M. VITRUVE POLLION

DE L'ARCHITECTURE

LIVRE HUITIÈME

LIBER VIII

Praefatio

1. De septem sapientibus Thales Milesius omnium rerum principium aquam est professus, Heraclitus ignem, magorum sacerdotes aquam et ignem; Euripides auditor Anaxagorae, quem philosophum Athenienses scaenicum appellaverunt, aera et terram, eamque e caelestium imbrium conceptionibus inseminatam, fetus gentium et omnium animalium in mundo procreavisse, et quae ex ea essent prognata, quum dissolverentur temporum necessitate coacte, in eandam redire, quaeque de aere nascerentur item in caeli regiones reverti, neque interitiones recipere, sed dissolutione mutata in eamdem recidere, in qua ante fuerant proprietatem. Pythagoras vero, Empedocles, Epicharmus aliique physici et philosophi, haec principia esse quatuor proposuerunt, aerem, ignem, aquam, terram, eorumque inter se cohaerentiam naturali figuratione ex generum discriminibus efficere qualitates.

 2. Animadvertimus vero non solum nascentia ex his esse procreata, sed etiam res omnes non ali sine eorum potestate, neque crescere, nec tueri. Namque corpora sine spiritus redundantia non possunt habere vitam, nisi aer influens cum incremento fecerit auctus et remissiones continent. Caloris vero si non fuerit in corpore iusta comparatio, non erit spiritus animalis, neque erectio firma, cibique vires non poterunt habere coctionis temperaturam. Item si non terrestri cibo membra corporis alantur, deficient, et ita a terreni principii mixtione erunt deserta.

 3. Animalia vero, si fuerint sine umoris potestate, exsanguinata et exucta a principiorum liquore, interarescent. Igitur divina mens, quae proprie necessaria essent gentibus, non constituit difficilia et cara, uti sunt margaritae, aurum, argentum, ceteraque quae nec corpus nec natura desiderat, sed sine quibus mortalium vita non potest esse tuta, effudit ad manum parata per omnem mundum. Itaque ex his, si quid forte desit in corpore spiritus, ad restituendum aer assignatus id praestat : apparatus autem ad auxilia caloris, solis impetus, et ignis inventus tutiorem efficit vitam : item terrenus fructus escarum praestans copiis supervacuis, desiderationes alit et nutrit animales pascendo continenter : aqua vero non solum potus, sed infinitas usui praebendo necessitates, gratas, quod est gratuita, praestat utilitates.

 4. Ex eo etiam qui sacerdotia gerunt moribus Aegyptiorum, ostendunt omnes res e liquoris potestate consistere : itaque quum hydrim tegunt, quae ad templum aedemque casta religione refertur, tunc in terra procumbentes, manibus ad caelum sublatis, inventionis gratias agunt divinae benignitati. 

Caput 1 de aqua inventionibus

0. Cum ergo et a physicis et philosophis, et ab sacerdotibus iudicetur, ex potestate aquae omnes res constare, putavi, quoniam in prioribus septem voluminibus rationes aedificiorum sunt expositae, in hoc oportere de inventionibus virtutes, quibusque rationibus ducatur, et quemadmodum ante probetur, scribere. Est enim maxime necessaria et ad vitam et ad delectationes et ad usum cotidianum. 

 1. Ea autem facilior erit, si fontes erunt aperti et fluentes : sin autem non profluent, quaerenda sub terra sunt capita et colligenda, quae sic erunt experienda : uti procumbatur in dentes, antequam sol exortus fuerit, in locis quibus erit quaerendum, et in terra mento conlocato et fulto prospiciantur eae regiones. Sic enim non errabit excelsius quam oporteat visus, quum erit inmotum mentum, sed libratam altitudinem in regionibus certa finitione designabit. Tunc in quibus locis videbuntur humores concrispantes et in aera surgentes, ibi fodiatur : non enim in sicco loco hoc signum potest fieri.

 2. Item animadvertendum est quaerentibus aquam, quo genere sint loca; certa enim sunt in quibus nascitur. In creta tenuis et exilis et non alta est copia; ea erit non optimo sapore. Item sabulone soluto tenuis; sed inferioris loci invenietur, ea erit limosa et insuavis. In terra autem nigra sudores et stillae exiles inveniuntur, quae ex hibernis tempestatibus collectae in spissis et solidis locis subsidunt; eae habent optimum spaorem. Glarea vero mediocres et non certae venae reperiuntur; eae quoque egregia sunt suavitate. Item sabulone masculo arenaque et carbunculo certiores et stabiliores sunt copiae, eaeque sunt bono sapore. Rubro saxo et copiosae et bonae, si non per intervenia dilabantur et liquescant. Sub radicibus autem montium et in saxis silicibus uberiores et affluentiores, eaeque frigidiores sunt et salubriores. Campestribus autem fontibus salsae, graves, tepidae, non suaves, nisi quae ex montibus sub terra submanantes erumpunt in medios campos, ibique arborum umbris contectae praestant montanorum fontium suavitatem.

 3. Signa autem quibus terrarum generibus subeunt aquae  praeter quod supra scriptum est,  haec erunt : si invenietur nascentia, tenuis iunctus, salix erratica, alnus, vitex, arundo, hedera, aliaque, quae eiusmodi sunt, quae non possunt nasci per se sine humore. Solent autem eadem in lacunis nata esse, quae sidentes praeter reliquum agrum excipiunt ex imbribus et agris per hiemem diutiusque propter capacitatem conservant humorem; quibus non est credendum : sed quibus regionibus et terris, non lacunis, ea signa nascuntur non sata, sed naturaliter per se creata, ibi est quaerenda.

 4. In quibus locis si hae significabuntur inventiones, sic erunt experiundae. Fodiatur quoquoversus locus latus pedes tres, altus ne minus pedes quinque, in eoque collocetur circiter solis occasum scaphium aereum aut plumbeum aut pelvis, ex his quod erit paratum, idque intrinsecus oleo unguatur ponaturque inversum, et summa fossura operiatur arundinibus aut fronde; supra terra obruatur; tum postero die aperiatur, et, si in vase stillae sudoresque erunt, is locus habebit aquam.

 5. Item si vas ex creta factum non coctum in ea fossione eadem ratione opertum positum fuerit, si is in locus aquam habuerit, quum apertum fuerit, vas umidum erit, et iam dissolvetur ab humore. Vellusque lanae si collocatum erit in ea fossura, insequenti autem die de eo aqua expressa erit, significabit eum locum habere copiam. Non minus si lucerna concinnata oleique plena et accensa in eo loco operta fuerit collocata, et postero die non erit exusta, sed habuerit reliquias olei et ellychnii ipsaque umida invenietur, indicabit eum locum habere aquam, ideo quod omnis tepor ad se ducit humores. Item in eo loco ignis si factus fuerit, et percalefacta terra et adusta vaporem nebulosum ex se suscitaverit, is locus habebit aquam.

 6. Quum haec ita erunt pertentata, et quae supra scripta sunt signa inventa, tum deprimendus est puteus in eo loco; et si caput erit aquae inventum, plures sunt circa fodiendi et per specus in unum locum omnes conducendi. Haec autem maxime in montibus et regionibus septentrionalibus sunt quaerenda, eo quod in his et suaviora et salubriora et copiosiora inveniuntur; aversi enim sunt solis cursui, et in his locis primum crebrae sunt arbores et silvosae, ipsique montes suas habent umbras obstantes, ut radii solis non directi perveniant ad terram, nec possint humores exurere.

 7. Intervallaque montium maxime recipiunt imbres, et propter silvarum crebritatem, nives ab umbris arborum et montium diutius conservantur : deinde liquatae per terrae venas percolantur, et ita perveniunt ad infimas montium radices; ex quibus profluentes fontium erumpunt ructus. Campestres autem loci e contrario non possunt habere copias, et quaecumque sunt non, possunt habere salubritatem, quod solis vehemens impetus propter nullam obstantiam umbrarum eripit exhauriendo fervens ex planitie camporum humorem, et si quae ibi sunt aquae apparentes, ex his, quod est levissimum tenuissimumque et subtili salubritate, aer avocans dissipat in impetum caeli, quaeque gravissimae duraeque et insuaves sunt partes, eae in fontibus campestribus reliquuntur. 

Caput 2 de aqua imbrium

 1. Itaque quae ex imbribus aqua colligitur salubriores habet virtutes, eo quod eligitur ex omnibus fontibus levissimis subtilibusque tenuitatibus; deinde per aeris exercitationem percolata tempestatibus liquescendo pervenit ad terram. Etiamque non crebriter in campis confluunt imbres, sed in montibus aut ad ipsos montes, ideo quod humores ex terra matutino solis ortu moti cum sunt egressi, in quacumque partem caeli sunt proclinati, tradunt aera, deinde quum sunt moti, propter vacuitatem loci post se recipiunt aeris redeuntis undas.

2. Aer autem qui ruit trudens quocumque humorem praevium, spiritus, et impetus, et undas crescentes facit ventorum. A ventis autem quocumque feruntur humores conglobati ex fontibus, et fluminibus, et paludibus, et pelago, cum tepore solis colliguntur, exhauriuntur et ita tolluntur in altitudinem nubes, eae deinde cum aeris unda nitentes, quum perveniunt ad montes, ab eorum offensa et procellis, propter plenitatem et gravitatem, liquescendo disparguntur et ita diffunduntur in terras.

3. Vaporem autem et nebulas et humores ex terra nasci, haec videtur efficere ratio, quod ea habet in se et calores fervidos, et spiritus immanes refrigerationesque et aquarum magnam multitudinem. Ex eo quum refrigeratum noctu, ventorum flatus oriuntur per tenebras, et ab humidis locis egrediuntur in altitudinem nubes : sol oriens impetu tangit orbem terrae; aer tunc a sole percalefactum cum rationibus ex terra tollit humores,

4. Licet ex balineis exemplum capere: nullae enim camarae, quae sunt caldariorum, supra se possunt habere fontes; sed caelum quod est ibi, ex praefurniis ab ignis vapore percalefactum, corripit ex pavimentis aquam, et aufert secum in camararum curvaturas et sustinet; ideo quod semper vapor calidus in altitudinem se trudit, et primo non remittitur propter brevitatem; simul autem plus humoris habet congestum, non potest sustinere propter gravitatem, sed stillat supra lavantium capita. Item eadem ratione caelestis aer quum ab sole percipit calorem, ex omnibus locis hauriendo tollit humores et congregat ad nubes. Ita enim terra fervore tacta eiicit humores, ut corpus hominis ex calore emittit sudores.

5. Indices autem sunt eius rei venti, ex quibus qui a frigidissimis partibus veniunt procreati, septentrio et aquilo, extenuatos siccitatibus in aere flatus spirant; auster vero et reliqui qui a solis cursu impetum faciunt, sunt humidissimi, et semper apportant imbres; quod percalefacti ab regionibus fervidis adveniunt, et ex omnibus terris lambentes eripiunt umores, et ita eos profundunt ad septentrionales regiones.

6. Haec autem sic fieri, testimonio possunt esse capita fluminum, quae orbe terrarum chorographiis picta itemque scripta, plurima maximaque inveniuntur egressa ab septentrione. Primumque in India Ganges et Indus a Caucaso monte oriuntur; Syria Tigris et Euphrates, Asiae item Ponto Borysthenes, Hypanis, Tanais,;Colchis Phasis; Gallia Rhodanus; Celtica Rhenus; citra Alpes Timavus et Padus; Italia Tibris; Maurusia, quam nostri Mauretaniam appellant, ex monte Atlante Dyris, qui ortus ex septentrionali regione progreditur per occidentem ad lacum Heptabolum, et mutato nomine dicitur Nigir, deinde ex lacu Heptabolo sub montes desertos subterfluens, per meridiana loca manat, et influit in paludem Coloe quae circumcingit Meroen, quod est Aethiopum meridianorum regnum, ab hisque paludibus se circumagens per flumina Astasobam et Astoboram et alia plura, pervenit per montes ad catarrhactam, ab eoque se praecipitans per septentrionem pervenit inter Elephantida et Syenem Thebaicosque in Aegyptum campos, et ibi Nilus appellatur.

7. Ex Mauretania autem caput Nili profluere ex eo maxime cognoscitur, quod ex altera parte montis Atlantis sunt alia capita item profluentia ad occidentem in Oceanum, ibique nascuntur ichneumones, crocodili et aliae similes bestiarum pisciumque naturae praeter hippopotamos.

8. Ergo quum omnia maxima flumina in orbis terrarum descriptionibus a septentrione videantur profluere, Afrique campi, qui sunt in meridianis partibus subiecti solis cursui, latentes penitus habeant humores, nec fontes crebros amnesque raros, relinquitur uti multo meliora inveniantur capita fontium, quae ad septentrionem aquilonemve spectant, nisi si inciderint in sulphurosum locum aut aluminosum seu bituminosum; tunc enim permutantur, et aut calidae aquae aut frigidae odore malo et sapore profundunt fontes. 

9. Neque enim calidae aquae est ulla proprietas: sed frigida aqua quum incidit percurrens in ardentem locum effervescit, et percalefacta egreditur per venas extra terram; ideo diutius non potest permanere, sed brevi spatio fit frigida. Namque si naturaliter esset calida, non refrigeraretur calor eius. Sapor autem et odor et color eius non restituitur, quod intinctus et commixtus est propter naturae raritatem. 

Caput 3 

De aquis calidis et de variorum fontium, fluminum lacumque natura

1. Sunt autem etiam nonnulli fontes calidi, ex quibus profluit aqua sapore optimo, quae in potione ita est suavis, uti nec fontalis ab Camoenis nec Marcia saliens desidereretur. Haec autem a natura perficiuntur his rationibus. Quum in imo per alumen aut bitumen seu sulphur ignis excitatur, ardore percandefacit terram, quae est circa se, supra se autem fervidum emittit in superiora loca vaporem, et ita si qui in is locis quae sunt supra, fontes dulcis aquae nascuntur, offensi eo vapore effervescunt inter venas, et ita profluunt incorrupto sapore.

2. Sunt etiam odore et sapore non bono frigidi fontes, qui ab inferioribus locis penitus orti, per loca ardentia transeunt, et ab his per longum spatium terrae percurrentes, refrigerati perveniunt supra terram, sapore, odore coloreque corrupto, uti in Tiburtina via flumen Albula et in Ardeatino fontes frigidi eodem odore qui sulphurati dicuntur, et reliquis locis similibus.  Hi autem quum sint frigidi, ideo videntur aspectu fervere, quod quum in ardentem locum alte penitus inciderunt, humore et igni inter se congruentibus offensi, vehementi fragore validos in se recipiunt spiritus, et ita inflati vi venti coacti, bullientes crebro per fontes egrediuntur. Ex his autem qui non sunt aperti, sed ab saxis aut alia vi continetur, per angustas venas vehementia spiritus extruduntur ad summos grumorum tumulos.

3. Itaque qui putant ea se altitudine, qua sunt grumi capita fontium fossa habere, quum aperiunt fossuras latius, decipiuntur. Namque uti aeneum vas non in summis labris plenum, sed aquae mensuram suae capacitatis habens e tribus duas partes, operculumque in eo collocatum, quum ignis vehementi fervore tangatur, percalefieri cogit aquam. Ea autem propter naturalem raritatem in se recipiens fervoris validam inflationem, non modo implet vas, sed spiritibus extollens operculum et crescens abundat : sublato autem operculo, emissis inflationibus in aere patenti, rursus ad suum locum residit. Ad eundem modum capita fontium, quum sunt angustiis compressa, ruunt in summo spiritus aquae bullitus : simul autem sunt aperti, exanimati per raritates liquidae potestatis residunt, et restituuntur in libramenti sui proprietatem.

4. Omnis autem aqua calida, ideo quidem est medicamentosa, quod in praeviis rebus percocta, aliam virtutem recipit ad usum. Namque sulphurosi fontes nervorum labores reficiunt, percalefaciendo exurendoque caloribus e corporibus humores vitiosos : aluminosi autem, quum dissoluta membra corporum paralysi aut aliqua vi morbi receperunt, fovendo per patentes venas refrigerationem contraria caloris vi reficiunt, et ex  hoc continenter restituuntur in antiquam membrorum curationem. Bituminosi autem interioris corporis vitia potionibus purgando, solent mederi.

5. Est autem aquae frigidae genus nitrosum, uti Pinnae Vestinae, Cutiliis, aliisque locis similibus, quod potionibus depurgat, per alvumque transeundo etiam strumarum minuit tumores. Ubi vero aurum, argentum, ferrum, aes, plumbum reliquaeque res earum similes fodiuntur, fontes inveniuntur copiosi; sed hi maxime sunt vitiosi : habent enim vitia contraria aquae calidae, quam sulphur, alumen, bitumen emittit; qui perr potiones quum in corpus ineunt et per venas permanendo nervos attingunt et artus, eos durant inflando : igitur nervi inflatione turgentes, ex longitudine contrahuntur, et ita aut neuricos aut podagricos efficiunt homines, ideo quod ex durissimis et spissioribus frigidissimisque rebus intinctas habent venarum raritates.

6. Aquae autem species est, quae quum habeat non satis perlucidas venas, spuma uti flos natat in summo, colore similis vitri purpurei. Haec maxime consideratur Athenis; ibi enim ex eiusmodi locis et fontibus in Asty et ad portum Piraeeum ducti sunt salientes, e quibus bibit nemo propter eam causam, sed lavationibus et reliquis rebus utuntur : bibunt autem ex puteis, et ita vitant earum vitia. Troezene non potest id vitari, quod omnino aliud genus aquae non reperitur, nisi quod Cibdeli habent; itaque in ea civitate aut omnes aut maxima ex parte sunt pedibus vitiosi. Ciliciae vero civitate Tarso flumen est nomine Cydnos, in quo podagrici crura macerantes levantur dolore.

7. Sunt autem et alia multa genera, quae suas habent proprietates, uti in Sicilia flumen est Himeras, quod a fonte quum est progressum, dividitur in duas partes; quae pars profluit contra Aetnam, quod per terrae dulcem succum percurrit, est infinita dulcedine; altera pars, quae per eam terram currit unde sal foditur, salsum habet saporem. Item Paraetonio et quo est iter ad Hammonem, et Casio ad Aegyptum lacus sunt palustres, qui ita sunt salsi, ut habeant insuper se salem congelatum. Sunt autem et aliis pluribus locis et fontes et flumina et lacus, qui per salis fodinas percurrentes necessario salsi perficiuntur.

8. Alii autem per pingues terrae venas profluentes uncti oleo fontes erumpunt, uti Solis, quod oppidum est Ciliciae, flumen nomine Liparis, in quo natantes aut lavantes ab ipsa aqua unguntur. Similiter Aethiopiae lacus est, qui unctos homines efficit, qui in eo nataverint; et in India, qui sereno caelo emittit olei magnam multitudinem. Item Carthagini fons est, in quo natat insuper oleum odore ut e scobe citreo; quo oleo etiam pecora solent ungui. Zacyntho et circa Dyrrachium et Apolloniam fontes sunt, qui picis magnam multitudinem cum aqua vomunt. Sub Babylone lacus amplissima magnitudine qui g-limneh g-Asphalititi appellatur, habet supra natans liquidum bitumen, quo bitumine et latere testaceo structo muro Semiramis circumdedit Babylonem. Item Ioppe in Syria, Arabiaque Numidarum, lacus sunt immani magnitudine, qui emittunt bituminis maximas moles, quas diripiunt qui habitant circa.

9. Id autem non est mirandum : nam crebrae sunt ibi lapidicinae bituminis duri. Quum ergo per bituminosam terram vis erumpit aquae, secum extrahit, et quum sit egressa extra terram, secernitur, et ita reiicit ab se bitumen. Etiamque est in Cappadocia in itinere, quod est inter Mazaca et Tuana, lacus amplus, in quem lacum pars sive harundinis sive alii generis si demissa fuerit, et postero die exempta, ea pars, quae fuerit exempta, invenietur lapidea, quae autem pars extra aquam manserit, permanet in sua proprietate.

10. Ad eundem modum Hierapoli Phrygiae effervet aquae calidae multitudo, ex qua circum hortos et vineas fossis ductis immittitur. Haec autem efficitur post annum crusta lapidea, et ita quotannis dextra ac sinistra margines ex terra faciendo inducunt eam, et efficiunt his crustis in agris saepta. Hoc autem ita videtur naturaliter fieri, quod in his locis et ea terra, quibusis fons nascitur, succus subest coaguli naturae similis : deinde quum commixta vis egreditur per fontes extra terram, a solis et aeris calore cogitur congelari; ut etiam in areis salinarum videtur.

11. Item sunt ex amaro suco terrae fontes exeuntes vehementer amari, ut in Ponto est flumen Hypanis, qui a capite perfluit circiter milia quadraginta sapore dulcissimo; deinde quum pervenit ad locum, qui est ab ostio ad milia centum sexaginta, admiscetur ei fonticulus oppido quam parvulus : is quum in eum influit, tunc tantam magnitudinem fluminis facit amaram, ideo quod per id genus terrae et venas, unde sandaraca foditur, ea aqua manando perficitur amara.

12. Haec autem dissimilibus saporibus a terrae proprietate perficiuntur, uti etiam in fructibus videtur. Si enim radices arborum, aut vitium, aut reliquorum seminum, non ex terrae proprietatibus succum capiendo temperarent fructus, uno genere essent in omnibus locis et regionibus omnium sapores. Sed animadvertimus apud insulam Lesbon vinum protryrum, Maeoniam g-katakekaumenitehn, Lydia Tmolitem, Sicilia Mamertinum, Campania Falernum, in Terracinam et Fundis Caecubum, reliquisque locis pluribus innumerabili multitudine genera vini virtutesque procreari, quae non aliter possunt fieri nisi quum terrenus humor suis proprietatibus arborum in radicibus infusus enutrit materiam, per quam egrediens ad cacumen, profundit proprium loci et generis sui fructus saporem.

13. Quod si terra generibus humorum non esset dissimilis et disparata, non tantum in Syria et Arabia in harundinibus et iuncis herbisque omnibus essent odores, neque arbores turiferae, neque piperis darent baccas, nec myrrae glebulas, nec Cyrenis in ferulis laser nasceretur, sed in omnibus terrae regionibus et locis eodem genere omnia procrearentur. Has autem varietates regionibus et locis inclinatio mundi et solis impetus propius aut longius cursum faciendo tales efficit terrae humores : quae qualitates non solum in his rebus, sed etiam in pecoribus et armentis, discernuntur. Haec non ita dissimiliter efficerentur, nisi proprietates singularum terrarum in regionibus ad solis potestatem temperarentur.

14. Sunt enim Boeotiae flumina Cephisos et Melas, Lucania Crathis, Troia Xanthus, inque agris Clazomeniorum, et Erythraeorum, et Laodicensium, fontes ac flumina; quum pecora suis temporibus anni parantur ad conceptionem partus, per id tempus adiguntur eo cotidie potum, ex eoque, quamvis sint alba, procreant aliis locis leucophaea, aliis locis pulla, aliis coracino colore. Ita proprietas liquoris, quum iniit in corpus, proseminat intinctam sui cuiusque generis qualitatem. Igitur quoniam in campis Troianis proxime flumen armenta rufa et pecora leucophaea nascuntur, ideo id flumen Ilienses Xanthum appellavisse dicuntur.

15. Etiamque inveniuntur aquae genera mortifera, quae per maleficum succum terrae percurrentia recipiunt in se vim venenatam, uti fuisse dicitur Terracinae fons, qui vocabatur Neptunius ; ex quo qui biberant imprudentes vita privabantur. Quapropter antiqui eum obstruxisse dicuntur. Et apud Chycros Thraciae lacus, ex quo non solum qui biberint moriuntur, sed etiam qui laverint : item in Thessalia fons est profluens, ex quo fonte nec pecus ullum gustat nec bestiarum genus ullum propius accedit; ad quem fontem proxime est arbor florens purpureo colore.

16. Non minus in Macedonia quo loci sepultus est Euripides, dextra ac sinistra monumenti advenientes duo rivi concurrunt in unum, e quibus ad unum accumbentes viatores pransitare solent propter aquae bonitatem; ad rivum autem, qui est ex altera parte monumenti, nemo accedit, quod mortiferam aquam dicitur habere. Item est in Arcadia Nonacris nominata terrae regio, quae habet in montibus ex saxo stillantes frigidissimos humores. Haec autem aqua g-Stugos g-hudohr nominatur, quam neque argenteum neque aeneum nec ferreum vas potest sustinere, sed dissilit et dissipatur; conservare autem eam et continere nihil aliud potest nisi mulina ungula, qua etiam memoratur ab Antipatro in provinciam ubi erat Alexander, per Iollam filium perlata esse, et ab eo ea aqua regem esse necatum.

17. Item Alpibus in Cotti regno est aqua quam qui gustant statim concidunt. Agro autem Falisco, via Campana, in campo Corneto est lucus, in qui fons oritur, ibique avium et lacertarum reliquarumque serpentium ossa iacentia apparent. Item sunt nonnullae acidae venae fontium, uti Lyncesto, et in Italia Velino, Campania Teano, aliisque locis pluribus, quae habent virtutem, uti calculos in vesicis qui nascuntur in corporibus hominum, potionibus discutiant.

18. Fieri autem hoc naturaliter ideo videtur, quod acer et acidus succus subest in ea terra, per quam egredientes venae intinguntur acritudine, et ita quum in corpus inierunt, dissipant quae ex aquarum subsidentia in corporibus et concrescentia offenderunt. Quare autem discutiantur ex acidis eae res, sic possumus animadvertere. Ovum in aceto si diutius positum fuerit, cortex eius mollescet et dissolvetur : item plumbum, quod est lentissimum et gravissimum, si in vase collocatum fuerit, et in eo acetum suffusum, id autem opertum et oblitum si erit, efficietur, uti plumbum dissolvatur et fiat cerussa.

19. Eisdem rationibus aes, quod etiam solidiore est natura, similiter curatum si fuerit, dissipabitur et fiet aerugo. Iem margarita, non minus saxa silicea, quae neque ferrum neque ignis potest per se dissolvere, quum ab igni sunt percalefacta, aceto sparso dissiliunt et dissolvuntur. Ergo quum has res ante oculos ita fieri videamus, ratiocinemur iisdem rationibus ex acidis propter acritudinem succi etiam calculosos e natura rerum similiter posse curari.

20. Sunt autem etiam fontes uti vino mixti, quemadmodum est unus Paphlagoniae, ex quo, etiam sine vino, potantes fiunt temulenti. Aequiculis autem in Italia et in Alpibus natione Medullorum est genus aquae, quam qui bibunt efficiuntur turgidis gutturibus

21. In Arcadia vero civitas est non ignota Clitoris, in cuius agris est spelunca profluens aqua, quam qui biberint fiunt abstemii. Ad eum autem fontem epigramma est in lapide inscriptum hac sententia versibus Graecis, eam esse idoneam ad lavandum, sed etiam inimicam vitibus, quod apud eum fontem Melampsus sacrificiis purgasset rabiem Proeti filiarum restituissetque earum virginum mentes in pristinam sanitatem. Epigramma autem est id quod est subscriptum :

g-Agrota g-sun g-poimnais g-to g-mesehmbrinon g-ehn g-se g-barunehi
g-Dipsos g-an' g-eschatias g-Kleitoros g-erchomenon,
g-Tas g-men g-apo g-krehnehs g-arusai g-poma g-kai g-para g-Numphais
g-hudriasin g-stehson g-pan g-to g-son g-aipolion;
g-Alla g-su g-meht' g-epi g-loura g-balehs g-chroa, g-meh g-se g-kai g-aureh
g-Pehmehneh g-thermehs g-entos g-eonta g-methehs;
g-Pheuge g-de g-tehn g-pehgehn g-meisampelon, g-entha g-melampous
g-Lysamenos g-lussehs g-proitidas g-argaleehs
g-Panta g-katharmon g-ekopsen g-apokruphon, g-eut' g-an' g-ap' g-Argous
g-Ourea g-trehcheiehs g-ehluthen g-Arkadiehs.

22. Item est in insula Cia fons, e quo qui imprudentes biberint, fiunt insipientes, et ibi est epigramma insculptum ea sententia : iucundam eam esse potionem fontis eius, sed qui biberit, saxeos habiturum sensus. Sunt autem versus hi :

g-Ehdeia g-psuchrou g-pomatos g-libas, g-ehn g-aniehsi
g-Pehgeh, g-alla g-noohi g-petros g-ho g-tehsde g-piohn.

23. Susis autem, in qua civitate est regnum Persarum, fonticulus est, ex quo qui biberint amittunt dentes. Item in eo est scriptum epigramma, quod significat hanc sententiam  : egregiam esse aquam ad lavandum, sed ea, si bibatur, excutere e radicibus dentes : et huius epigrammatos sunt versus graece :

g-Hudata g-kranaenta g-blepeis, g-xene, g-tohn g-apo g-chersin
g-Loutra g-men g-anthrohpois g-ablabeh g-estin g-echein.
g-ehn g-de g-labehis g-koilehs g-nehduos g-aglaon g-hydohr
g-Akra g-monon g-dolichou g-cheileos g-hapsamenos,
g-Aytehmar g-pristehres g-epi g-chthoni g-daitos g-odontes
g-Piptousin, g-genuohn g-orphana g-thentes g-hedeh.

IV De proprietate nonnulorum locorum et fontium.

1. Sunt etiam nonnullis locis fontium proprietates, quae procreant qui ibi nascuntur egregiis vocibus ad cantandum, uti Tarso, Magnesiae aliisque eiusmodi regionibus.  Etiamque Zama est civitas Afrorum cuius moenia rex Iuba duplici muro saepsit, ibique regiam domum sibi constituit : ab ea milia passuum viginti est oppidum Ismuc, cuius agrorum regiones incredibili finitae sunt terminatione. Quum esset enim Africa parens et nutrix ferarum bestiarum, maxime serpentium, in eius agris oppidi nulla nascitur, et si quando allata ibi ponatur, statim moritur : neque id solum sibi, sed etiam terra ex his locis, si alio translata fuerit, similiter effecit. Id genus terrae etiam Balearibus dicitur esse; sed aliam mirabiliorem virtutem ea habet terra, quam ego sic accepi.

2. Gaius Iulius, Masinissae filius, cuius erant totius oppidi agrorum possessiones, cum patre Caesari militavit : is hospitio meo est usus; ita cotidiano convictu necesse fuerat de philologia disputare. Interim quum esset inter nos de aquae potestate et eius virtutibus sermo, exposuit esse in ea terra eiusmodi fontes, ut qui ibi procrearentur voces ad cantandum egregias haberent : ideoque semper transmarinos catulastros emere formosos et puellas maturas, eosque coniungere, ut qui nascerentur ex his, non solum egregia voce, sed etiam forma essent non invenusta.

3. Quum haec tanta varietas sit disparibus rebus natura distributa, quod humanum corpus est ex aliqua parte terrenum, in eo autem multa genera sunt humorum, uti sanguinis, lactis, sudoris, urinae, lacrimarum : ergo si in parva particula terreni tanta discrepantia invenitur saporum, non est mirandum, si in tanta magnitudine terrae innumerabiles succorum reperientur varietates, per quarum venas aquae vis percurrens tincta pervenit ad fontium egressus, et ita ex eo dispares variique perficiuntur in propriis generibus fontes propter locorum discrepantiam et regionum qualitates terrarumque dissimiles proprietates.

4. Ex his autem rebus sunt nonnulla, quae ego per me perspexi; cetera in libris graecis scripta inveni, quorum scriptorum hi sunt auctores Theophrastus, Timaeus, Posidonius, Hegesias, Herodotus, Aristides, Metrodorus, qui magna vigilantia et infinito studio locorum proprietates, regionumque qualitates et aquarum virtutes, ab inclinatione caeli  ita distributas esse scriptis declaraverunt. Quorum sequutus ingressus, in hoc libro perscripsi quae satis esse putavi de aquae varietatibus; quo facilius ex his praescriptionibus eligant homines aquae fontes, quibus ad usum salientes possint ad civitates municipiaque perducere.

5. Nulla enim ex omnibus rebus tantas videtur habere ad usum necessitates quantas aqua; ideo quod omnium animalium natura, si frumenti fructu privata fuerit arbustive aut carne aut piscatu aut etiam qualibet ex his rebus, reliquis escarum utendo poterit tueri vitam; sine aqua vero nec corpus animalium nec ulla cibi virtus potest nasci nec tueri nec parari. Quare magna diligentia industriaque quaerendi sunt et eligendi fontes ad humanae vitae salubritatem. 

Caput 5. De aquarum experimentis.

1. Expertiones autem et probationes eorum sic sunt providendae. Si erunt profluentes et aperti antequam duci incipiantur, aspiciantur, animoque advertantur qua membratura sint qui circa eos fontes habitant homines : et, si erunt corporibus valentibus, coloribus nitidis, cruribus non vitiosis, non lippis oculis, erunt probatissimi. Item si fons novus fuerit fossus, et in vas corinthium sive alterius generis, quod erit ex aere bono, ea aqua sparsa maculam non fecerit, optima erit. Itemque in aeneo si ea aqua defervefacta et postea requieta et defusa fuerit, neque in eius aenei fundo arena aut limus invenietur, ea aqua erit item probata.

2. Item si legumina in vas cum ea aqua coniecta, ad ignem posita celeriter percocta fuerint, indicabunt aquam esse bonam et salubrem. Non etiam minus ipsa aqua, quae erit in fonte, si fuerit limpida et perlucida, et, quocumque pervenerit aut profluxerit, muscus non nascetur neque iuncus, neque inquinatus ab aliquo inquinamento is locus fuerit, sed puram habuerit speciem, innuitur his signis esse tenuis et in summa salubritate. 

Caput 6. De librationibus aquarum et instrumentis ad hunc usum.

1. Nunc de perductionibus ad habitationes moeniaque, ut fieri oporteat, explicabo : cuius ratio est prima perlibratio. Libratur autem dioptris aut libris aquariis aut chorobate; sed diligentius efficitur per chorobaten, quod dioptrae libraeque fallunt. Chorobates autem est regula longa circiter pedum viginti : ea habet ancones in capitibus extremis aequali modo perfectos, inque regulae capitibus ad normam coagmentatos, et inter regulam et ancones a cardinibus compacta transversaria, quae habent lineas ad perpendiculum recte descriptas pendentiaque ex regula perpendicula in singulis partibus singula : quae, quum regula est collocata, eaque tangent aeque ac pariter lineas descriptionis, indicant libratam conlocationem.

2. Sin autem ventus interpellavit, et motionibus lineae non potuerint certam significationem facere, tunc habeat in superiore parte canalem longum pedes quinque, latum digitum, altum sesquidigitum, eoque aqua infundatur; et si aequaliter aqua canalis summa labra tanget, scietur esse libratum. Ita eo chorobate quum perlibratum ita fuerit, scietur quantum habuerit fastigii.

3. Fortasse qui Archimedis libros legit, dicet non posse fieri veram ex aqua librationem; quod ei placet, aquam non esse libratam, sed sphaeroides habere schema, et ibi habere centrum quo loci habet orbis terrarum. Hoc autem, sive plana est aqua seu sphaeroides, necesse est, extrema capita canalis regulae dextra ac sinistra, quum librata regula erit, pariter sustinere aquam : sin autem proclinatum erit ex una parte, quae erecta altiorem habuerit regulae canalem, in summis labris aquam non esse : necesse est enim, quocumque aqua sit infusa, in medio inflationem curvaturamque habere, sed capita dextra ac sinistra inter se librata esse. Exemplar autem chorobatis erit in extremo volumine descriptum. Et si erit fastigium magnum, facilior erit decursus aquae : sin autem intervalla erunt lacunosa, substructionibus erit succurrendum. 

Caput 7. De ductionibus aquarum : de puteorum fossionibus; de cisternis et de signis operibus.

1. Ductus autem aquae fiunt generibus tribus : rivis per canales structiles, aut fistulis plumbeis, seu tubulis fictilibus : quorum hae sunt rationes. Si canalibus, ut structura fiat quam solidissima, solumque rivi libramenta habeat fastigata ne minus in centenos pedes semipede, eaeque structurae conformicentur, ut minime sol aquam tangat : quumque venerit ad moenia, efficiatur castellum, et castello coniunctum ad recipiendum aquam triplex immissarium, collocenturque in castello tres fistulae aequaliter divisae intra receptacula coniuncta, uti quum abundaverit ab extremis, in medium receptaculum aqua redundet.

2. Ita in medio ponentur fistulae in omnes lacus et salientes; ex altero in balneas vectigal quotannis populo praestent; ex tertio in domos privatas. Haec autem quare divisa constituerim, hae sunt causae : uti ne desit in publico; non enim poterunt avertere, quum habuerint a capitibus proprias ductiones; et qui privatim ducent in domos, vectigalibus tueantur per publicanos aquarum ductus.

3. Sin autem medii montes erunt inter moenia et caput fontis, sic erit faciendum, uti specus fodiantur sub terra, librenturque ad fastigium, quod supra scriptum est; et si tophus erit aut saxum, in suo sibi canalis excidatur, sin autem terrenum aut arenosum erit solum, parietes cum camera in specu struantur, et ita perducantur : puteique ita sint facti, ut inter duos sint actus.

4. Sin autem fistulis plumbeis ducetur, primum castellum ad caput struatur, deinde ad copiam aquae lumen fistularum constituatur, eaeque fistulae ab eo castello collocentur ad castellum quod erit in moenibus. Fistulae ne minus longae pedum denum fundantur : quae si centenariae erunt, pondus habeant in singulas pondo MCC; si octogenariae, pondo DCCCCLX; si quinquagenariae, pondo DC; quadragenariae, pondo CCCCLXXX; tricenariae, pondo CCCLX, vicenariae, pondo CCXL, quindenum, pondo CLXXX; denum, pondo CXX; octonum, pondo XCVI, quinariae, pondo LX. Ex latitudine autem lamnarum, quot digitos habuerint, antequam in rotundationem flectantur, magnitudinum ita nomina concipiunt fistulae : namque quae lamna fuerit digitorum quinquaginta, quum fistula perficietur ex ea lamna, vocabitur quinquagenaria, similiterque reliquae.

5. Ea autem ductio, quae per fistulas plumbeas est futura, hanc habebit expeditionem : quod si caput habeat libramenta ad moenia, montesque medii non fuerint altiores ut possint interpellare, sic intervalla necesse est substruere ad libramenta, quemadmodum in rivis et canalibus : sin autem non longa erit circumitio, circumductionibus : sin autem valles erunt perpetuae, in declinato loco cursus dirigentur; quum venerit ad imum, non alte substruitur, ut sit libramentum quam longissimum : hoc autem erit venter, quod Graeci appellant g-koilian : deinde, quum venerit ad adversum clivum, ex longo spatio ventris leniter tumescit et exprimitur in altitudinem summi clivi.

6. Quodsi non venter in vallibus factus fuerit, nec substructum ad libram factum, sed geniculus erit, erumpet et dissolvet fistularum commissuras. Etiam in ventre columnaria sunt facienda, per quae vis spiritium relaxetur. Ita per fistulas plumbeas aquam qui ducent, his rationibus bellissime poterunt efficere, quod et decursus et circumductiones, et ventres, et expressus possunt fieri hac ratione, quum habebunt a capitibus ad moenia fastigia libramenta.

7. Item inter actus ducenos non est inutile castella collocari, ut si quando vitium aliqui locus fecerit, non totum omneque opus contundatur, et in quibus locis sit factum, facilius inveniatur. Sed ea castella neque in decursu, neque in ventris planitie, neque in expressionibus, neque omnino in vallibus, sed in perpetua fiant aequalitate.

8. Sin autem minore sumptu voluerimus aquam ducere, sic est faciendum. Tubuli crasso corio ne minus duorum digitorum fiant ex texta; sed ita ut hi tubuli ex una parte sint lingulati, ut alius in alium inire convenireque possint : coagmenta autem eorum calce viva ex oleo subacta sunt illinienda, et in declinationibus libramenti ventris, lapis est ex saxo rubro in ipso geniculo collocandus, isque perterebratus, uti ex decursu tubulus novissimus in lapide coagmentetur, et primus etiam librati ventris : ad eundem modum adversus clivum novissimus librati ventris in cavo saxi rubri haereat, et primus expressionis ad eundem modum coagmentetur.

9. Ita librata planitia tubulorum ad decursus et expressiones non extolletur : namque vehemens spiritus in aquae ductione solet nasci, ita ut etiam saxa perrumpat, nisi primum leniter et parce a capite aqua immittatur, et in geniculis aut versuris alligationibus aut pondere saburrae contineatur : reliqua omnia uti fistulis plumbeis ita sunt collocanda. Item quum primo aqua a capite inmittitur, ante favilla inmittetur, uti coagmenta si qua sunt non satis oblita, favilla oblinantur.

10. Habent autem tubulorum ductiones ea commoda : primum in opere, quod si quod vitium factum fuerit, quilibet id potest reficere : etiamque multo salubrior est ex tubulis aquam quam per fistulas; quod per plumbum videtur esse ideo vitiosa, quod ex eo cerussa nascitur : haec autem dicitur esse nocens corporibus humanis. I  Ita si, quod ex eo procreatur, id est vitiosum, non est dubium quin ipsum quoque non sit salubre.

11. Exemplar autem ab artificibus plumbariis possumus accipere, quod palloribus occupatos habent corporis colores; namque quum fundendo plumbum flatur, vapor ex eo insidens corporis artus, et in diem exurens, eripit ex membris eorum sanguinis virtutes. Itaque minime fistulis plumbeis aqua duci videtur, si volumus eam habere salubrem : saporemque meliorem ex tubulis esse, quotidianus potest indicare victus, quod omnes exstructas quum habeant vasorum argenteorum mensas, tamen propter saporis integritatem fictilibus utuntur.

12. Sin autem fontes non sunt, unde ductiones aquarum faciamus, necesse est puteos fodere. In puteorum autem fossionibus non est contemnenda ratio, sed acuminibus sollertiaque magna naturales rerum rationes considerandae; quod habet multa variaque terra in se genera. Est enim uti reliquae res ex quatuor principiis composita : et primum est ipsa terrena, habetque ex umore aquae fontes : item calores, unde etiam sulphur, alumen, bitumen nascitur; aerisque spiritus immanes, qui quum graves per intervenia fistulosa terrae perveniunt ad fossionem puteorum, et ibi homines offendunt fodientes, ut naturali vapore obturant in eorum naribus spiritus animales, ita qui non celerius inde effugiunt, ibi interemantur.

13. Hoc autem quibus rationibus caveatur, sic erit faciendum. Lucerna accensa demittatur : quae si permanserit ardens, sine periculo descendetur; sin autem eripietur lumen vi vaporis, tunc secundum puteum dextra ac sinistra defodiantur aestuaria : ita, quemadmodum per nares, spiritus ex aestuariis dissipabuntur. Quum haec sic explicata fuerint, et ad aquam erit perventum, tunc sepiatur structura ne, obturentur venae.

14. Sin autem loca dura erunt aut nimium venae penitus fuerint, tunc signinis operibus ex tectis aut a superioribus locis excipiendae sunt copiae. In signinis autem operibus haec sunt facienda : uti arena primum purissima asperrimaque paretur; caementum de silice frangatur ne gravius quam librarium, calx quam vehementissima mortario misceatur, ita ut quinque partes arenae ad duas calcis respondeant; mortario caementum addatur, ex eo parietes in fossa ad libramentum altitudinis quod est futurum depressa, calcetur vectibus ligneis ferratis.

15. Parietibus calcatis, in medio quod erit terrenum exinaniatur ad libramentum infimum parietum : hoc exaequato solum calcetur ad crassitudinem, quae constituta fuerit. Ea autem si duplicia aut triplicia facta fuerint, uti percolationibus transmutare possit, multo salubriorem et suaviorem aquae usum efficient. Limus enim quum habuerit quo subsidat, limpidior aqua fiet, et sine odoribus conservabit saporem; si non, salem addi necesse erit et extenuari. 

16. Quae potui de aquae virtute et varietate, quasque habeat utilitates, quibusque rationibus ducatur et probetur, in hoc volumine posui; de gnomonicis vero rebus et horologiorum rationibus in sequenti perscribam.