ συνθήματος συνδραμεῖν, οὐδένα οἴομαι τῶν πάντων, εἰ μὴ φρενῶν ἀπεστέρηται παντάπασι καὶ λογισμῶν ὀρθῶν, μὴ κατὰ θείαν πρόνοιαν οἰήσεσθαι συμβεβηκέναι. ἃ καὶ σὲ πεπεισμένον, οὐχ ἑτέρως ἐσχηκέναι δέον τοῖς ἐψηφισμένοις στέργειν τῷ θεῷ καὶ μὴ μετὰ τὴν φιλάνθρωπον παιδείαν ταύτην, (πεπαίδευκε γάρ σε φιλανθρώπως τῷ θανάτῳ μὴ παραδοὺς,) ἀναίνεσθαι τὴν ἀνάκλησιν, εἰ μὴ καὶ τῆς βασιλικῆς ἔξεστιν εὐδοξίας ἀπολαύειν, ὥσπερ πρότερον. Καίτοι καὶ τὸ πρὸς πᾶσαν ἑτέραν δόξαν τὴν παρὰ τόνδε τὸν βίον ἐπίκηρον οὖσαν καὶ διαῤῥέουσαν ἐπτοῆσθαι, οὐκ ἀνδρῶν ἐχόντων νοῦν καὶ προσεχόντων ἀληθέσι λογισμοῖς. Ἡ δὲ ἐκ τῆς βασιλείας ταύτης καὶ κίνδυνον οὐ τὸν τυχόντα τῷ μὴ καλῶς τοῖς πράγμασι χρωμένῳ καὶ προσηκόντως ἂν ἐνέγκοι. Οὐ γὰρ ὥσπερ ἐν τοῖς ἄλλοις, ἂν ῥᾳθύμως, οὕτω δὴ καὶ βασιλεῦσιν ἐφ´ ἑαυτοὺς ἡ βλάβη περιγίνεται, βιοτεύωσιν· ἀλλὰ τά τε ἀγαθὰ ὁμοίως κοινὰ τοῖς ὑπηκόοις καὶ τὰ φαῦλα, καὶ δέον ἀγαθοῦ παντὸς ἀρχέτυπον τὴν βασιλέως καθεστάναι ψυχήν· εἰ δὲ μὴ, οὐ τῆς σφετέρας μόνον ῥᾳθυμίας ὀφλήσει δίκας, ἀλλὰ καὶ τῆς τῶν πολλῶν. ἃ τίς ἂν νοῦν ἔχων ἐννοήσας, οὐκ ἂν ἕλοιτο μᾶλλον ἀφανείᾳ πολλῇ συζῇν, τῆς ζημίας οὐκ εἴς τι τῶν φαυλοτέρων, ἀλλ´ εἰς αὐτὴν τὴν ψυχὴν διαβαινούσης, ᾗ τά τε ἀγαθὰ ὁμοίως καὶ τὰ φαῦλα ἀθάνατα συνέσται; ἐπὶ τούτοις δὲ καὶ κατὰ τὸν τῇδε βίον πολλῶν ἀγώνων καὶ πόνων καὶ κινδύνων τῷ βασιλεύοντι δεήσει, εἰ μέλλοι μὴ παρέργως, ἀλλὰ κατὰ τὸν λόγον χρῆσθαι τῇ ἀρχῇ. Προκινδυνεύειν γὰρ τῶν ὑπηκόων δίκαιον ἀεὶ καὶ μὴ ἐν τῷ ἰδίῳ ἀσφαλεῖ προΐεσθαι τὴν ἐκείνων σωτηρίαν· καὶ πάντα πόνον ὑπομένειν καὶ πρὸς τὴν διοίκησιν τῶν κοινῶν καὶ πρὸς τῶν πολεμίων τὴν ἀντίστασιν, τῶν τε ἔξωθεν ἐπιόντων καὶ τῶν ἔνδοθεν ὁμοίως ἐπιβουλευόντων. ἂν δέ τις ἔροιτο, ὅτου χάριν πολλὴν τῷ πράγματι δυσχέρειαν συνειδὼς καὶ τοσούτων πόνων καὶ ἀγώνων τὴν βασιλέως δεομένην ψυχὴν, αὐτὸς, ἐνὸν ἐν ἰδιώτου μοίρᾳ πάντων ἀπηλλάχθαι, τοσαῦτα ὑπὲρ τοῦ τυχεῖν εἱλόμην ὑπομένειν καὶ κινδύνοις φοβεροῖς καὶ περιστάσεσι ποικίλαις προηκάμην ἐμαυτὸν, ἐκεῖνο ἂν ἀποκριναίμην φιλαληθῶς, ὅτι μὴ βασιλικῆς ἀρχῆς ἐρῶν, μηδὲ πρὸς τὴν ἐκ ταύτης δόξαν κεχηνὼς, ἑκὼν εἶναι καθῆκα ἐμαυτὸν εἰς τοὺς ἀγῶνας, ἀλλ´ ὑπὸ τῶν ὁμοφύλων ἐπιβουλευθεὶς, πολλὰς συκοφαντίας καὶ διαβολὰς συσκευασάντων, καὶ εἰς αὐτὸν τὸν κολοφῶνα τῶν κακῶν συνελαθεὶς, (οὐδεμία γὰρ ἐλπὶς ὑπελείπετο πονηροτέρα,) καὶ συνιδὼν, ὡς οὐχ ἀγαπήσουσιν, ἂν αὐτοῖς παραχωρήσω τῶν πραγμάτων τῆς ἀρχῆς, ἀλλ´ ὑπὲρ τοῦ δοκεῖν δικαίως πεπολεμηκέναι ὠμῶς ἀποκτενοῦσιν, ὡς τὰ ἔσχατα ἠδικηκότα, καὶ παῖδας διαφθεροῦσι καὶ οἰκείους καὶ τοὺς ἄλλους, ὅσοι πρότερον ἔτεσι πολλοῖς εὔνως ἔχειν ἐδόκουν πρὸς ἐμὲ, ὄντες οὐκ ὀλίγοι τινὲς, οὐδὲ εὐκαταφρόνητοι, ἀλλ´ οἱ πλείους καὶ περιφανέστεροι Ῥωμαίων, ὑπὲρ τῆς σφετέρας τε καὶ τῶν συνόντων σωτηρίας εἱλόμην τὴν βασιλέως προσηγορίαν, καίτοι πρὸ πολλοῦ τοῦ χρόνου τῶν πραγμάτων ἄρχων καθεστὼς, οὐ δόξης ἕνεκα τῆς ἐκ τῆς βασιλείας ἐσομένης· οὐδὲ τοῦ τοῖς παισὶν ὥσπερ τινὰ πατρῷον κλῆρον καταλείπειν τὴν ἀρχήν. Καὶ τούτου δείγματα παρεσχόμην ἐναργέστατα διὰ παντὸς τοῦ χρόνου οὐ μόνον πρὶν ἁπάσης ἐγκρατὴς γενέσθαι τῆς ἡγεμονίας, (δεομένων γὰρ ἁπάντων τῶν συνόντων καὶ σὲ αἱρεῖσθαι βασιλέα, οὐκ ἠθέλησα,) ἀλλὰ καὶ μετὰ τὸ πᾶσαν ποιήσασθαι ὑπ´ ἐμαυτόν· δεηθέντων γὰρ πολλῶν, καὶ μάλιστα τῶν ἐπιφανεστάτων, τὰ ἴσα αὖθις περὶ σοῦ, τοσοῦτον τοῦ πεισθήσεσθαί ποτε ἀπέσχον, οἷς αὐτοὶ ἠξίουν, ὥσθ´ ἅμα τῷ πᾶσαν ἔχειν καὶ τῆς μοχθηρίας τῶν συκοφαντῶν ἐναργεστάτας παρασχέσθαι ἀποδείξεις, πᾶσαν ἐπενόουν μηχανὴν καὶ πάντα ἔπραττον, ὥστε τῶν ἐκ τῆς ἀρχῆς θορύβων ἀπαλλάξας, ἀπραγμοσύνῃ τὸν ἐπίλοιπον συνεῖναι βίον καὶ πρὸς τὴν ἄλυτον ἐκείνην καὶ μὴ διαῤῥέουσαν ζωὴν πᾶσαν μεταθέσθαι καὶ φροντίδα καὶ σπουδήν. Οὐ μὴν ἀλλ´ εἰ καὶ μάλιστά τις φαίη τῆς δόξης ἕνεκα καὶ τῆς τρυφῆς καὶ τῶν ἄλλων τῶν δοκούντων ἐκ τῆς βασιλείας ἀγαθῶν τοὺς πόνους ἐμὲ καὶ τοὺς κινδύνους τοὺς τοσούτους ὑποστῆναι, μάλιστ´ ἂν ἔγωγε φαίην ἀξιόχρεως καὶ διὰ τοῦτο τοῖς ἄλλοις εἶναι παιδευτής. σαφέστατα γὰρ ἐκ τῶν πραγμάτων συνιδὼν, ὡς τὸ τηλικαύτην ἀρχὴν διέπειν καλῶς καὶ προσηκόντως καὶ κατὰ μίμησιν τοῦ πάντων βασιλεύοντος θεοῦ, οὐκ ἂν εἴη παντὸς τοῦ βουλομένου, ἀλλ´ ὅσοι πνεύματι θεοῦ ἀγόμενοι, πάντα πράττουσιν, ὅπως ἂν τῷ ἄγοντι δοκοίη· οἷος ἦν Δαυὶδ καὶ Κωνσταντῖνος ὁ μέγας ἐν βασιλεῦσι καὶ ὅσοι κατ´ ἐκείνους τὴν ἀρετὴν, ἀσφαλέστατ´ ἂν συμβουλεύσαιμι τοῖς μὴ τοιούτοις καὶ τῆς πρώτης πείρας ἀποσχέσθαι, μέλλουσιν οὐκ ἐλάττω βλάπτεσθαι ἐκ τῆς ἀρχῆς, ἢ ὅσα νομίζουσιν ὠφελεῖσθαι, σφᾶς αὐτοὺς ἐξαπατῶντες, τὴν τρυφὴν καὶ τὴν βλακείαν καὶ τὴν ἄλλην πρὸς τὸν βίον ῥᾳθυμίαν νομίζοντες τῶν ἀγαθῶν. Ταῦτα μὲν οὖν ἄν τις φαίη καὶ τὰ πλείω τούτων παραπλήσια, πειρώμενος ἀποτρέπειν τοῦ μὴ σφόδρα κεχηνέναι πρὸς τὴν δόξαν ταύτην τὴν κάτω καὶ πατουμένην, ἣν καὶ χρόνος διαλύειν δύναιτ´ ἂν καὶ μεταβολὴ πραγμάτων καὶ μοχθηρία πονηρῶν ἀνθρώπων καὶ μυρία ἕτερά τινα· ἂν μέντοι πρὸς τούτοις καὶ θεὸς ἄνωθεν ἐπιψηφίζηται καὶ κελεύῃ φανερῶς ἐξίστασθαι τῆς ἀρχῆς, οὐ πάντα πράξομεν τὰ θεῷ δοκοῦντα μετ´ εὐγνωμοσύνης, ἀλλὰ φιλονεικήσομεν, ἢ διὰ βίου βασιλεύειν, ἢ εἰ μὴ παρείη μηδὲ ζῇν, μηδὲ τὸν ἥλιον ὁρᾷν τουτονὶ, ἀλλ´ ὑπὸ ζόφον βιοῦν αἱρεῖσθαι; καίτοι εἰ μὲν ἔκ τινων λογισμῶν ἀναμφιβόλων σαφέστατα ἐξῆν εἰδέναι, ὅτι τοὺς ἁπανταχοῦ βαρβάρους γῆς διαφθερεῖς καὶ τρόπαια λαμπρά τινα καὶ περιφανῆ στήσεις ἀπὸ πάντων πολεμίων καὶ τὴν ἀρχαίαν εὐδαιμονίαν τοῖς Ῥωμαίων ἀνασώσεις πράγμασι καὶ κυρίους γῆς καὶ θαλάσσης ἀποδείξεις, ὥσπερ ἦσαν ἐν τοῖς ἄνω χρόνοις, ὅτε ἤκμαζεν αὐτῶν ἡ δύναμις, λόγον ἄν τινα ἐδόκει ἔχειν ἡ πρὸς τὴν παραίτησιν τῆς βασιλείας ἔνστασις. Εἰ δὲ τὰ τοιαῦτα εὐτυχήματα ὀνειρώττειν, ἢ καὶ νήφοντα ἀναλογίζεσθαι διενήνοχεν οὐδέν, τί δεῖ τοσαῦτα ὑπὲρ τῶν ἐσομένων μηδέποτε φιλονεικεῖν; ἐγὼ δὲ ἀπορῶ παντάπασιν ὁποίοις ἄν τισι χρησάμενος σώφροσι λογισμοῖς, μᾶλλον αἱρήσῃ διὰ βίου δεσμωτήριον οἰκεῖν, ἢ τὴν βασιλικὴν ἀξίαν ἀποθέσθαι. Εἰ γὰρ μὴ νῦν ὑπείκειν ἐθελήσεις πρὸς τὴν βασιλέως τοῦ γαμβροῦ ἀξίωσιν, δυοῖν θάτερον ἀνάγκη, ἢ δεσμοῖς ἐναποθνήσκειν, ἢ πειρᾶσθαι τρόπῳ δή τινι τὸ δεσμωτήριον ἀποδράντα, τὴν ἀρχὴν ἀνακαλεῖσθαι. Τούτων μὲν οὖν ἑκάτερον εἴ ποτε ἐξέσται, ἐν ἀδήλῳ κεῖται· ὅτι δὲ, εἰ κατασταίης αὖθις πρὸς τὸν πόλεμον, πολλῶν δεήσῃ πόνων καὶ κινδύνων καὶ πολλοῖς τῶν ὁμοφύλων αἵμασι τὴν ψυχὴν καταχρανεῖς καὶ μυρίων κακῶν καὶ ἀνδραποδισμῶν Ῥωμαίοις αἴτιος ὀφθήσῃ, δῆλον μάλιστα αὐτόθεν καὶ οὐδὲ ὀλίγου λόγου πρὸς ἀπόδειξιν δεόμενον. Τὸ γὰρ ἐκεῖνον συμπάντων ὄντα πραγμάτων κύριον πειρᾶσθαι παραλύειν τῆς ἀρχῆς οὐδαμῶς τις ἑτέρως ἂν ἐξεῖναι οἰηθείη, ἢ διαστήσαντα τοὺς ὑπηκόους καὶ πόλεμον ἐμφύλιον κεκινηκότα, ἢ δύναμίν ποθεν ἐπαγαγόντα ἢ Ἑλλήνων ἢ βαρβάρων, οἳ τὰς πόλεις ἐκπολιορκήσουσιν ἀνθισταμένας καὶ τοὺς μὲν ἀποκτενοῦσι τῶν ἁλισκομένων, τοὺς δὲ καταδουλώσονται καὶ ἀναγκάσουσι πρὸς βίαν σοι προσέχειν· ὧν ἑκάτερον οὐδενὸς τῶν ἀτοπωτάτων ἀποδεῖ πρὸς ἀδοξίας λόγον. Ὁπότε οὖν τὸ μὲν εὐδοκιμεῖν, εἴ ποτε καὶ κατὰ γνώμην τὰ πραττόμενα ἀποβαίη, πολλὴν τὴν ἀδηλίαν ἔχει, ἡ ἀδοξία δὲ ἐξαρχῆς καὶ τῶν χειρίστων ἀναφαίνεται ἡ ἐπιχείρησις, οὐ τὰ πρὸς εὐδοξίαν μᾶλλον ἄγοντα καὶ βέβαια τῶν ἀδήλων ἀνθαιρήσῃ; οὐ μὴν ἀλλ´ εἰ καὶ βασιλεὺς αὐτὸς πολλῇ χρησάμενος ἐπιεικείᾳ καὶ μεγαλοψυχίᾳ, τὴν μὲν τιμήν σοι συγχωρήσει τὴν βασιλικὴν, ὅσην ἐν ἐνδύμασι καὶ λόγοις, οὐκέτι δὲ προσήσεται κοινωνὸν καὶ τῆς ἀρχῆς, οὐδέ τινας παρέξεται τῶν ὑπηκόων πόλεων, ἐφ´ αἷς βασιλεύσεις καὶ αὐτὸς, (οὐδεὶς γὰρ ἂν βιάσαιτο πρὸς ταῦτα, εἰ μὴ βούλοιτο ἑκὼν,) οὐδὲν ἄλλο λείπεται, ἢ γῆν ζητεῖν ἑτέραν καὶ πόλεις, ὧν προστήσῃ· οὗ καὶ μόνον ἐννοῆσαι πᾶς τις ἂν ἀπόσχοιτο, εἰ σωφρονοίη· ἢ μένοντα ἐνταῦθα, ὄνομα κεκτῆσθαι μόνον ἔρημον πραγμάτων, καὶ τὴν δοκοῦσαν τιμὴν ἀδοξίας ἔχειν ἀφορμήν. Οὐ γὰρ ὥσπερ ἡ ἀπὸ τῶν ἔργων εὐδοξία εὖ τε φερομένοις καὶ δυσπραγοῦσι τοῖς ἀνθρώποις περισώζεται, (ψυχῆς γάρ ἐστιν ἀρεταῖς κεκοσμημένης,) οὕτω δὴ καὶ ἡ ἀπὸ συνθήματος γινομένη τῶν ἀνθρώπων βέβαιον ἔχει τι, μὴ καὶ τῶν πραγμάτων συναιρομένων, ἀλλ´ ὥσπερ συνέστη τὴν ἀρχὴν, οὕτω δὴ καὶ διαλύεται ἀπὸ συνθήματος· περὶ ἣν οὐ μάλιστα σπουδάζειν χρὴ, οὐδ´ ἂν τὸ διάδημά τις ἔχῃ, ἢ οὐδὲν διοίσει λίθων, ὧν τοὺς μὲν ἐν τοῖς τιμιωτάτοις ἄγουσιν οἱ ἄνθρωποι, τοὺς δὲ ἐν τοῖς ἀτιμοτάτοις, οὕτω δόξαν· αὐτοὶ δὲ κατὰ τὴν φύσιν οὐδὲν μᾶλλον ἕτερός ἐστιν ἑτέρου τιμιώτερος, ἀνδρία δὲ καὶ φρόνησις καὶ σωφροσύνη καὶ δικαιοσύνη οὐ τῶν ἀλόγων μόνων τοὺς ἀνθρώπους ὑπερέχειν ἀποφαίνουσιν, ἀλλὰ καὶ αὐτοὺς ἀλλήλων, καὶ τοσοῦτον τούτων ἑκατέρων ἀποδείκνυται τὸ μέσον, ὡς τοὺς μὲν θαυμάζεσθαι, εἰ τύχοι καὶ παρ´ αὐτῶν τῶν πολεμιωτάτων, τοὺς ἑτέρους δὲ ὁμοίως παρὰ πάντων ἀτιμάζεσθαι καὶ καταφρονεῖσθαι καὶ ὀλίγα ἢ οὐδὲν νομίζεσθαι ἀλόγων διαφέρειν. Περὶ ἣν οἴομαι δίκαιον καὶ σὲ καὶ πάντα ὁντινοῦν ἡττᾶσθαι. Τὸ γὰρ μὴ ἡττᾶσθαι τοῦ ἡττᾶσθαι αἴσχιον ὂν, οὐ μᾶλλον νικᾷν, ἢ ἐν ἅπασιν ἡττᾶσθαι πείθει τοῖς αἰσχροῖς. Εἰ δέ τις καὶ τὴν μείζω καὶ θαυμασιωτέραν τιμὴν ἐπιζητοίη καὶ τὴν μάλιστα προσήκουσαν ἀνθρώπῳ, ἣ καὶ τοῦ παρόντος βίου λυομένου παραμένει καὶ πολλήν τινα καὶ θαυμαστὴν ὠφέλειαν παρέχεται τοῖς ἔχουσι, ἐκείνην εἶναι ἴστω, ἣν θεὸς παρέξεται τοῖς ἀγαπήσασιν αὐτὸν καὶ διὰ βίου πᾶσαν πρὸς ἐκεῖνον ἐπιδεδειγμένοις ἐπιείκειαν καὶ τήρησιν τῶν προσταγμάτων. Ὅτε τοίνυν τῶν μὲν πάνυ βελτιόνων ἔξεστί σοι τιμῶν μετέχειν, καὶ οὐδεὶς ἂν ἀποστερήσειεν ἐθέλοντα οὔτε βασιλεὺς, οὔτε ἰδιώτης, τῆς δ´ ἀτιμοτέρας ταύτης καὶ οὐ πολλοῦ τινος ἀξίας λόγου παρ´ εὐφρονοῦσιν αὐτὰ τὰ πράγματα καταναγκάζουσι καταφρονεῖν, θεῷ τε πειστέον, πρῶτον οὕτω τὰ ἡμέτερα ἐψηφισμένῳ, καὶ ἐμοὶ τῷ συμβουλεύοντι. Οἴομαι δὲ οὐδένα ἕτερον μήτε οἰκειότερον, μήτε λυσιτελέστερον παραινέσαι, μήτε σὲ μᾶλλον ἑτέρῳ ἢ ἐμοὶ πεισθῆναι ὄντα δίκαιον.“ Τοσαῦτα μὲν Καντακουζηνὸς ὁ βασιλεὺς διειλέχθη πρὸς τὸν υἱὸν, πείθων μὴ πάνυ τῆς βασιλικῆς τιμῆς ἀντιποιεῖσθαι, ἀλλ´ ἀποστάντα ταύτης ἑκοντὶ, τοῦ δεσμωτηρίου ἀπαλλάττεσθαι καὶ τῶν παρόντων δυσχερῶν.

285 Chapitre XLVIII.

1. Cantacuzène conseille à Mathieu son fils de renoncer a la dignité Impériale.

1. Cantacuzène qui était alors à Epibate, ayant appris les sentiments et la réponse de son fils, s'efforça de lui faire voir qu'il se trompait. Il n'arrive rien, lui dit-il, que par les ordres de la Providence, ce qui est aisé de reconnaître, si l'on prend la peine de remarquer avec soin ce qui vous est arrivé à vous-même. Il n'y a personne pour peu qu'il ait de lumière et de bon sens, qui ne juge que ce n'est que par une conduite particulière de Dieu, que les Pirates de Phocée, qui ne couraient les côtes de Bithynie que pour voler les paysans, et qui croyaient que ce leur serait un assez grand gain s'ils pouvaient prendre quelques misérables, ont été si heureux que de prendre un Prince qui commandait a des nations aussi nombreuses,  et qui était environné par des troupes aussi puissantes que vous étiez ; et que d'autre part, Orcane, qui souhaitait avec passion la délivrance de son fils, a supplié l'Empereur Paléologue de la procurer, et que ce Prince a équipé des galères pour cet effet ; que. les Serviens vous ont invité dans le même temps à venir prendre possession de leurs places, et qu'ils ont été assez hardis pour attaquer les Turcs, eux qui n'osaient auparavant les regarder ; que ceux-ci se font mis d'eux-mêmes en déroute, que vous avez été pris, et mis entre les mains de l'Empereur vôtre beau- frère, qu'il a réduit vos 286 villes à son obéissances pris votre femme et vos enfants. Si vous êtes persuadé que cela n est arrivé que par les ordres de Dieu, vous devez vous y soumettre humblement, et recevoir le châtiment charitable qu'il vous envoyé. Les personnes sages, et judicieuses, ne se laissent pas éblouir pari éclat de la gloire du monde, parce qu'ils savent que cette gloire est vaine et trompeuse. Celle qui accompagne la souveraine puissance est environnée de périls, lors que ceux qui la possèdent ne gouvernent pas avec une parfaite équité. Les fautes des Princes ne nuisent pas seulement à eux, comme celles des autres hommes. Tout ce qu'ils font de bien, ou de mal, se communique a leurs sujets. C'est pourquoi ils sont obligés d'être des modelés de vertu. Quand ils ne le font pas, ils se rendent coupables des crimes des autres, aussi bien que des leurs propres. Un homme d'esprit peut-il faire une sérieuse réflexion sur toutes ces choses, et ne pas préférer une vie retirée et obscure, à l'éclat et à la magnificence de l'autorité Souveraine, pour éviter la perte de son âme, dont le bonheur, ou le malheur est éternels. Combien un Prince est-il obligé de supporter de travaux et de courir de hasard, s'il veut s'acquitter exactement de ses devoirs ? II doit s'exposer aux périls pour épargner le sang, et la vie de ses sujets. Il doit prendre des peines incroyables pour policer le dedans par de bonnes lois, et peur garder le dehors par les armes. Si quelqu'un me demande pourquoi ayant la liberté de demeurer dans une condition privée, j'ai couru tant de risques, et j'ai essuyé tant de fatigues, pour parvenir à l'Empire dont je connaissais les incommodité,  et 287 les dangers, il ne fera pas malaisé de lui répondre, que ce n'a été ni par le désir de la gloire, ni par la passion de commander ; mais par la nécessité d'éviter les pièges que mes ennemis me tendaient. Il ne me restait point d'autre ressource. Ils ne se seraient pas contentés que je me fusse désisté du gouvernement des affaires. Ils auraient voulu, pour donner quelque couleur de justice à leurs armes, me sacrifier à leur fureur, et y sacrifier ma femme, mes enfants, mes proches, mes amis, et tous ceux qui témoignaient avoir de l'inclination pour moi. C'a été pour les conserver, et pour me conserver moi-même, que j'ai accepté la qualité d'Empereur. Je ne lai acceptée, ni pour jouir de la splendeur qui l'environne, ni pour la transmettre à mes enfants. Il n'y a point eu de temps auquel je n'aie déclaré sincèrement mes intentions sur ce sujet. Ceux qui suivaient mon parti m'ayant proposé de vous déclarer Empereur, avant que je fusse en possession paisible de l'autorité Souveraine, je n'en voulus rien faire. Lorsque j'y fus parvenu, les plus qualifiés de l'Etat me renouvelèrent la même prière, mais je la rejetai constamment, et je fis tout mon possible pour me procurer un profond repos, durant lequel je pusse donner toutes mes pensées à la méditation continuelle de l'éternité bienheureuse. Quand quelqu'un voudrait soutenir que je n ai couru tant de hasards, et supporté tant de fatigues, que pour jouir des honneurs, des plaisirs, et des autres avantages que l'on croit ordinairement être attachés au pouvoir absolu de commander, je crois que je ne laisserais pas de mériter que l'on suive mes avis sur ce sujet. Comme j'ai reconnu clairement par une longue 288 expérience, qu'il n'est pas aisé de gouverner l'Empire d'une manière conforme à l'équité, et à la sagesse, avec laquelle Dieu gouverne l'Univers, et que cela n'est pas au pouvoir de ceux qui le veulent, mais au pouvoir de ceux qui étant animés par l'esprit Saint, ne font que ce qu'il plaît à cet esprit, tels qu'étaient David, Constantin, et les autres, qui ont approché de l'éminence de leur vertu, je donnerais volontiers un conseil fort salutaire à ceux qui n'ont pas ces qualités qui est de s'abstenir de commander, de peur d'en tirer plus de dommage que de profit, par les fausses opinions dont ils se trompent eux-mêmes, en faisant consister leur félicité dans l'oisiveté, et dans la mollesse. Si quelqu'un nous propose ces raisons pour éteindre dans notre cœur les désirs ardents de cette gloire méprisable, que le temps, la révolution des affaires, la malice des hommes, et mille autres accidents peuvent ravir, et si Dieu même nous commande du haut du Ciel d'y renoncer, fermerons-nous les oreilles a sa voix, et aimerons-nous mieux nous ensevelir dans les ténèbres de la mort, que de nous soumettre à ses ordres ? La résistance que vous apportez aux volontés de l'Empereur aurait quelque apparence de raison, si vous étiez assuré d'assujettir l'Univers a votre obéissance, de le remplir de vos trophées, de rétablir l'Empire dans son ancienne splendeur, et de rendre les Romains maîtres de la terre, et de la mer, comme ils l'étaient au temps de leur première grandeur. Mais s'il n'y a point de différence entre songer en dormant à toutes ces prospérités, et se les promettre étant éveillé, pourquoi se mettre en peine de ce qui n'arrivera jamais ? Pour moi, j'avoue que je 289 je ne puis comprendre pour quelle raison vous aimez mieux demeurer dans une prison perpétuelle, que de quitter la dignité Impériale. Car si vous ne faites ce que l'Empereur désire, il faut ou que vous mouriez dans les chaînes, ou que vous trouviez moyen d'en échapper, et de vous rétablir sur le trône. Il est fort douteux que vous puissiez faire ni l'un ni l'autre: Mais il est certain que vous ne sauriez recommencer la guerre civile, sans tremper vos mains dans le sang de vos Citoyens, sans soulever les peuples contre leur légitime Souverain, sans appeler les étrangers, sans ruiner les villes, sans désoler les Provinces. Tout cela ne se peut faire sans vous couvrir de confusion. Puisqu'il est incertain que vous puissiez venir a bout de ce que vous prétendez, et qu'il est évident que vous ne le sauriez entreprendre sans encourir une infamie éternelle, ne vaut- il pas mieux y renoncer ? Si Paléologue avait tant de modération, et tant de bonté, que de vous laisser le titre, et les ornements extérieurs de la dignité Impériale, sans néanmoins vous accorder aucune place, ni sans vous donner de part au gouvernement, que vous resterait-il, sinon de chercher un autre pays, où vous pussiez exercer une domination absolue, qui est une chose à laquelle il n'y a point d'homme sage qui puisse penser sans horreur, ou de demeurer ici avec un vain nom, sans pouvoir, et avec une fausse image d'honneur, qui couvrirait un déshonneur véritable ? La gloire qui procède de la vertu se conserve dans l'adversité, aussi bien que dans la prospérité, au lieu que celle qui n'est déférée que par l'opinion des hommes, se dissipe avec la même légèreté avec laquelle elle s'est formée, aussitôt que la puissance vient à man- 290 quer. C'est pourquoi on la doit mépriser, quand même on porterait le Diadème, puisque les pierreries qui le parent, n'ont rien en elles-mêmes de plus précieux que les pierres ordinaires. Au contraire, la valeur, la prudence, la tempérance, et la justice, relèvent si fort les hommes, non seulement au dessus des bêtes, mais aussi au dessus des autres hommes, que ceux qui en sont ornés attirent l'admiration de leurs ennemis, au lieu que ceux qui en sont privés, ne s'attirent que du mépris. Il est juste de vous laisser vaincre dans la poursuite de cette gloire, parce qu'en cela, il est plus honteux de vaincre, que d'être vaincu. Ceux qui recherchent un honneur solide, un honneur véritable, un honneur qui subsiste après cette vie, qu'ils sachent qu'il n'y en a point d'autre que celui que Dieu donne à ceux qui l'aiment, à ceux qui l'honorent, à ceux qui gardent ses commandements. Puisqu'il ne dépens que de vous de posséder cet honneur véritable, sans que l'Empereur ni le peuple vous en puissent jamais priver, et puisque l'état présent de vos affaires vous oblige de renoncer à ces honneurs vains, et trompeurs, que les sages méprisent, pourquoi ne vous soumettez-vous pas aux ordres de Dieu pourquoi ne suivez-vous pas le conseil que je vous donne. II n'y a personne qui vous en puisse donner de meilleur, et il n'y a aussi personne en qui vous deviez avoir plus de créance. Voila ce que l'Empereur Cantacuzène représenta à son fils pour modérer le désir dont il brûlait de conserver la souveraine autorité.

μθʹ. 1. Ματθαῖος δὲ ὁ βασιλεὺς „δυσχερὲς μὲν“ εἶπε „καὶ οὐ πάνυ ῥᾴδιον τὸν χθὲς καὶ πρώην προσκυνούμενον ὡς βασιλέα ὑπὸ πάντων νῦν ἐν ἰδιώτου σχήματι τελεῖν καὶ τῶν πολλῶν ὀλίγα διαφέρειν ἢ οὐδὲν, καὶ μᾶλλον ἂν αὐτὸς εἱλόμην διὰ βίου δεσμωτήριον οἰκεῖν, ἢ τοιαύτην παροινίαν ὑπομένειν. Εἰ δὲ σοὶ τοιαῦτα ἔδοξε καὶ πείθεσθαι προστάττεις, οὐδὲ αὐτὸς οὕτω πόῤῥω καθέστηκα φρενῶν, ὥστε ἢ λυσιτελέστερόν τι μᾶλλον αὐτὸς νομίζειν ἐξευρήσειν, ἢ μᾶλλον ἐμαυτὸν αὐτὸς, ἢ ὅσον οἴομαι φιλεῖσθαι ὑπὸ σοῦ. Ἀλλ´ ἐν ἀμφοτέροις σαφέστατα εἰδὼς οὐκ ὀλίγῳ τινὶ τῷ μέσῳ σοῦ ἡττώμενος, ἅ τε ἔδοξε θεῷ πρῶτον, ἔπειτα συμβεβούλευκας καὶ αὐτὸς, ὢν πατὴρ, ποιήσω. Βέλτιον γὰρ ὑμῖν πειθόμενος ὑπομένειν, ἄν τι συμβαίνῃ καὶ τῶν δυσχερῶν, ἢ τοῖς ἰδίοις λογισμοῖς, εἰ καὶ τὰ μάλιστα δοκοῖεν ἔχειν τι περίεργον ἀκολουθεῖν.“

2. Καντακουζηνὸς δὲ ὁ βασιλεὺς εἰς Βυζάντιον ἐπανελθὼν, ἐπεὶ τὸν υἱὸν ἀπήγγελλε τῷ νέῳ βασιλεῖ τὴν βασιλείαν ἀπειπάμενον, τῶν ἄλλων πάντων καὶ αὐτὸς ὑπεριδὼν, ἐκέλευε τοὺς ὅρκους γίνεσθαι· καὶ ἐγένοντο ἐπὶ τούτοις, ὥστε Ματθαῖον τὸν γυναικὸς ἀδελφὸν, παντάπασιν ἀποθέμενον τὸ βασιλεύειν, ὥσπερ ἐν πράξεσι καὶ στολαῖς, οὕτω δὴ κἀν ταῖς προσρήσεσι, τὰς μετὰ βασιλέα τιμὰς καρποῦσθαι πρώτας καὶ τῶν ἄλλων παίδων βασιλέως προέχειν, πλὴν Ἀνδρονίκου τοῦ νέου βασιλέως, καὶ πᾶσαν εὔνοιαν τηρήσειν πρὸς αὐτούς· ὅπλα δὲ μηδέποτε κινήσειν περὶ τῆς ἡγεμονίας πρὸς αὐτοὺς, μηδ´ ἀμνήμονα φανεῖσθαι τῆς εὐεργεσίας. Ἔπειτα ἐν Ἐπιβάταις βασιλέων τε ὁμοῦ καὶ βασιλίδων ἐν ταὐτῷ γεγενημένων, Καλλίστου τε τοῦ πατριάρχου καὶ Λαζάρου τοῦ τῶν Ἱεροσολύμων καὶ τῶν ἄλλων ἀρχιερέων, ὅσοι τότε παρόντες ἔτυχον ἐν Βυζαντίῳ, καὶ συγκλητικῶν ὁμοῦ τοι πάντων, τὰς ἱερὰς στολὰς ἐνδεδυμένων τῶν ἀρχιερέων, Ματθαῖος ὁ τοῦ βασιλέως ὤμνυεν υἱὸς τοὺς ὅρκους, συνούσης καὶ τῆς γυναικὸς, ἦ μὴν τηρήσειν βεβαίους διὰ βίου καὶ μηδέποτε μηδένα παραβήσεσθαι ἑκόντα εἶναι. Ἐπὶ τούτοις δὲ καὶ Κάλλιστος ὁ πατριάρχης ἐπεῖπεν ἀφορισμὸν, εἰ μὴ τοῖς ὀμωμοσμένοις ἀκριβῶς ἐμμείνειε. Διελύετό τε τῶν ἀρχιερέων ὁ σύλλογος αὐτίκα.

3. Παλαιολόγος δὲ ὁ βασιλεὺς οὐκ ὀλίγας ἡμέρας Ματθαίῳ τῷ γυναικὸς ἀδελφῷ συνδιατρίψας καὶ πολλὴν ἐπιδειξάμενος φιλοφροσύνην, λόγοις τε πολλοῖς παρακαλέσας, ἐν οἷς ἐπεδείκνυεν αὐτὸν ἐκ διαφόρου πρότερον καὶ πολεμίου φίλον ἐς τὰ μάλιστα γεγενημένον νῦν, καὶ περὶ τῆς βασιλικῆς σκευῆς ὅτι ἀποδέδυτο, μὴ πάνυ παραινέσας ἄχθεσθαι, ὡς, ἡνίκα ἂν αὐτῷ δοκοίη προσῆκον εἶναι χρῆσθαι, αὖθις ἐπιτρέψαντος. Παρ´ αὐτῷ γὰρ εἶναι λύειν τε τοὺς ὅρκους καὶ τηρεῖν ἀλύτους, εἰ μὴ βούλοιτο. Ἔπειτα τὸ νῦν ἔχον πλὴν τῶν ἐρυθρῶν, ὁποίας ἂν αὐτῷ δοκοίη καινουργήσαντι κρηπῖδας ἐπιτρέψας ὑποδύεσθαι, συνταξάμενος εἰς Βυζάντιον ἐπανῆκε καὶ Ἰωάννην καὶ Δημήτριον τοὺς υἱοὺς Ματθαίου τοῦ τῆς γυναικὸς ἀδελφοῦ τιμῶν ἠξίωκε τῶν ἐπιφανεστάτων παρὰ Ῥωμαίοις, δεσπότην μὲν τὸν Ἰωάννην ἀποδείξας, τὸν δὲ Δημήτριον σεβαστοκράτορα, καὶ κοινωνήσας αὐτοῖς τραπέζης. Ἔπειτα ἐξέπεμπε πρὸς τὸν πατέρα, πολλὰς ὁμολογοῦντας τῆς εὐεργεσίας χάριτας. Ματθαῖος δὲ οὐδὲν εἵλετο περὶ τὴν σκευὴν καινοτομεῖν, ἀλλὰ λευκαῖς κρηπῖσιν, ὥσπερ ἡνίκα ἦν ἐν τῷ δεσμωτηρίῳ, χρῆσθαι εἵλετο.

4. Καντακουζηνὸς δὲ ὁ βασιλεὺς πανοικεσίᾳ τὸν υἱὸν παραλαβὼν, ἀπέπλευσεν εἰς Πελοπόννησον τριήρεσι μακραῖς πρὸς Μανουὴλ δεσπότην, τῶν υἱῶν τὸν ἕτερον. Οὐ μὴν οὐδὲ ἐκεῖ ἠμέλουν οἱ πονηροὶ καὶ μοχθηροὶ τοὺς τρόπους μηχανήν τινα ἐξευρίσκειν, ἐξ ἧς λυπήσουσιν ὡς μάλιστα, ἀλλὰ πρὶν γενέσθαι ἐν Πελοποννήσῳ γράμμασι πρὸς δεσπότην διαβάλλουσι τὸν υἱὸν, ὡς βούλοιτο τῆς μὲν ἀρχῆς αὐτὸν ἀποστερεῖν, ἄρχοντα δὲ Πελοποννήσου Ματθαῖον ἀντικαθιστᾷν τὸν ἀδελφόν· καὶ τοῦτο οὐχ εἷς καὶ δύο, ἀλλὰ καὶ πλείους καὶ πολλάκις ἐπεστάλκασιν. ὃ οὐχ ἥκιστα τοὺς λογισμοὺς δεσπότου κατασεῖσαι ἠδυνήθη. Ὅτε μὲν γὰρ πρὸς τὴν ἐπιείκειαν καὶ σύνεσιν καὶ εὐβουλίαν ἀπίδοι τοῦ πατρὸς καὶ τὴν εἰς τοὺς παῖδας φιλοστοργίαν, πάντα πλάσματα ἡγεῖτο καὶ διαβολὰς, ὅτε δὲ εἰς τὸ πλῆθος καὶ τὴν πιθανότητα τῶν γεγραμμένων, οὐκ εἶχεν, ὅπως ἅπασι καθάπαξ ἀπιστεῖν. Ὅθεν καὶ μετὰ τὴν βασιλέως τοῦ πατρὸς ἐπιδημίαν, τὴν ἔνδον ταραχὴν ἐν τοῖς ἤθεσιν ὑπέφαινε. Βασιλεύς τε ὁ πατὴρ τὸν θόρυβον οὐκ ἀγνοήσας, ἐπυνθάνετο τὰς αἰτίας, ὅθεν εἶεν· ὁ δὲ πᾶν ἐξεκάλυπτεν αὐτίκα τὸ ἀπόῤῥητον. Βασιλεὺς δὲ ὁ πατὴρ τῶν μὲν συκοφαντῶν πολλὴν κατεγίνωσκε σκαιότητα καὶ πονηρίαν τρόπων, τὸν δὲ υἱὸν παρῄνει μὴ ῥᾴδιον εἶναι προσέχειν ταῖς διαβολαῖς, καὶ μάλιστα κατὰ φιλτάτων συνεσκευασμέναις, πατρὸς καὶ ἀδελφοῦ, αὐτὸν δὲ οὐχ ὅπως αὐτὸν ἀφέλοιτο τὴν ἀρχὴν, τὸν ἀδελφὸν ἐκεῖσε ἀγαγεῖν, ἀλλ´ ἵν´ ὡς μάλιστα βελτίω καὶ ἀσφαλεστέραν ἀπεργάσηται. Τιʹ γὰρ ἂν καὶ εἴη βέλτιον εἰς λόγον ἡδονῆς καὶ ἀσφαλείας, ἢ τὸ συνεῖναι ἀδελφοὺς ἀλλήλοις, ὁμοίως τῇ κατὰ φύσιν συναφείᾳ καὶ τὰς ψυχὰς συγκεκραμένους; τοῦ δὲ εἰς Πελοπόννησον ἐκεῖνον ἀγαγεῖν αἰτίαν οὐδεμίαν ἄλλην εἶναι, ἢ τὰς τῶν φαύλων καὶ πονηροτάτων ψυχὰς ἀνθρώπων, οἳ μάλιστα πολλοὶ νυνὶ τῷ βίῳ ἀνεφύησαν, ἀληθείας μὲν οὐδένα καὶ δικαιοσύνης λόγον πεποιημένοι, μικροῦ δὲ κέρδους ἕνεκα καὶ τὰ δεινότατα τολμῶντες, ἔστι δ´ ὅτε μηδὲ ταύτης εὐποροῦντες τῆς αἰσχρᾶς καὶ ἀγεννοῦς προφάσεως, ἀλλ´ ὥσπερ εἰς τοῦτο παρελθόντες εἰς τὸν βίον ἐπὶ τῷ διαφθείρειν τοὺς ἀγαθοὺς καὶ προῖκα τὴν μοχθηρίαν προῃρημένοι, ὧν τὴν ἀτοπίαν δείσας καὶ τὴν πονηρίαν, μὴ συκοφαντίας καὶ διαβολὰς πλασάμενοι, βασιλέα τε καὶ ἀδελφὸν τὸν σὸν ἐκπολεμώσουσιν ἀλλήλοις, ἐνθάδε ἀγαγεῖν, νομίσας ὅπερ ἐστὶν, ὡς ἀληθὲς, οὐ Πελοπόννησον τοσαύτην οὖσαν, ἀλλὰ τὴν αὐτὴν οἰκίαν ὑμᾶς συνοικήσειν ἀλύπως διὰ βίου, καὶ μηδεμίαν ἔσεσθαι πρόφασιν ἰσχυρὰν διαφορᾶς, ἣ διαστῆσαι δυνήσεται ὑμᾶς ἀλλήλων. Οὐ χρὴ δὲ θαυμάζειν, εἰ τοιαῦτα πεπεισμένος περὶ τῶν συκοφαντῶν, ἐνθάδε ἤγαγον τὸν ἀδελφόν. Ὅπου γὰρ καὶ σοὶ ἐμέ τε κἀκεῖνον ἤλπισαν ταῖς διαβολαῖς ἐκπολεμώσειν, σχολῇ γ´ ἂν ἀπέσχοντο βασιλέως προφάσεων μεγάλων εὐποροῦντες ἐκ τῶν πρὶν διαφορῶν. „ἐκεῖνοι μὲν οὖν“ εἶπεν „ἀπολέσθωσαν κακοὶ κακῶς αὐταῖς συκοφαντίαις· σὺ δὲ πᾶσαν ἀποθέμενος μικροψυχίαν, ἡδέως δέχου τὸν ἀδελφὸν, μετ´ ἐπιεικείας ἁπάσης καὶ εὐγνωμοσύνης συνδιάξοντα.“ τοιαῦτα μὲν Καντακουζηνὸς ὁ βασιλεὺς πρὸς δεσπότην εἶπε τὸν υἱόν. Ἐκεῖνός τε αὐτίκα τῷ πατρὶ πειθόμενος ἐδέχετο τὸν ἀδελφὸν ἡδέως, πολλὰ καταμεμφόμενος τοὺς συκοφάντας, καὶ πρὸς βασιλέα τὸν πατέρα ἰσχυρίζετο, ὡς, εἰ βέλτιον αὐτῷ δοκοίη καὶ λυσιτελέστερον, ἀποστάντα παντάπασιν αὐτὸν Πελοποννήσου πᾶσαν ἔχειν τὴν ἀρχὴν τὸν ἀδελφὸν, οὐδὲν αὐτὸν φιλονεικήσειν, ἀλλὰ πάντα πράξειν ἑτοιμότατα, ἅττα ἂν αὐτὸς κελεύοι.

5. Βασιλεὺς δὲ ἐν Πελοποννήσῳ ὑπὲρ ἐνιαυτὸν συνδιατρίψας τοῖς υἱέσι, καὶ ὧν ἕνεκα ἀφῖκτο δεξιὸν τέλος ἐπιθεὶς, εἰς Βυζάντιον ἐπανῆκεν.

291 Chapitre XLIX.

1. L'Empereur Mathieu se rend aux sentiments de son père. 2. II jure les articles de l'accord. 3. Paléologue le console. 4.. Cantacuzène mène Mathieu à la Morée et dissipe les défiances de Manuel Despote son second  fils. 5. Il revient à Constantinople.

1. Il est très difficile, répondit l'Empereur Mathieu, de vivre dans une condition particulière après avoir possédé l'autorité souveraine, et de se réduire au rang des personnes ordinaires, après avoir reçu les respects et les adorations des peuples. Si je suivais mon inclination, j'aimerais mieux passer toute ma vie dans l'obscurité d'une prison, que de consentir à un si étrange changement. Mais puisque vous étés d'un autre sentiment, et que vous me commandez de le suivre je ne suis pas si présomptueux que de prétendre en pouvoir trouver un meilleur, ni de croire que vous ayez moins d'affection pour moi, que j'en ai moi-même. Etant très-assuré que vous me surpassez en l'un et en l'autre, je ferai tout ce qu'il plaira a Dieu, et tout ce qu'il vous plaira que je fasse. J'aime mieux subir en vous obéissant, tout ce qui pourra arriver de plus fâcheux, que d'avoir d'heureux succès en me conduisant par mes lumières.

2.. L'Empereur Cantacuzène étant retourné à Constantinople et y ayant rapporté la résolution de son fils, l'Empereur Paléologue commanda 292 qu'il jurât le Traite. Ce qui fut fait aux conditions qui suivent. Que Mathieu renoncerait au titre et aux marques extérieures de l'Empire ; que néanmoins il précéderait les enfants de l'Empereur, excepté Andronique, et que jamais il ne prendrait les armes contr'eux. Mathieu jura ces articles à Epibate, en présence des Empereurs, des Impératrices, de Calliste Patriarche de Constantinople, de Lazare Patriarche de Jérusalem, et de plusieurs autres Prélats. Le Patriarche Calliste prononça ensuite une sentence d'excommunication contre lui, en cas qu'il violât son serment.

3. L'Empereur Paléologue demeura quelques jours avec Mathieu son beau-frère, qu'il consola par les discours les plus obligeants qu'il lui fut possible, l'assurant qu'il serait autant son ami qu'il avait été son ennemi, et le priant de ne se point trop affliger d'avoir été privé des marques de la dignité impériale, parce qu'il les lui rendrait lorsqu'il le jugerait à propos. Il lui permit aussi de porter tels brodequins qu'il lui plairait, pourvu qu'ils ne fussent point d'écarlate. Il accorda à ses deux fils les plus grands honneurs qu'il y eût parmi les Romains, en déclarant Jean Despote, et Demetrius Sebastocrator, et en les mettant à sa table. Mathieu ne changea rien en ses habits, et continua â se servir de brodequins blancs, comme il s'en était servi dans la prison.

4. Cantacuzène ayant pris son fils Mathieu, et 293 toute sa famille, traversa sur de longues galères, en la Morée vers Manuel Despote son autre fils. Il se trouva alors de dangereux esprits, qui l'affligèrent sensiblement par leurs calomnies, en mandant à Manuel, qu'il avait dessein de lui ôter son gouvernement, pour le donner à son aîné. Manuel fut fort inquiété de cet avis. Quand il faisait réflexion sur la prudence et sur l'équité de son père, il jugeait que ce qu'on lui mandait n'était qu'une imposture ; mais quand d'un autre côté il considérait le grand nombre de personnes qui lui mandaient la même chose, il ne pouvait s'empêcher d'y ajouter quelque créance. A leur arrivée, il ne dissimula point le trouble dont il était agité, et Cantacuzène son père lui en ayant demandé le sujet, bien qu'il ne l'ignorât pas, il lui découvrit franchement les avis qu'il avait reçus, les soupçons dont il était tourmenté. Alors Cantacuzène détestant la malignité des calomniateurs, l'exhorta à n'y point ajouter de foi, et lui protesta, que bien loin de lui avoir amené Mathieu son frère, pour lui ôter son gouvernement, il ne le lui avait amené que pour lui en assurer la possession ; que l'unique motif qu'il avait eu, avait été de dissiper les bruits répandus par des calomniateurs, qui pour le moindre profit, ou même pour le seul plaisir de nuire aux gens de bien, s'efforçaient d'exciter une nouvelle guerre civile, et qu'il avait cru qu'il lui serait aisé de vivre avec son frère aîné non seule- 294 ment dans un pays d'une aussi vaste étendue que la Morée ; mais aussi dans une même maison; qu'au reste il ne se devait pas étonner qu'ils eussent été capables d'un si détestable dessein, puisqu'ils avaient eu la malice de jeter des semences de division entre lui et Mathieu son fils. Enfin il le conjura de se délivrer de ses défiances, et de recevoir son frère, pour vivre avec lui dans une parfaite intelligence. Manuel Despote se rendit sans peine à cet ordre de son père, et offrit même de céder son gouvernement à son frère, s'il jugeait qu'il fût nécessaire, ou utile, de le faire ainsi.

5. Cantacuzène demeura un an dans la Morée avec ses deux fils, et ayant heureusement terminé les affaires pour lesquelles il y était venu, il retourna à Constantinople.

νʹ. 1. Ὑπὸ δὲ τοὺς αὐτοὺς χρόνους καὶ Κάλλιστος ὁ πατριάρχης παρὰ βασιλέως ἐπέμφθη πρέσβυς πρὸς Ἐλισάβετ τὴν Κράλη γαμετὴν, Φέραις ἐνδιατρίβουσαν μετὰ τὴν ἐκείνου τελευτήν. Ἐκπεπολέμωντο γὰρ ἀλλήλοις καὶ ἔτι Κράλη περιόντος. Ἡ πρεσβεία δὲ ἦν, ὥστε τὸν πρὸς ἀλλήλους πόλεμον καταθεμένους καὶ συμφρονήσαντας, τοῖς ἐν Θρᾴκῃ βαρβάροις ἐπιθέσθαι, κακῶς καὶ τὴν Ῥωμαίων καὶ Τριβαλῶν ποιοῦσι καὶ ληϊζομένοις ὁσημέραι. Ἡ μὲν οὖν Κράλη γαμετὴ τὴν πρεσβείαν ἐδέξατο προθύμως, οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ οἱ ἐν τέλει πάντες Τριβαλῶν· καὶ πᾶσιν ἔδοξεν ὁμοίως πολεμητέα εἶναι πρὸς τοὺς βαρβάρους, καὶ τὸν πατριάρχην ἦγον δι´ εὐφημίας καὶ αἰδοῦς πολλῆς. Ἐλισάβετ δὲ μάλιστα πολλὴν ἐπεδείκνυτο φιλοφροσύνην καὶ τῶν κρειττόνων ᾤετό τινα ὑποδεδέχθαι ξενισθέντα παρ´ αὐτῇ.

2. Οὕτω δὲ συμβὰν, αὐτός τε ὁ πατριάρχης ἐνεπεπτώκει νόσῳ χαλεπῇ, ὑφ´ ἧς καὶ ἐτελεύτησε, καὶ οἱ ἄλλοι οἱ συνόντες, πλὴν ὀλίγων. Ἦν δὲ ἄγων τοὺς μάλιστα ἐν λόγῳ τῶν ἐν τῷ κλήρῳ τῆς ἐκκλησίας κατειλεγμένων· ὅθεν καὶ φήμη διεδόθη παρὰ τοῖς πολλοῖς φαρμάκῳ αὐτοὺς ἀποθανεῖν ἐπιβουλευθέντας ὑπὸ Τριβαλῶν.

3. Ἦν δὲ ἄρα ψεῦδος καὶ συκοφαντία ἐναργῶς. Οὐ γὰρ τὸ τῆς Κράλη γαμετῆς ἐπιεικὲς μόνον καὶ ἡ πρὸς τὸν πατριάρχην αἰδὼς καὶ φιλοτιμία καὶ σπουδὴ, καὶ περιόντος καὶ μετὰ τελευτὴν, ἀλλὰ καὶ ἡ νόσος, ὑφ´ ἧς ἕκαστος ἐτελεύτησε κατεργασθεὶς, οὐδαμῶς τοιαῦτα δίδωσιν ὑπονοεῖν περὶ αὐτῆς. Διαφόροις γὰρ ἔτυχον νοσήμασι κατασχεθέντες, καὶ οὐδὲ δύο τοὐλάχιστον τοῖς ἴσοις. Ἀποθανόντα δὲ τὸν πατριάρχην ἔθαψέ τε μεγαλοπρεπῶς ἡ Ἐλισάβετ ἐν τῇ μητροπόλει Φερῶν καὶ ἐτίμησε διαφερόντως, ἀφικομένων δὲ παρ´ αὐτὴν καὶ ἐκ τῶν ἐν Ἄθῳ φροντιστηρίων τῶν σπουδαιοτέρων καὶ ἀντιποιουμένων ἀρετῆς, μάλιστα δὲ Λαύρας τῆς ἱερᾶς, καὶ δεηθέντων ἐφεῖναι τὸν πατριάρχου νεκρὸν ἐν Ἄθῳ μεταγαγεῖν καὶ θάψαι παρὰ σφίσιν, οὐκ ἐνέδωκεν, αὐτὴ μάλιστα εἰποῦσα δεῖσθαι τῆς ἐκείνου προστασίας, καὶ δεῖν εἶναι κατέχειν παρ´ ἑαυτῇ. Ἐν ᾧ δὲ χρόνῳ ταῦτα ἐτελεῖτο, καὶ ὁ βασιλεὺς ἐπεστράτευσε ταῖς κατὰ τὸν πόντον ὑπηκόοις πόλεσι Μυσοῖς·

4. Ἐγένετο γάρ τις αὐτῷ διαφορὰ πρὸς Ἀλέξανδρον τὸν Μυσῶν βασιλέα. Καὶ Ἀγχίαλον μὲν εἷλεν ἐξ ἐφόδου μάχῃ κρατήσας, Μεσημβρίαν δὲ ἔκ τε τῆς ἠπείρου πύργον οἰκοδομήσας κατὰ τὸ στενὸν, ἐν ᾧ ἡ εἰσβολὴ, καὶ ἐκ τῆς θαλάσσης ταῖς ναυσὶν ἐπολιόρκει. Καὶ ἐπίεσε τοὺς κατοικοῦντας οὐκ ὀλίγα ὕδατος ἀπορία μάλιστα, (ὑδρεύοντο γὰρ οὐ πολὺ ἄποθεν τῆς πόλεως ἔκ τινος πηγῆς,) τότε δὲ εἰργόμενοι ὑπὸ τῆς στρατιᾶς, τοῖς ἔνδον ὕδασιν ἐχρῶντο, ὀλίγοις τε καὶ φαύλοις οὖσιν. Ἀλέξανδρος δὲ ὁ τῶν Μυσῶν βασιλεὺς πολλαῖς μὲν ἐχρήσατο μεθόδοις, ἀναστῆσαι βασιλέα τῆς πολιορκίας, (ἔκ τε γὰρ τῆς οἰκείας στρατιᾶς τῇ πόλει ἔπεμψε συμμάχους, καὶ παρὰ τῶν ἐν Θρᾴκῃ βαρβάρων πείσας χρήμασιν,) ἀπράκτων δὲ ἐπανελθόντων, βασιλέως τούς τε ἔνδον ἰσχυρῶς πολιορκοῦντος καὶ πρὸς τοὺς ἔξω μαχομένου καρτερῶς, ἐπεὶ παντάπασι πρὸς τὸν πόλεμον ἀπηγορεύκει, πρέσβεις πέμψας καὶ ἐπαγγειλάμενος πάνθ´, ὅσα κατὰ γνώμην βασιλεῖ ποιήσειν, ἔπεισεν ἀνθελέσθαι τὴν εἰρήνην, καὶ τά τε χρήματα ἐξέτισεν, ὅσα πρὸς τὸν πόλεμον ἀνάλωτο, καὶ ἕτερα οὐκ ὀλίγα. Βασιλεύς τε τὸν πύργον καταστρεψάμενος, ἐπανῆλθεν εἰς Βυζάντιον.

5. Πυθόμενος δὲ περὶ πατριάρχου, ὅτι τελευτήσοι κατὰ τὴν πρεσβείαν, αὐτός τε ἐσκέπτετο, ὅντινα δεῖ τοῖς πατριαρχικοῖς θρόνοις ἐγκαθιδρύειν, καὶ τοῖς ἀρχιερεῦσιν ἐπέτρεπε συνελθοῦσι κατὰ τὸ ἔθος καὶ διασκεψαμένοις τὸν προστησόμενον τῆς ἐκκλησίας αὐτῷ δηλοῦν. Δόξαν δὲ πᾶσι τὸν πατριάρχην Φιλόθεον ἐπανάγειν εἶναι δίκαιον, ἐπεὶ καὶ βασιλεῖ τὰ ἴσα συνεδόκει, (συνῄδει γὰρ αὐτῷ μὴ διὰ κακίαν ἀποστάντι τῆς ἀρχῆς, ἀλλ´ ἑκοντὶ παραχωροῦντι, ἵνα μὴ διὰ φιλονεικίαν ταραχῆς πολλῆς καὶ διχοστασίας ἐμπλησθῇ ἡ ἐκκλησία· δι´ ἃ δὴ καὶ φιλίως εἶχε πρὸς αὐτὸν, καὶ γινομένῳ τε ἐν βασιλείοις ἡδέως συνῆν καὶ συνωμίλει, καὶ αὐτὸς ἐν ᾗ κατῴκει μονῇ γινόμενος. συνδιενυκτέρευεν αὐτῷ·) πέμψας τοὺς υἱεῖς, Ἀνδρόνικόν τε τὸν βασιλέα καὶ τὸν δεσπότην Μανουὴλ καὶ τῶν συγκλητικῶν πολλοὺς, ἐπανήγαγεν εἰς τὴν ἐκκλησίαν καὶ τοῖς πατριαρχικοῖς ἐνίδρυσε θρόνοις· καὶ νῦν οἷα λύχνος ἐπὶ τὴν λυχνίαν τεθεὶς, ἐπὶ τὸ ἀληθινὸν φῶς τὴν πιστευθεῖσαν ἐκκλησίαν χειραγωγεῖ, τοῖς τε ὑγιέσι τῆς εὐσεβείας δόγμασιν ἐκτρέφων καὶ εὐεκτεῖν ὡς μάλιστα ποιῶν, καὶ τὰ ἤθη ῥυθμίζων, καὶ ὡς οἷόντε τῆς ἀνιέρου ζωῆς ἐπανάγων ταῖς συχναῖς διδασκαλίαις καὶ παραινέσεσιν.

6. Ἃ μὲν οὖν συμβέβηκε Ῥωμαίοις ἐφ´ ἡμῶν ἔν τε τοῖς ἄνω χρόνοις, ἡνίκα τῶν βασιλέων Ἀνδρονίκων ὁ πρὸς ἀλλήλους ἐκινήθη πόλεμος, καὶ ὕστερον ὁ μεταξὺ τῆς βασιλίδος Ἄννης καὶ Καντακουζηνοῦ τοῦ βασιλέως ἀνεῤῥιπίσθη, καὶ τὰ τελευταῖα δὴ ταῦτα, ὅσα βασιλεὺς ὁ νέος Ἰωάννης πρός τε τὸν γυναικὸς ἀδελφὸν Ματθαῖον διηνέχθη καὶ βασιλέα τὸν κηδεστὴν, τοιαῦτά ἐστι. Καὶ πρὸς οὐδὲν τῶν εἰρημένων οὔτε πρὸς χάριν, οὔτε πρὸς ἀπέχθειαν ἐξέβημεν τῆς ἀληθείας, ἀλλ´ αὐτὰ τὰ ὄντα ἱστορήκαμεν ἀκριβῶς, τοῖς μὲν αὐτοὶ παρόντες, ἡνίκα ἐπραγματεύοντο, καὶ μετέχοντες τῶν γιγνομένων, τῶν δ´ αὐτήκοοι γεγενημένοι ἀπ´ αὐτῶν τῶν εἰργασμένων. Εἰ δέ τινα τῶν ἐν ἀποῤῥήτοις βεβουλευμένων μάλιστα τῶν πρὸς Καντακουζηνὸν τὸν βασιλέα τὸν πόλεμον κεκινηκότων ἡ ἱστορία περιέχει, θαυμαστὸν οὐδέν. Οἱ πλείους γὰρ ἐκείνων καὶ μετὰ τὸ τῆς ἀρχῆς ἁπάσης ἐκεῖνον ἐγκρατῆ γενέσθαι ἔτι περιόντες καὶ πολλῆς προνοίας ἀπολελαυκότες παρ´ αὐτῷ, πάντα ἀκριβῶς ἐξεῖπον, ἐκεῖνον μὲν τῆς μεγαλοψυχίας θαυμάζοντες καὶ τῆς καρτερίας τῆς πρὸς τὰ δεινὰ, ἑαυτοὺς δὲ οἰκτείροντες, ὅτι μὴ μόνον τοσούτων αἴτιοι γεγόνασι Ῥωμαίοις συμφορῶν, ἀλλὰ καὶ οὗ πολλῶν καὶ πρότερον καὶ ὕστερον καὶ μεγάλων καὶ θαυμασίων εὐεργεσιῶν ἀπολελαύκασι, τούτῳ ταῖς μεγάλου δουκὸς ἀπατηθέντες μηχαναῖς καὶ πανουργίαις, πολλῶν ὤφθησαν αἴτιοι γεγενημένοι δυσχερῶν καὶ τὰ ἔσχατα ἠγνωμονήκασι. Μάλιστα δὲ ἀπήγγειλαν σαφέστατα Ἰωάννης καὶ Νικηφόρος οἱ μεγάλου δουκὸς ἀδελφοὶ, οἷα δὴ τῶν ἄλλων μᾶλλον συνειδότες τὰ ἀπόῤῥητα ἐκείνῳ. Τὸ μὲν οὖν ἐπίταγμα τὸ σὸν, ὦ καλὲ Νεῖλε, εἰς δύναμιν ἡμῖν ἐκτετέλεσται, σοὶ δ´ ἔξεστι τὰ γεγραμμένα ἀναλέγοντι καὶ βίους ἐξετάζοντι καὶ πράξεις καὶ τὸ σύμπαν ἦθος τῶν ἀνθρώπων, τῶν μὲν τὴν μεγαλοψυχίαν ἐπαινεῖν καὶ τὴν ἐν ἅπασιν ἢ ἐν πλείστοις ἔργοις ἀγαθοῖς φιλοτιμίαν, τῶν δὲ μισεῖν τὴν πανουργίαν, ὡς οὐ τοῖς ἄλλοις μόνον, ἀλλὰ καὶ σφίσιν αὐτοῖς πολλῶν κακῶν αἰτίαν γενομένην.

295 Chapitre L.

1. Le Patriarche Calliste est envoyé en ambassade vers Elisabeth veuve du Crale. 2. Il y meurt. 3. Faux soupçon de poison. 4. L'Empereur Paléologue fait la guerre aux Bulgares. 5. II rétablit Philothée dans le siège de l'Eglise de Constantinople. 6. Conclusion de tout l'ouvrage.

1. Dans le même temps Calliste Patriarche de Constantinople, fut envoyé, par l'Empereur Paléologue, en ambassade à Phere, vers Elisabeth veuve du Crale, pour lui proposer de terminer leurs différends à l'amiable, et de tourner leurs armes contre les barbares qui couraient et qui ravageaient la Thrace. Elle l'accueillit très civilement, et lui fit paraître une aussi grande joie de son arrivée, que s'il eût été quelque chose de plus qu'un homme mortel.

2. Mais il arriva qu'il fut frappé d'une maladie dont il mourut, et que les principaux de son Clergé, qu'il avait menés avec lui, en furent aussi frappés, ce qui fit croire qu'ils avaient été empoisonnés par les Serviens.

3. C'était néanmoins une imposture manifeste. L'équité d'Elisabeth, les honneurs qu'elle lui rendit durant sa vie, et après sa mort, ne lè- 296 vent que trop ce soupçon. Le genre même de leur mort suffit pour la justifier. Car ils moururent tous de maladies différentes. Elle fit faire au Patriarche des obsèques magnifiques, dans l'Eglise Métropolitaine de la ville de Phere. Les plus célèbres Religieux qu'il y eût au mont Athos, et principalement dans le Monastère de Laure,  y étant venus, et ayant désiré de l'enterrer chez eux, elle le leur refusa, en disant qu'elle avait plus besoin queux de sa protection.

4. L'Empereur Paléologue, qui avait diffédend avec Alexandre Roi de Bulgarie, attaqua alors les villes qu'il possédait dans le Pont. Il emporta Anchiale de force. Il assiégea Mesembrie par terre et par mer, et il éleva une tour dans une embouchure qui y servait d'unique avenue. Il n'incommoda en rien tant les habitants, qu'en les empêchant de puiser de l'eau d'une source qui était hors de leur ville. Le Roi usa de toute sorte de moyens pour obliger l'Empereur de lever le siège. Il envoya un secours tant de Bulgares, que de Thraces soudoyés. Mais ce secours étant revenu sans avoir rien fait, parce que l'Empereur l'avait repoussé avec une vigueur égale à celle avec laquelle il pressait les assiégés, le Roi demanda la paix, et l'Empereur ayant démoli la tour, revint à Constantinople.

5. Ayant appris que le Patriarche Calliste était mort dans son ambassade, il ordonna aux Evêques de s'assembler pour lui nommer celui qu'ils 297 jugeraient le plus capable de lui succéder. Ils furent tous d'avis de remettre Philothée dans son Siège. L'Empereur qui savait qu'il n'avait point été déposé, et qu'il s'était retiré de lui-même pour apaiser les troubles de l'Eglise, qui s'entretenait familièrement avec lui toutes les fois qu'il venait à la Cour, et qui l'allait souvent visiter dans son Monastère, envoya Andronique son fils aîné, Manuel Despote, et les principaux du Sénat pour l'amener à son Eglise qu'il éclaire par la lumière de ses exemples, qu'il fortifie par le pain céleste,et qu'il garantit de la corruption du siècle, par la prédication continuelle des vérités divines de l'Evangile.

6. Voila un récit fidèle des guerres qui ont été faites parles Romains, tant entre les deux Empereurs Androniques, qu'entre l'Empereur Cantacuzène et l'Impératrice Anne, et enfin entre l'Empereur Jean Paléologue, l'Empereur Cantacuzène et l'Empereur Mathieu. Dans le récit de toutes ces choses, je ne me suis jamais éloigné de la vérité, ni par haine, ni par complaisance. Je les ai représentées comme je les ai vues, ou comme je les ai apprises de ceux qui les avaient vues. Au reste, il ne faut pas trouver étrange que j'aie rapporté les délibérations les plus secrètes, de ceux qui m'ont suscité la guerre ; car plusieurs de ceux qui y avaient assisté, ayant reçu de moi des bienfaits très signalés, depuis que je suis parvenu à l'Empire, ils m'en ont découvert jusqu'aux moin- 298 dres circonstances. Ils admiraient la fermeté avec laquelle j'avais résisté aux plus fâcheux accidents, et aux plus cruelles persécutions, et ils déploraient aveuglement par lequel ils avaient causé tant de maux au public, et à leur propre bienfaiteur, étant trompés par les artifices d'Apocauque. Ce furent principalement Jean et Nicéphore ses deux fils, qui me rapportèrent ce qu'il y avait eu de plus secret dans leurs assemblées. J'ai obéi, excellent Nile, le mieux qu'il m'a été possible à vos ordres. Si vous prenez la peine de lire cet ouvrage, vous admirerez la vertu et le courage de quelques-uns, et vous détesterez la malice et la lâcheté des autres.