LOI SALIQUE ou RECUEIL CONTENANT LES ANCIENNES RÉDACTIONS DE CETTE LOI ET LE TEXTE CONNU SOUS LE NOM DE LEX EMENDATA.

PREMIER TEXTE.

MANUSCRIT DE LA BIBLIOTHÈQUE ROYALE 4404 (ANCIEN FONDS).
Je consacrerai une partie de ma première dissertation (ci-après, pages 420 et suivantes) à établir que la plus ancienne rédaction de la loi Salique dont les textes nous soient parvenus consistait seulement en une série de soixante-cinq titres, le premier intitulé. DE MANNIRE: le dernier. De CABALLO MORTUO EXCORTICATO : titre répondant aux soixante-huit premiers de la LEX EMENDATA (a).
Comme précisément j'ai trouvé à la Bibliothèque royale trois manuscrits où la loi Salique est uniquement composée de ces soixante-cinq titres, il semblait naturel que j'en formasse les trois premiers textes de ma collection.
Cependant je n'ai pas cru devoir prendre ce parti: il est donc indispensable que j'en explique les motifs.
Les trois manuscrits en soixante-cinq titres, dont je viens de parler, et dont on trouve la description dans ma préface, § 2, n° II, XXII et XXVIII, ne constituent, dans la réalité, que deux familles distinctes : la première, composée du seul manuscrit 65 (suppl. lat.); la seconde, du manuscrit 4403*  (anc. fonds) et 252 (fonds Notre-Dame), Olim. F 9.
Le texte du manuscrit 65 (suppl. lat.) est moins développé, et surtout il n'offre pas les carartères de christianisme qu'on trouve dans les deux autres.
Le principal, et certainement le plus remarquable de ces caractères, est la disposition relative aux mariages entre proches parents, interdits par la discipline de l'Église, mais sur lesquels les lois des Francs n'avaient rien statué avant un édit que D. Bouquet date de 532, et Baluze, ainsi que tous les autres savants, de 595. Cette considération suffisait pour me porter à croire qu'un texte où l'on ne trouvait rien de semblable se rapprochait de la rédaction primitive, s'il ne la représentait pas exactement.
Ma première détermination fut donc de placer en tête de celte collection le texte du manuscrit 65 (suppl. lat. ). De nouvelles réflexions m'ont décidé à changer d'avis.
J'ai trouvé ces mêmes soixante-cinq titres, également sans aucun vestige de christianisme, dans le manuscrit 4404 (anc. fonds), dont on lit la description dans ma préface, § 9, n° III. J'en ai scrupuleusement comparé la rédaction avec celle du manuscrit 65 (suppl. lat.), et celle-ci m'a semblé un peu moins ancienne. Je me suis donc décidé à donner la priorité au manuscrit 4404.
Il est bien vrai qu'à la suite des soixante-cinq titres dont il s'agit, ce manuscrit en contient d'autres qui n'ont été admis ni dans les autres familles de textes (b) ni même dans la Lex emendata; mais ces titres, qui citent souvent les titres primitifs, soit pour Ies modifier, soit pour les compléter. portent en eux-mêmes la preuve qu'ils appartiennent à une époque postérieure, et attestent déjà l'influence du droit romain sur la législation des Francs. Je les publierai pages 329 et suivantes, sous la désignation de Capita extravagantia, avec d'autres qu'on trouve uniquement dans un manuscrit de Leyde, dont ma préface contient la description, n° XXIX.
Je ne nie pas qu'en général il n'y ait des inconvénients à scinder un manuscrit; mais, dans cette circonstance, je n'ai pas cru pouvoir m'en dispenser, afin de mettre un ordre plus convenable dans mon travail et de rendre plus facile à comprendre la concordance que j'établirai, dans mes notes, entre la anciens soixante-cinq titres et la Lex emendata.
D'ailleurs, je n'ai opéré aucune suppression; les savants qui désireront connaître l'ensemble du texte de la loi Salique d'après le manuscrit 4404 , le trouveront en réunissant aux soixante-cinq titres dont est formé mon premier texte les vingt-trois premiers titres des Capita extravagantia.
Dans le manuscrit que je publie en ce moment, comme dans la plupart des autres qui suivront, le texte est précédé d'une table des rubriques. Je n'ai pas cru devoir faire imprimer ces tables, puisque chaque titre étant lui-même précédé de sa rubrique, cette impression n'aurait été qu'un double emploi sans la moindre utilité.
Je me suis suffisamment expliqué, dans le § 4 de ma préface, sur le système orthographique que j'avais adopté, et sur l'emploi de quelques signes servant à indiquer les mots dont l'addition ou la correction m'avait paru indispensable.

INCIPIUNT CAPITULA IN PACTO [LEGIS] SALICAE.

Le mall ( mallum ) où se déroulait cette procédure était un tribunal local que présidait un personnage appelé thunginus ou centenier. Ce thunginus administrait la justice, assisté de jurés, les rachimbourgs ou bons hommes. Cette organisation judiciaire était très différente de celle qui existait sous le Bas-Empire, où la justice était rendue par des magistrats. (P. Remacle)

I. DE MANNIRE.

1. Si quis ad mallum legibus dominicis mannitus fuerit et non venerit, MALB. reaptem, hoc est DC dinarios, qui faciunt solidos XV (00), culpabilis judicetur.
2. Ille vero qui alium mannit et ipso non venerit, si eum sunnis non tricaverit, et qui manebit XV solidos, culpabilis judicetur.
3. Et ille qui alium mannit cum testibus ad domum illius ambulare debet : et si præsens non fuerit, sic aut uxorem, aut quaecumque de familia illius appellit, ut illi faciat notum quod ab eum mannitus est.
4. Nam si in dominica ambasia fuerit occupatus, mannire non potest.
5. Si vero infra pago in sua ratione fuerit, sicut superius diximus mannire potest.

II. DE FURTIS PORCORUM.

1 Si quis porcellum lactantem furaverit et ei fuerit adprobatum, MALB. chrane calcium, hoc est CXX dinarios, qui faciunt solidos III, culpabilis judicetur.
2. Si quis porcellum furaverit qui sine matrem possit vivere et ei fuerit adprobatum. MALB. chrane calcium, hoc est XL dinarios, qui faciunt solidum I, culpabilis judicetur.
3. Si quis scroba in asso subaterit et ei fuerit adprobatum, MALB. narethalthi, hoc est CCXLI dinarios, qui faciunt solidos VII, culpabilis judicetur.
4. Si quis porcum anniculum furaverit et ei fuerit adprobatum, MALB. drache, hoc est CXX [dinarios], qui faciunt solidos III, culpabilis judicetur, excepto capitale et dilatura
5. Si quis porcum bimum furaverit, DC dinarios, qui faciunt solidos XV, culpabilis judicetur, excepto capitale et dilatura.
6. Quo numero usque ad duos porcos simili conditione convenit observare.
7. Si vero III aut amplius imbulaverit, MCCCC dinarios, qui faciunt solidos XXXV, culpabilis judicetur, excepto capitale et dilatura.
8. Si quis porcello de inter porcos furaverit, DC dinarios, qui faciunt solidos XV, culpabilis judicetur.
9. Si quis porcello tertusu imbulaverit usque ad anniculum, CXX dinarios, qui faciunt solidos XV, culpabilis judicetur.
10. Post anniculatum vero, MALB. redonia, hoc est DC dinarios, qui faciunt solidos XV, culpabilis judicetur, excepto capitale et dilatura.
11. Si quis verrem aut scrobam ducariam furaverit, MALB. sonnista, hoc est DCC dinarios, qui faciunt solidos XVII, ex (01) culpabilis judicetur, excepto capitale et dilatura.
12. Si quis maiale votivo furavit et hoc testibus quod votivus fuit potuerit adprobare, MALB. rhammodo, hoc est DCC dinarios. qui faciunt solidos XV, ex culpabilis judicetur, excepto capitale et dilatura.
13. Si maiale vero quae votivus non fuit, solidos XV culpabilis judicetur.
14. Si quis XXV porcos qui furaverit ubi amplius non fuerit in grege illa, et ei fuerit adprobatum, MALB. sonista, hoc est MDD dinarios (02), qui faciunt solidos XLII, culpabilis judicetur.
15. Si vero amplius fuerit imbulati, excepto capitale et dilatura, MCCC dinarios, qui faciunt solidos XXXV, culpabilis judicetur.
16. Si vero L porci fuerint imbulati et si adhuc aliqui remaneant, excepto capitale et dilatura, MARB. sonnista, hoc est MMD dinarios, qui faciunt solidos XLIII, culpabilis judicetur.

III. DE FURTIS ANIMALIUM.

1. Si quis vetellum lactantem furaverit, et ei fuerit adprobatum, MALB. podero, hoc est CXX dinarios, qui faciunt solidos III, culpabilis judicetur.
2. Si quis binuum aut anniculum animal furaverit, et ei fuerit adprobatum, MALB. scolo, hoc est DC dinarios, qui faciunt solidos XV, culpabilis judicetur.
3. Si quis bovem aut vaccam cum vetellum furaverit, MALB. potero, hoc est MCCCC dinarios, qui faciunt solidos XXXV, culpabilis judicetur.
4. Si quis taurum furaverit illum qui gregem regit et neumquam junctus fuisset, MALB. charohitum, hoc est DCCC denarios, qui faciunt solidos XLV, culpabilis judicetur.
5. Si vero taurus ipse de tres villas cummunis vaccas tenuerit, hoc est trespillius, qui eum furaverit, MALB. chammitum, hoc est in triplum, XLV solidos culpabilis judicetur.
6. Si quis XII animalia furaverit, et nec unus exinde remaneat, excepto capitale et dilatura, MMD dinarios, qui faciunt solidos LXIII, culpabilis judicetur.
7. Si vero amplius usque ad XXV animalia furaverit, et si adhuc aliqui remaneant, excepto capitale et dilatura, MALB. sunnista, hoc est MMD dinarios, qui faciunt solidos LXIII, culpabilis judicetur.

IV. DE FURTIS OVIUM.

1. Si quis agnum lactantem furaverit, et ei fuerit adprobatum, MALB. lammi, hoc est VII dinarios, qui faciunt medio trianti, culpabilis judicetur.
2. Si quis anniculum vel bimum berbicem furaverit, excepto capitale et dilatura. MALB. lamilam, hoc est CXX dinarios, qui faciunt solidos III, culpabilis judicetur.
3. Certe si tres furaverit, MCCCC dinarios, qui faciunt solidos XXXV, culpabilis judicetur. Qui numerus usque ad XL berbices convenit observare.
4. Si vero XL aut amplius furaverit, MALB. sunnista, hoc est MMD dinarios, qui faciunt solidos LXIII, culpabilis judicetur, excepto capitale et dilatura.

V. DE FURTIS CAPRARUM.

1. Si quis tres capras furaverit, et ei fuerit adprobatum, MALB. lauxmada, hoc est CXX dinarios, qui faciunt solidos III, culpabilis judicetur, excepto capitale et dilatura.
2. Si super tres imbulaverit, excepto capitale et dilatura, MALB. masci simada, hoc est DC dinarios, qui faciunt solidos XV, culpabilis judicetur.

VI. DE FURTIS CANUM.

1. Si quis sigusium canem magistrum imbulaverit aut occiderit, MALB. leudardi, hoc est DC dinarios, qui faciunt solidos XV, culpabilis judicetur.
2. Si quis pastoricialem canem furaverit aut occiderit, excepto capitale et dilatura, CXX dinarios, qui faciunt solidos III, culpabilis judicetur.

VII. DE FURTIS AVIUM.

1. Si quis acceptrem de arborem furaverit, et ei fuerit adprobatum, excepto capitale et dilatura, CXX dinarios, qui faciunt solidos III, culpabilis judicetur.
2. Si quis acceptrem de pertega furaeerit, MALB. hymnis sith, hoc est DC dinarios, qui faciunt solidos XV, culpabilis judicetur.
3. Si quis acceptrem de intro clavem furaverit, et ei fuerit adprobatum, MALB. verthi fugium, hoc est MDCCCC dinarios, qui faciunt solidos XLV, culpabilis judicetur, excepto capitale et dilatura.
4. Si quis ansare furaverit, et ei fuerit adprobatum, MALB. sundolino, hoc est CXX dinarios, qui faciunt solidos III, culpabilis judicetur.

VIII. DE FURTIS APIUM.

1. Si quis unam apem de intro clavem furaverit, et hic si probaverit MALB. sundolino, hoc est MDCCC dinarios, qui faciunt solidos XLV, culpabilis judicetur.
2. Si quis unam vasum ubi amplius non fuerit, qui eam furaverit, legem superius compraehensam convenit observare.
3. Si amplius usque ad sex foris tinctum furaverit, ut aliquid exinde remaneant, MALB. texaga, hoc est DC denarios, qui faciunt solidos XV, culpabilis judicetur, excepto capitale et dilatura.
4. Si vero septem aut amplius furaverit, et si adhuc aliquid exinde remaneant, MALB. hole chartis, hoc est MDCCC dinarios, qui qui faciunt [solidos] XLV, culpabilis judicetur, excepto capitale et dilatura.

IX. DE DAMNO IN MESSE VEL QUALIBET CLAU[SU]RA INLATUM.

1. Si quis animalia aut caballus vel quolibet pecus in messe sua invenerit, penitus eum vastare non debet.
2. Quod si fecerit et hoc confessus fuerit, capitale in locum restituat : ipse vero debilem ad se recipiat.
3. Si vero confessus non fuerit, et ei fuerit adprobatum, excepto capitale et dilatura, DC dinarios, qui faciunt solidos XV, culpabilis judicetur.
4. Si quis in messe sua pecora aliena invenerit qui pastorem suum non habent, et eas inclauserit, et nulli paenitus innotescerit, et aliqua ex ipsis pecoribus perierit, capitale in locum restituat, et super MCCCC dinarios, qui faciunt solidos XXXV, culpabilis judicetur.
5. Si quis animale aut qualibet pecus per sua negligentia nocuerit, et hoc confessus fuerit, capitale in locum restituat; ille vero debilem ad se recoligat.
6. Si vero negaverit et ei fuerit adprobatum, MALB. leudardi, hoc est DC dinarios, qui faciunt solidos XV, culpabilis judicetur, excepto capitale et dilatura.
7. Si quislibet porci aut qualibet pecora in messe aliena currerint, et illum negantem ei fuerit adprobatum, DC dinarios, qui faciunt solidos XV, culpabilis judicetur.
8. Si quis vero pecora de damno aut in clausura aut dum ad domum minantur expellere aut excutere praesumpserit, MCC dinarios, qui faciunt solidos XXX, culpabilis judicetur.

X. DE SERVIS VEL MANCIPIIS FURATIS.

1 Si quis servo aut caballo vel jumentum furaverit, MALB. alfalchia, hoc est MCC dinarios, qui faciunt solidos XXX, culpabilis judicetur.
2. Si servus aut ancilla cum ipso ingenuo de rebus domini sui aliquid portaverit, fur, praeter quod eius mancipia et res restituat, et insuper, MALB. theubardi, hoc est DC dinarios, qui faciunt solidos XV, culpabilis judicetur.

XI. DE FURTIS INGENUORUM VEL EFRACTURIS.

1. Si quis ingenuus de foris casa quod valit duos dinarios furaverit, DC dinarios, qui faciunt [solidos] XV, culpabilis judicetur.
2. Si vero foris casa furaverit quod valent XL dinarios, et ei fuerit adprobatum, praeter capitale et dilaturam, MCCCC dinarios, qui faciunt solidos XXXV, culpabilis judicetur.
3. Si ingenuus homo efractura fecerit quod valit MM dinarios (03) et ei fuerit adprobatum, MALB. anthedio, hoc est solidos XV, culpabilis judicetur.
4. Si vero supra V dinarios quod valet furaverit, et ei fuerit adprobatum, excepto capitale et dilatura, MCCCC dinarios, qui faciunt solidos XXXV, culpabilis judicetur.
5. Si vero clavem effrigerit aut adulteraverit, sic in domo ingressus fuerit, aut exinde furtum aliquid tulerit, excepto capitale et dilatura, MDCCC dinarios, qui faciunt solidos XLV, culpabilis judicetur.
6. Si vero nihil tulerit aut fugiens evaserit, MCC dinarios, qui faciunt solidos XXX, culpabilis judicetur.

XII. DE FURTIS SERVORUM VEL EFRACTURIS.

1. Si servus foris casa quod valit II dinarios furaverit, excepto capitale et dilatura, CXX flagellus extentus accipiat.
2. Si vero quod valit XL dinarios furaverit, aut castretur aut sex solidos reddat. Dominus vero servi qui furtum fecit capitale et dilaturam requirenti restituat.

XIII. DE RAPTO INGENUORUM.

1. Si tres homines ingenuam puellam rapuerint, MALB. shodo, hoc est tricinus solidus, cogantur exsolvere.
2. Illi qui super tres fuerint quinos solidos solvant.
3. Qui cum sagittas fuerint ternos solidos culpabiles judicentur.
4. Raptores vero MMD dinarios, qui faciunt solidos LXIII, exigantur.
5. Si vero puella ipsa de intro clave aut de screuna rapuerint, praecium et causa superius conpraehensa culpabiles judicentur.
6. Si vero puella qui trahitur in verbum regis fuerit, fritus exinde MMD dinarios, qui faciunt solidos LXIII, est.
7. Si vero puer regi vel litus ingenuam feminam traxerit, de vita culpabilis esse debet.
8. Si vero ingenuam puellam de illis suam voluntatem servum secuta fuerit, ingenuitatem suam perdat.
9. Ingenuus si ancilla aliena prisserit simliliter paciatur.
10. Si quis sponsam alienam tulerit et eam sibi in conjugio copulaverit, MM[D]dinarios, qui faciunt solidos LXIII, culpabilis judicetur.

XIV. DE SUPERVENIENTIBUS VEL EXPOLIATIS.

1. Si quis hominem ingenuum in superventum expoliaverit cui fuerit adprobatum, MALB. anthi falthio, hoc est MMD dinarios, qui faciunt solidos LXIII, culpabilis judicetur.
2. Si vero Romanus barbarum Salico expoliaverit, legem superiorem conpraehensa convenit observare.
3. Si vero Francus Romano expoliaverit, solidos XXXV culpabilis judicetur.
4. Si quis hominem qui migrare voluerit et de rege habuerit praeceptum et abbundivit in malum puplico, et aliquis contra ordinationem regis testare praesumpserit, VIIIM dinarios, qui faciunt solidos CC, culpabilis judicetur.
5. Si quis hominem migrante adsalierit, quanti in contubernio vel superventum, MALB. texagae, hoc est MMD dinarios, qui faciunt solidos LXIII, culpabilis judicetur.
6. Si quis villa aliena adsalierit, quanti in eo contubernio probantur, MALB. secthis, hoc est solidos LXIII, culpabilis judicetur.

XV. DE HOMICIDIIS VEL SI QUIS UXOREM ALIENAM TULERIT.

Si quis hominem ingenuum occiderit aut uxorem alienam tulerit a vivo marito, MALB. leudardi, hoc est VIIIM dinarios, qui faciunt solidos CC, culpabilis judicetur.

XVI. DE INCENDIIS.

1. Si quis casa qualibet super homines dormientes incenderit, quanti ingenui intus fuerint mallare debent, et si aliquid intus arserint, MALB. alfathio, hoc est MMD dinarios, qui faciunt solidos LXIII, culpabilis judicetur.
2. Si quis casa cletem salina (04) incenderit et ei fuerit adprobatum, MALB. althifathio, hoc est MMD dinarios, qui faciunt solidos LXIII, culpabilis judicetur.
3. Si quis spicario aut machalum cum annona incenderit, MMD dinarios, qui faciunt solidos LXIII culpabilis judicetur.
4. Si quis autem cum porcis aut scuria cum animalibus incenderit et ei fuerit adprobatum, excepto capitale et dilatura, MALB. sundela, hoc est MMD dinarios, qui faciunt solidos LXIII, culpabilis judicetur.
5. Si quis sepem aut concidem alienum incenderit, CC dinarios, qui faciunt solidos XV, culpabilis judicetur.

XVII. DE VULNERIBUS.

1. Si quis alterum voluerit occidere et corpus falierit, cui fuerit adprobatum. MALB. uito ido efa, hoc est MMD dinarios, qui faciunt solidos LXIII, culpabilis judicetur.
2. Si quis alterum de sagitta toxigata percutere voluerit et praeter sclupaverit, et ei fuerit adprobatum, MMD dinarios, qui faciunt solidos LXIII, culpabilis judicetur.
3. Si quis altereum in caput plagaverit ut cerebrum apareat et exinde tria ossa quae super ipso cerebro jacent exierint, MALB. aiuisio feth, hoc est MCC dinarios, qui faciunt solidos XXX, culpabilis judicetur.
4. Si vero inter costas fuerit aut in ventrem ita ut vulnus appareat et osque ad intrania perveniat, MALB. hisifreth, hoc est MCC dinarios, qui faciunt solidos XXX, culpabilis judicetur, praeter medicatura solidos V.
5. Si quis hominem plagaverit ita ut languis in terra cadat, et ei fuerit adprobatum, DC dinarios, qui faciunt solidos XV, culpabilis judicetur.
6. Si quis ingenuus ingenuum de fuste percusserit ut sanguis non exeat, usque tres corpus semper per unumquisquo iecto, MALB. uualfath, hoc est CXX dinarios, qui faciunt solidos III, culpabilis judicetur.
7. Si vero sanguis exierit, tale culpa conponat quantum si eum de ferro vulneraverit.
8. Si quis de clauso pugno alio percusserit. MAB. uualfoth, hoc est CCCLX dinarios, qui faciunt solidos IX, culpabilis judicetur : ita ut per singulos iectos, ternos solidos reddat.
9. Si quis alterum in via expoliare temptaverit et ei per fuga evaserit, cui fuerit adprobandum, MALB. urtifagia, hoc est MMD dinarios, qui faciunt solidos LXIII, culpabilis judicetur.

XVIII. DE EUM QUI INNOCENTEM HOMINEM AD REGEM ACCUSAT.

Si quis ad regem, innocentem hominem absentem accusaverit, MALB. sculando efa, hoc est MMD dinarios, qui faciunt solidos LXIII, culpabilis judicetur.

XII. DE MALEFICIIS.

1. Si quis alteri herbas dederit bibere ut moriatur, solidos CC culpabilis judicetur.
2. Si quis alteri maleficium fecerit et ille cui factum fuerit evaserit, auctor sceleris qui hoc admississe probatur, MALB. urtrfugiam, hoc est MMD dinarios, qui faciunt solidos LXIII, culpabilis judicetur.

XX. DE EUM QUI INGENUA MULIERE MANUM VEL BRACHIO AUT DIGITO EXTRINXERIT.

1. Si quis ingenuus homo ingenue muliere manum vel brachio aut digito extrinxerit, cui fuerit adprobatum, MALB. leudardi, hoc est solidos XV culpabilis judicetur.
2. Si brachium praesserit, solidos XXX conponat.
3. Certe si super cubitum manum miserit, MALB. chamia, hoc est MCCCC dinarios, qui faciunt solidos XXXV, culpabilis judicetur.

XXI. DE NAVIBUS FURATIS.

1. Si quis extra consillum domini sui navem alienam moverit et cum ea transierit. MALB. chammino, hoc est CXX dinarios, qui faciunt solidos III, culpabilis judicetur.
2. Si vero ipsa nave furaverit et penventus fuerit, MALB. fimire, hoc est DC dinarios, qui faciunt solidos XV, culpabilis judicetur.
3. Si quis navem de intro clavem furaverit, MCCCC dinarios, qui faciunt solidos XXXV, culpabilis judicetur.
4. Si quis ascum de intro clavem repositum et insuspensum pro studio posito, furaverit, MALB. fectho, hoc est MCCC dinarios, qui faciunt solidos XXV, culpabilis judicetur.

XXII. DE FURTIS IN MOLINO COMMISSIS.

Si quis ingenuus homo in molino anona aliena furaverit et ei fuerit adprobatum, ipso molinario, MALB. anthedio, hoc est DC dinarios, qui faciunt solidos XV, solvat. Ei vero cujus anona est alios XV solvatur.

XXlll. DE CABALLO EXTRA CONSILIUM DOMINI SUI ASCENSO.

Si quis caballum alienum extra consilium domini sui caballicaverit, MCC dinarios, qui faciunt solidos XXX, culpabilis judicetur.

XXIV. DE HOMICIDIIS PARVOLORUM.

1. Si quis puerum infra X annos usque ad decimum plenum occiderit, cui fuerit adprobatum, MALB. famiis fith. hoc est XXIVM dinarios, qui faciunt solidos DC, culpabilis judicetur.
2. Si quis puerum crinitum occiderit, solidos DC culpabilis judicetur.
3. Si quis femina ingenua et gravida trabaterit, si moritur, XXVIIIM dinarios, qui faciunt solidos DCCC, culpabilis judicetur.
4. Si vero infantem in utero matris suae occiderit ante quod nomen habeat, cui fuerit adprobatum, IVM dinarios, qui faciunt solidos C, culpabilis judicetur.
5. Si vero puer infra XII annos aliqua culpa committat fretus ei nullatenus requiratur.
6. Si quis femina ingenua postquam coeperit habere infantes occiderit, XXIVM dinarios, qui faciunt solidos DC, culpabilis judicetur.
7. Post quod infantes non potuit babere qui eam occiderit, VIIIM dinarios, qui faciunt solidos CC, culpabilis judicetur.

XXV. DE ADULTERIIS ANCILLARUM.

1. Si quis cum ingenua puella per virtutem mechatus fuerit, MALB. sivaerohen, hoc est solidos LXIII, culpabilis judicetur.
2. Si quiscumque ingenua puella spontanea voluntate, ambis convenientibus, mechati fuerint, MDCCC dinarios, qui faciunt solidos XLV, culpabilis judicetur.
3. Si quis ingenuus cum ancilla aliena mechatus fuerit, et ei fuerit adprobatum, domino ancillae DC dinarios, qui faciunt solidos XV, culpabilis judicetur.
4. Si quis vero cum rege ancilla mechatus fuerit, MALB. theolosina, hoc est MCC dinarios, qui faciunt solidos XXX, culpabilis judicetur.
5. Si vero ingenuus ancilla aliena publice se junxerit, ipse cum ea in servitute permaneat.
6. Simliter et ingenua si servo alieno in conjugio acceperit in servicio permaneat.
7. Si servus cum ancilla aliena mechatus fuerit et ex ipso crimine ancilla mortua fuerit, servus ipse aut CCXL dinarios, qui faciunt solidos VI, domino ancillae reddat, aut castretur. Dominus vero servi capitale ancillae in locum restituat.
8. Si ancilla ex hoc mortua non fuerit, servus aut CCC iectos flagellorum accipiat, aut CXX dinarios, qui faciunt solidos III, domino reddat.
9. Si servus ancilla aliena invita traxerit, CXX dinarios, qui faciunt solidos III, domino ancillae reddat.

XXVI. DE LIBERTIS DEMISSIS.

1. Si quis homo ingenuus alienum letum extra consilium domini sui ante rege per dinario dimiserit et convictus fuerit, MALB. malthoitus meo letu, hoc est IVM dinarios. qui faciunt solidos C, culpabilis judicetur. Res vero leti ipsius legitime reformetur.
2. Si quis vero (leg. servo) alieno per denario ante regem dimiserit, cui fuerit adprobatum, precium servi domino et insuper, MALB. maltholatu metho, hoc est solidos XXXV, culpabilis judicetur.

XXVII. DE FURTIS DIVERSIS.

1. Si quis tintinno de porcina aliena furaverit, cui fuerit adprobatum, MALB. leudardi, hoc est DC dinarios, qui faciunt solidos XV, culpabilis judicetur, excepto capitale et dilatura.
2. Si vero de pecoribus involaverit, CXX dinarios, qui faciunt solidos III, culpabilis judicetur.
3. Si quis pedica ad caballo imbulaverit, et ei fuerit adprobatum, excepto capitale et dilatura, CXX dinarios, qui faciunt solidos III, culpabibis judicetur.
4. Si vero caballi ipsi perierunt, ipsos in capite restituat.
5. Si quis in messe aliena pecus suum in furtum miserit, et ipse inventus fuerit, DC dinarios, qui faciunt solidos XV, culpabilis judicetur.
6. Si quis in orto alieno in furtum ingressus fuerit, excepto capitale et dilatura, DC dinarios, qui faciunt solidos XV, culpabilis judicetur.
7. Si quis in napina, in favaria, in pissaria vel in lenticlaria in furtum ingressus fuerit, CXX dinarios, qui faciunt solidos III, culpabilis judicetur.
8. Si quis de campo alieno, lino furaverit, et eum in caballo aut in carro portaverit, excepto capitale et dilatura, DC dinarios, qui faciunt solidos XV, culpabilis judicetur.
9. Si vero tantum quantum in dorsum suum ferre potuerit, CXX dinarios, qui faciunt solidos III, culpabilis judicetur.
10. Si quis prato alieno secaverit, opera sua perdat.
11. Et si fenum exinde ad domum suam duxerit et discaregaverit, excepto capitale et dilatura, MDCCC dinarios, qui faciunt solidos XLV, culpabilis judicetur.
12. Si vero tantum furaverit quantum in dorsum suum portare potuerit, solidos III culpabilis judicetur.
13. Si quis vinea aliena in furtum vindimiaverit et inventus fuerit, DC [dinarios], qui faciunt solidos XV, culpabilis judicetur.
14. Si vero vino ad domum suam exinde duxexit et discarecaverit, MDCC [dinarios], qui faciunt solidos XLV, culpabilis judicetur.
15. De messibus vero simille condictione convenit observare.
16. Si quis in silvam materium alterius concapulaverit aut incenderit, DC dinarios, qui faciunt solidos XV, culpabilis judicetur.
17. Si quis materium alienum ex una parte dolare praesumpserit CXX dinarios, qui faciunt solidos III, culpabilis judicetur.
18. Si quis ligna aliena in silva aliena furaverit, solidos III culpabilis judicetur.
19. Si quis arborem post annum quod fuit signatus praesumpserit, nullam habeat culpa.
20. Si quis retem ad anguillas de flumen furaverit, MALB. obtobbo, hoc est MDCCC dinarios, qui faciunt solidos XLV, culpabilis judicetur.
21. Si quis statuale, tremaclem aut vertovolum, furaverit, MALB. nascondinar, hoc est DC dinarios, qui faciunt solidos XV, culpabilis judicetur.
22. Si quis screona sine clavem effrigerit, MALB. obdo, hoc est [DC] dinarios, qui faciunt solidos XV, culpabilis judicetur.
23. Si quis screona qui clavem habet effrigerit, MDCCC dinarios, qui faciunt solidos XCL, culpabilis judicetur.
24. Si quis campo alieno araverit extra consilium domini sui, solidos XV culpabilis judicetur.
25. Si quis vero eum seminaverit, MALB. oueppo andrepa, hoc est MDCCC dinarios, qui faciunt solidos XLV, culpabilis judicetur.
26. Si quis cum servo alieno aliquid negutiaverit, hoc est nesciente domino, DC dinarios, qui faciunt solidos XV, culpabilis judicetur.

XXVIII. DE ELOCATIONIBUS.

1. Si quis in furtum alium locaverit, cui fuerit adprobatum, MALB. theolosina, hoc est MMD dinarios, qui faciunt solidos LXIII, culpabilis judicetur.
2. Si quis in furtum elocatur, hominem occidere voluerit, et ei fuerit adprobatum, MMD dinarios, qui faciunt solidos LXIII, culpabilis judicetur.
3. Si vero per tertio hominem elocatio ipsa transmissa fuerit, et ipse ingenuus, hac si dans, accipiens et portans, solidos LXIII singuli eorum culpabiles judicentur.

XXVIIII.  DE DIBILITATIBUS.

1. Si quis alterum manum vel pedem debilitaverit, aut oculum vel nasum amputaverit, IVM dinarios, qui faciunt solidos C, culpabilis judicetur.
2. Si cui vero manus ipsa mancata ibi pendiderit, MALB. chaminus, hoc est MMD dinarios, qui faciunt solidos LXIII, culpabilis judicetur.
3. Si quis de manum vel pedem policem excusserit, MALB. alatham, hoc est MM dinarios, qui faciunt solidos L, culpabilis judicetur.
4. Si ibidem ipse polix mancatus pependerit, MCC dinarios, qui faciunt solidos XXX, culpabilis judicetur.
5. Si vero se[cun]dum digito, id est unde sagittatur, excusserit, MCCCC dinarios, qui faciunt solidos XXXV, culpabilis judicetur.
6. Sequentes vero digitis, id est tres, si pariter in unum iectum inciderit, solidos L culpabilis judicetur.
7. Si duos excusserit, solidos XXXV culpabilis judicetur.
8. Si vero unum inciderit, solidos XXX culpabilis judicetur.
9. Si quis hominem ingenuum castraverit, VIIIM dinarios, qui faciunt solidos CC, culpabilis judicetur.

XXX. DE CONVICIIS.

1. Si quis alterum cinitum vocaverit, solidos III culpabilis judicetur.
2. Si quis alterum concatum clamaverit, CXX dinarios, qui faciunt solidos III, culpabilis judicetur.
3. Si quis mulierem ingenuam, seu vir seu mulier, aleram meretrice vocaverit, et non potuerit adprobare, MDCCC dinarios, qui faciunt solidos XLV, culpabilis judicetur.
4. Si quis alterum vulpe clamaverit, solidos III culpabilis judicetur.
5. Si quis alterum leborem, solidos III culpabilis judicetur.
6. Si quis alteri reputaverit quod scutum suum jactasset, et non potuerit adprobare, CXX dinarios, qui faciunt solidos III, culpabilis judicetur.
7. Si quis alterum dilatorem aut falsatorem clamaverit, et non potuerit adprobare, DC dinarios, qui faciunt solidos XV, culpabilis judicetur.

XXXI. DE VIA LACINA.

1. Si quis baronem ingenuum de via sua ostaverit aut inpinxerit. MALB. via lacina, hoc est D dinarios, qui faciunt solidos XV, culpabilis judicetur.
2. Si quis mulierem ingenuam de via sua ostaverit aut inpixerit, MALB. machina, hoc est MDCCC dinarios, qui faciunt solidos XLV, culpabilis judicetur.

XXXII. DE LIGAMINIBUS INGENUORUM.

1. Si quis hominem ingenuum sine causa ligaverit, MALB. anderebus, hoc est MCC dinarios, qui faciunt solidos XXX, culpabilis judicetur.
2. Si quis vero ipsum ligatum in aliqua parte duxerit, MDCCC dinarios, qui faciunt solidos XLV, culpabilis judicetur

XXXIII. DE VENATIONIBUS FURATIS.

1. Si quis de diversis venationibus furtum fecerit et celaverit, praeter capitale et dilaturam, MDCCC dinarios, qui faciunt solidos XLV, culpabilis judicetur. Quia Iex de venationibus et piscationibus observare convenit.
2. Si quis cervo domestico signum habentem furaverit aut occident, quia de venatione mansuetus est, et hoc per testibus fuerit adprobatum quod eum dominos suus in venationem habuisset aut cum ipsum duas aut tres feras occidisset, MALB. throuidioso, hoc est MDCCC dinarios, qui faciunt solidos XLV, culpabilis judicetur.
3. Allio vero qualibet domestico cervo quique in venationem adhoc non fuit, qui eum involaverit aut occident, MALB. throucinso. hoc est MCCCC dinarios, qui faciunt solidos XXXV, culpabilis judicetur.

XXXIV. DE DEPIBUS FURATIS.

1. Si quis vero tres virgas unde sepis super ligatur vel super extringitur capulaverit, aut tres cambortus involaverit aut excervicaverit, DC dinarios, qui faciunt solidos XV, culpabilis judicetur.
2. Si quis per aliena messe postquam Ievaverit, erpicem traxerit, aut per eam cum carro sine via transversaverit, CXX dinarios, qui faciunt solidos III, culpabilis judicetur.
3. Si quis per messem alienam jam palmitantem sine viam aut sine semitam transversaverit, DC dinarios, qui faciunt solidos XV, culpabilis judicetur.
4. Si quis per malo ingenio in curte alterius aut in casa vel in quolibet aliquid de furto miserit, hoc est nesciente domino, et ibi inventus filerit, MALB. fistirbi ero, hoc est MMD dinarios, qui faciunt solidos LXIII, culpabilis judicetur.

XXXV. DE HOMICIDIIS SERVORUM VEL EXPOLIATIS.

1. Si quis servus servum occiderit, homicida illum domini inter se dividant.
2. Si quis ingennus servum alienum expoliaverit, et ei supra XL dinarios quod valit tulisse convincitur. MALB. leotos musdo, hoc est  MCC dinarios, qui faciunt solidos XXX, culpabilis judicetur.
3. Si vero minus quant XL dinarios expolia ejus valuerint, DC dinarios, qui faciunt solidos XV, culpabilis judicetur.
4. Si quis homo ingenuus etum alienum expoliaverit, et ei fuerit adprobatum, MCCCC dinarios, qui faciunt solidos XXXV, culp. jud.
5. Si servus alienus, aut laetus, hominem ingenuum occiderit, ipse homicida pro medietate compositionis illius hominis occisi parentibus tradatur; et dominus servi aliasm medietatem conpositionis se noverit solviturum.
6. Si quis vasso ad ministerium, aut fabrum terrarium vel aurifico, aut porcario, vel vinitorem, aut stratorem furaverit aut occiderit, cui fuerit adprobatum, MCC dinarios, qui faciunt solidos XXX, culpabilis judicetur.
7. Inter freto et faido sunt MDCCC dinarios, qui faciunt solidos XLV, excepto capitale et dilatura; in summa sunt simul solidos LXXV.

XXXVI. DE QUATRUPEDIPUS SI HOMINEM OCCIDERENT.

Si quis homo ex quolibet quadrupedem domesticum fuerit occisus, et hoc per testibus fuerit adprobatus, medietatem compositionis dominus ipsius quadrupedis rogatur exsolvere. Ipse vero quadrupedem pro alia medietatem requirentem restituat

XXXVIII. DE VESTIGIO MINANDO.

Si quis bovem aut calmllo vel qualibet animal per furtum perdiderit, et eum dum per vestigio sequitur consequutus invenerit, ut in tres noctes ille qui cum duxit emisse aut cambiasse dixerit vel praeclamaverit, ille qui per vestigio sequitur res suas per tercia mane agramire debet. Si vero jam tribus noctibus exactibus qui res suas requiret eas pervenerunt, ille apud quem inveniuntur sic eas emisse aut cambiasse dixerit, ipse liceat agramire. Si ille vero quod per vestigio sequitur quod si agnoscere dicit illi alii proclamantem nec offerre per tertia manum voluerit, nec solem secundum legem colocaverit, et tulisse convincitur, MCC dinarios, qui faciunt XXX solidos, culpabilis judicetur.

XXXVIII. DE FURTIS CABALLORUM VEL EQUORUM.

1. Si quis caballum carrucaricium involaverit, cui fuerit adprobatum, excepto capitale et dilatura, MALB. anzacho, hoc est MDCCC dinarios, qui faciunt solidos XLV, culpabilis judicetur.
2. Si quis admissario furaverit cui fuerit adprobatum, MALB. unalderido, hoc est MDCCC dinarios, qui faciunt solidos XLV, culp. jud.
3. Si quis admissario cum gregem suam. hoc est XII equas involaverit, praeter capitalem et dilaturam, MALB. uualderido, hoc est MMD dinarios, qui faciunt solidos LXIII, culpabilis judicetur.
4. Si vero grex minor fuerit usque ad septem capita cum admissarium, excepto capitale et dilatura, solidos LXIII culpabilis judicetur.
5. Si quis equam pregnantem involaverit et ei fuerit adprobatum, MALB. marthi, hoc est MCC dinarios, qui faciunt solidos XXX, culpabilis judicetur.
6. Si quis poledrum anniculum furaverit, cui fuerit adprobatum, MALB. maarsolem, hoc est DC dinarios, qui faciunt solidos XV, culpabilis judicetur.
7. Si vero sequente poletrum furaverit, CXX dinarios, qui faciunt solidos III, culpabilis judicetur.
8. Si quis caballo alieno excurtaverit, MALB, leodardl, hoc est CXX dinarios, qui faciunt solidos III, culpabilis judicetur.

XXXIX. DE PLAGIATORIBUS.

1. Si quis mancipia aliena solicitare voluerit et ei fuerit adprobatum, MALB. obsculi, hoc est DC dinarios, qui faciunt solidos XV, culpabilis judicetur.
2. Si quis hominem ingenuo plagiaverit et probatio certa non fuit, sicut pro occiso juratore donet : si juratores non potuerit invenire, VIIIM dinarios, qui faciunt solidos CC, culpabilis judiretur.
3. Si Romano plagiaverit, solidos LXIII culpabilis judicetur.

XL. SI SERVUS IN FURTUM FUERIT INCULPAT[US].

1. Si talis fuerit causa unde ingenuus DC dinarios, hoc est solidos XV, componere debuerat, servus super scamno tensus, CXX iectos flagellorum [accipiat].
2. Si vero antequam torquatur fuerit confessus, et ei cum domino servo convenerit, CXX dinarios, qui faciunt solidos III, dominus reddat.
3. Si tamen major culpa fuerit unde ingenuus XXXV solidos reddere debet... (Hic nonnulla desunt.)
4. Et si confessus non fuerit, ille qui eum torquet, si adhuc voluerit ipso servo torquere, etiam nolente domino, pignus domino servi donare debet. Si servus postet ad supplicium majoribus subditur et si confessus fuerit nihil, ille super domino credatur, ipse illo servo in potestatem habiturus est qui eum torsit: dominus servi unde jam pignus accepit praecium pro suo servo accipiat. Si vero inter priora supplicia, id est infra CXX culapus fuerit confessus, aut castretur, aut sex solidos reddat. Dominus vero servi capitale requirenti restituat.
5. Si vero majore crimine servus compnebenditur, id est unde ingenuus XLV solidos possit cullabilis judirari, et inter supplicia servus ipse confessus fuerit, capitali sententia feriatur.
6. Si vero in quolibet crimine servus conprebenditur, dominus ipsius, si praesens est, ab eo qui repetit virgas paratas habere debet, quae ad magnitudinem minons digiti minime sint et quaeequales et scamno pristo ubi servo ipso tendere debeat.
7. Si dominus servi supplicia distulerit et servus praesens fuerit, continuo domino illo qui repetit, solem collegere debet et ad eadem septem noctes placitum facere debet ut servum suum ad supplicium tradat.
8. Quod si ad septem noctes servo ipso tradere distillent solem ei qui repetit collecit. Et sic iterum ad alias septem noctes placitum faciat, id est XIV noctes de prima admonitione conpleantur.
9. Quod si impletis XIV noctes servum suum noluerit suppliciis diare, omnem causam vel conpositionem dominus servi in se excipiat; non quale servus sed quasi ingenuus hoc admisit, totam legem super se solviturum suscipiat.
10. Quod si servus absens fuerit cui aliquid inputatur, tunc reppetens domino servi secrecius, tribus testibus praesentibus, admonere debet ut servum suum infra VII noctis praesentare debeat; si infra septem noctes non eum presentaverit, tunc repetens solem ei cum testibus collegare debet, et sic ad alias septem noctis placitum faciat. Quod si nec ad alias septem noctis ipsum servum non praesntaverit, terciam vicem adhuc septem noctis illa spacium date debet, id est ut totus numerus XXI noctis veniant. Quod si post placitum ipsum servum ligatum ad suppliciis præsentare [distulerit] et repetens per singulos placitos solem colligaverit, tunc dominus servi omnem reppetitionem, sicut superius diximus, non quale servo sed quasi ingenuus hoc admisit, talem conpositionem requirentem restituat.
11. Si vero ancilla tale crimine invenitur unde servus castrare debuerat, ancilla aut CCLX dinarios, qui faciunt solidos VI, si convenerit pro ipso dominos reddat, aut CXLIV iectus accipiat flagellorum.

XLI. DE HOMICIDIIS A CONTUBERNIO FACTUS (leg. DE HOMOCIDIIS INGENUORUM).

1. Si quis ingenuo Franco aut barbarum qui legem salega vivit, occiderit, cui fuerit adprobatum, VIIIM dinarios, qui faciunt solidos CC, culpabilis judicetur.
2. Si vero eum in poteum aut sub aqua miserit, aut de rammis aut de quibuslibet rebus celaturus texerit, XXIVM dinarios, qui faciunt solidos DC, culpahilis judicetur.
3. Si vero eum qui in truste dominica fuit, aut mulierem ingenuam occiderit, MALB. leadem, hoc est XXIVM dinarios, qui faciunt solidos DC, culpahilis judicetur.
4. Si vero eam in aquam aut in poteum miserit aut de quibuslibet celaturis texerit, MALB. maltheleode, hoc est LXXXIIM dinarios, qui faciunt solidos MDCCC, culpabilis judicetur. Si vero eam (leg. cum) alesum eum percoperueri, DC solidos judicetur.
5. Si quis vero Romano homine conviva rege occiderit, cui fuerit adprobatum, XIIM dinarios, qui faciunt solidos CCC, culpabilis judicetur.
6. Si vero Romano possessore et conviva regis non fuerit, qui eum occiderit IVM dinarios, qui faciunt solidos C, culpabilis judicetur.
7. Si vero Romanum tributarium occiderit, solidos LXIII culpabilis judicetur.
8. Si quis vero hominem in quaduvio invenerit sine manus et sine pedes, quem inimici sui demisserunt, et eum perocciderunt (leg. perocciderit), cui fuerit adprobatum, MAMB. frio freto, hoc est IVM dinarios, qui faciunt [solidos] C, culpabilis judicetur.
9. Si quis hominem ingenuum in poteum jactaverit et vvrus inde exierit, MAMB. aliofedo, hoc est IVM dinarios, qui faciunt solidos C, culpabilis judicetur.

XLII. DE HOMICIDIO IN CONTUBERNO FACTO.

1. Si quis, colecto contubernio, hominem ingenuo in domo sua adsalierit et ibi eum occiderit, sine (leg. si in) truste dominica fuit ille qui occisus est, MALB. ambistaile, hoc est LXXIIM dinarios, qui faciunt solidos MDCCC, culpabilis judicetur.
2. Si vero in truste dominica non fuit ille qui occisus est, XXIVM dinarios, qui faciunt solidos DC, culpabilis judicetur.
3. Si rem corpus occisi hominis tres vel amplius habuerit plagas, tres quihus inculpatur qui in eo contubernio fuisse probatur, legem superius conpraehensa cogantur exsolvere. Alii vero ires de eo contubernio MMMDC dinarios, hoc est nonaginus solidus, solvant. Et tres adhuc in tertio loco de eo contubernio MDCCC dinarios, qui faciunt solidos XLV, culpabiles judicentur.
4. De Romanis vero vel letis et pueris haec lex superius conpraehensa ex medietat solvantur.
5. Si quis villam alienam expugrnaverit et res ibi invaserit, si tamen probatio certa non fuerit, cum XXV juratores medius electus exsolvat: si juratores non potuerit iurenire, MMD dinarios, qui faciunt solidos LXIII, culpabilis judicetur.

XLIII. DE. HOMICIDIO IN CONTUBERNO (leg. CONVIVIO) FACTO.

1. Si quis in convivio ubi quinque fuerint ex ipsis fuerit interfectus, illi qui remanent aut unum convictum dare debent aut totae morte illa conjactent quae lex usque [ad septem] qui fuerint sic permanet.
2. Si vero in convivio illo plus quam septem fuerint, non omnes teneantur obnoxii, sed quibus fuerit adprobatum, ille secundum legem couponat.
3. Si vero foris casa sibi (leg. sive) iter agens sibi (leg. sive) in agro positus a contubernio fuerit interfectus tres amplius habuerit plagas, tunc tres de eo contubernio qui adprobati fuerint singillatim mortem illius conjactant. Et tres su (leg. si) plures fuerint MCC denarios, qui faciunt solidos XXX, solvant. Et tres adhuc de eo contubernio DC dinarios, qui faciunt solidos XV, culpabiles judicentur.

XLIV. DE REIPUS.

1. Sicut adsolit homo moriens et viduam dimiserit qui eam voluerit accipere, antequam sibi copulet ante thunginum aut centenario, hoc est ut thunginus aut centenarius mallo indicant; et in ipso mallo scutum habere debet, et tres homines tres causas demandare debent Et tune ale qui viduam accipere debet tres solides orgue pensantes et denario habere debet. Et Ires erunt qui solidos illius pensare sel probare debent, et hoc factum, si cis convenit, accipiat.
2. Si vero istud non fecerit et sic eam acciperit. MALB. reipas, nihil sinus, hoc est MMD denarios, qui faciunt solidos LXIII, [ei cui] reipi debentur exsolvere debet.
3. Si vero quod superius diximus omnia secundum legem impleverit, tres solidos et denario electo reipi debeantur (05).
4. Si nepus seroris filius fuerit senussimus, ipse eos accipiat.
5. Si neptus non fuerit, neptis filius senior reipus illus accipiat.
6. Si vero neptas filius non fuerit, consobrine filius qui ex maternae genere venit, ille eos accipiat.
7. Si vero nec consobrine filius fuerit, tunc avunculus frater matris reipus ille accipiat.
8. Si vero nec adhuc avunculus fuerit tunc frater illius qui eam mulierem ante habuit, si in hereditatem non est venturus, ipse eos reipus accipiat.
9. Et si nec ire frater fuerit, qui proximior fuerit, extra superiores nominatos, singillatim dicti secundum parentilla usque ad sextum genuculum, si hereditatem illius mariti defuncti non accipiat, ille reipus illus accipiat.
10. Jam post sexto genuculum si non fuerunt, in fisco reipus ipse vel causa quae exinde orta fuerit colligatur.

XLV. DE MIGRANTIBUS.

1. Si quis super alterum in villa migrare voluerit, si unus vel aliquid (leg. aliqui) de ipsis qui in villa consistunt eum suscipere voluerit, si vel unus exteterit qui contradicat, migranti ibidem licentiam non habebit.
2. Si vero contra interdicto unius vel duorum in villa ipsa adsedere praesumpserit, tunc ei testare debet, et si noluerit inde exire ille qui testat, cum testibus sic ei debet testare : Hic tibi testo in hac nocte proxima in hoc quod lex est Saliga babet sedeas, et testo tibi ut in X noctes de villa ipsa egredere debeas. Postea adhuc post decem noctes iterum veniat ad ipsum, et ei testet ut iterum in decem noctes exeat. Si adhuc noluerit exire, item tertio decem noctis ad placitum suum addatur, ut sic XXX noctes impleatur. Si nec tunc voluerit exire, tunc maniat eum ad mallum et testes super singula placita qui fuerunt ibi praestos habeat. Si ipse cui testatum est noluerit inde exire, et eum aliqua sunnis non tenuerit, et ista mania quae superius diximus secundum legem est testatus et tunc ipse qui testavit super furtuna sua ponat et roget grafionem ut accedat ad locum ut eum inde expellat. Et quia legem noluit audire quod ibi laboravit, demittat et insuper, MAB. viij drisittolo, hoc est MCC dinarios, qui faciunt solidos XXX, culpabilis judicetur.
3. Si vero quis migraverit et infra XII menses nullus testatus fuerit, serurus sicut et alii vicinis maneat.

XLVI. DE HAC FAMIREM.

Hoc convenit observare ut thunginus aut centenarius mallo indicant, et scutum in illo mallo habere debent; et tres homines tres causas demandare debent. Postea requirent hominem qui ei non perteneat et sic fistucam in Iaisum jactet. Et ipse in cui laisum de furtuna sua quantum voluerit, aut totam fortunam suam cui voluerit dare. Ipse in cujus laisum fistucam jactavit in casa ipsius manere debet. Et hospites tres vel amplius collegere debet, et de facultatem quantum ei creditum est in potestatem suam habere debet. Et postea ipsi cui isto creditum est ista omnia cum testibus collectis agere debet. Postes aut ante rege, aut in mallo illius cui fortuna sua depotavit reddere, accipiat fistucam in mallo ipso ante XII menses quos heredes apellavit in laisum jactet; nec minor nec major et nisi quantum ei creditum est. Et si contra hoc aliquis aliquid dicere voluerit, debent tres testes jurati dicere quod ibi fuissent in mallo quem thunginus aut centenarius indixerit, et quomodo vidissent hominem ilium qui furtuna sua dare voluerit in laisum ille jam quem elegit fistucam jactare; nominare debent denominatim illo qui furtuna sua in laiso jactat, et illo quem heredem appellit similiter nominet et altere tres testes jurati dicere debent quod in casa illius qui furtuna sua donavit ille in cujus laisu fistuca jactata est ibidem mansisset et hospites tres vel amplius ibidem collegisset, et in beodum pultis manducassent et testes collegissent et illi hospites ei de susceptione gratias egissent. Ista omnia illi alii testes jurati dicere debent, et hoc quod in mallo ante regem, vel legitimo mallo publico ille quem accepit in laisum furtuna ipsa aut ante regem aut in mallo publico legitimo, hoc est in mallobergo ante teoda aut thunginum, furtunam illam quos heredes apellavit publice coram populo fistucam in laiso jactasset, hoc est novem testes ista omnia debent adfirmare.

XLVII. DE FILTORTIS.

Si quis servum aut caballum, vel bovem aut qualibet rem, super alterum agnoverit, mittat eum in tertia manu, et ille super quem cognoscitur debea[t] agramire; et sic eligere (leg. et si eis Ligere) aut Carbonariam ambo manent et qui agnoscit et apud quem cognoscitur, in noctis XL placitum faciant, et inter ipso placito qui interfuerit qui caballo ipso aut venderit aut cambiaverit aut fortasse in solitudinem (leg. solutionem) dederit; omnes intro placito isto communiantur, hoc est ut unusquisque de cura negotiatoribus alter alterum admoneat. Et si quis commonitus fuerit et eum sunnis non tenuerit et ad placitum venire distulerit, tunc ille qui cum eum negotiavit mittat tres testes quomodo ei nunciasset ut ad placitum veniret et alteros tres quod publicae ab eo negociasset. Istud si fecerit, exuit se de latrorinio. Et ille qui non venerit super quem testes juravenunt, ille erit latro illius qui agnoscit, et pretium reddat ille qui cum illo negociavit, et ille secundum Iegem conponat ille qui res suas agnoscit. Ista omnia in illo mallo debent fieri ubi ille est gamallus super quem res illa primitus fuit agnita aut intertiata. Quod si trans Legerem aut Carbonaria mannent cum quibus res illa agnoscitur, LXXX noctis lex ista custodiatur.

XLVlll. DE FALSO TESTIMONIO.

1. Si quis falso testimonio perhibuerit, DC dinarios, qui faciunt solidos XV, culpabilis judicetur.
2. Si cuicumque fuerit inculpatum quod perjurasset, juratores quinos solidos condemnentur.
3. Ille vero cui adprobatum fuerit, excepto capitale et dilatura atque causa extra hoc, DC dinarios, qui faciunt solidos XV, culpabilis judicetur.

XLIX. DE TESTIBUS.

1. Si quis testis necesse abuerit ut donit, et fortasse testes nolunt ad placitum venire, ille qui eos necessarius habet satisfacere et manere eos cum testibus debet ad placitum, ut ea quae noverunt jurati dicant.
2. Si venire noluerint et eos sunnis non tricraverunt, MALB. uuidridarchi, hoc est DL dinarios, qui faciunt solidos XV, quisque illorum culpabilis judicetur.
3. Si vero praesentes fuerint vocati in testimonium, et noluerint ea quae noverint jurati dicere, et ferbanniti fuerint, DC dinarios, qui faciunt solidos XV, culpabilis judicetur.

LX. (leg. L) DE FIDES FACTAS.

1. Si quis ingenuus aut letus alteri fidem fecerit, tunc ille cui fides facta est in XL noctes aut quomodo illius cum testibus vel cum illo qui praecium adpreciare debent accedere debet. Et si ei noluerit fidem facta solvere, MALB. thalasci asco, hoc est solidos XV super debitum quod fidem fecerit culpabilis judicetur.
2. Si adhuc noluerit conponere, debet eum ad mallum manire, et sic nexti canthichius mallare debet, "Rogo te, thungine, ut nexti canthichus gasacio meo illo qui mihi fidem fecit, et debitum debet; " et nominare debet quale debitum debeat unde ei fidem fecerat. Tunc thunginus dicere debet nexthe ganthichio : " Ego illo in hoc quod lex Salega ait. " Tunc ipse cui fides facta est testare debet ut nulli alteri nec solvat nec pignus donet solutionis, nisi ante ille impleat quod ei fidem fecerat. Et festinanter ad domum illius illa die, antequam sol collocet, cum testibus ambulare debet et rogare sibi debitum solvere. Si hoc noluerit facere, solem ei collocet; tunc si solem collocaverit, CXX dinarios, qui faciunt solidos III, super debitum adcrescant. Istud usque ad tres vices per tres notinas fieri debet, et in tercio ista onmia facta voluerit conponere, usque ad CCCLX dinarios, hoc est solidos nove aderescat : id est ut per singulas admonitiones vel solem collocatum terni solidi super debitum adcrescant.
3. Si quis ad placitum legitimi fidem factam noluerit solvere, tunc ille cui fides facta est ambulet ad grafionem loci illius in cujus pago manet et adprehendat fistucam et dicat verbum : " Tu grafio homo ille mihi fidem fecit quem legitime habeo jactivo aut admallatum in hoc quod tex Saliga continet. Ego super me et furtuna mea pono quod securus mitto in furtuna sua manum: " et dicat de qua causa et quantum ei fidem fecerat. Tunc grafio collegat secum septem rachineburgius idoneos, et sic cum eos ad casa illius qui [fidem] fecit ambulet et dicat : " Qui ad praasens es, voluntatem tuam solve homine isto quod ei fidem fecisti, et elege tu duos quos volueris cum rachineburgius istos de quo solvere debeas adpreciare debeant haec quae debet secundum justum praecium satisfaciatis. " Quod si audire noluerit praesens aut absens, tunc rachineburgii praecium quantum valuerit debitus quod debet hoc de furtuna sua illi tollant; et de ipsa secundum legem quae debet duas partes cuius causa est, tertia parte grafio frito ad se recolligat, si tamen fritus jam ante de ipsa causa non fuit solutus.
2. Si grafio rogitus fuerit et sunnis eum non tenuerit aut certa ratio dominica, et si distulerit ut non ambulet neque in rem mittat, qui cum legem et institiam exire debeat, de vita culpabilis esse debet, aut quantum valet se redemat.

L. (leg. LI) Sine rubrica.

1. Si quis grafionem iniuste ad res alienas tollendas invitat, et rogaverit ambulare et legitime eum jactivum aut admallatum non habuerit, aut fides ei facta fuerit, VIIIM. denarios, qui faciunt solidos CC, culp. jud.
2. Si vero grafio invitatus, supra lege aut debitum justum aliquid amplius tollere praesumpserit, aut se redimat aut de vita conponet.

LI. (leg. LII) DE REM PRISTINA.

1. Si aliquis alteri aliquid praestiterit de rebus suis, et ei noluerit reddere, sic eum debet admallare. Cum testibus ad domum illius cujus res suas praestetit accedat, et sic contestetur: Quia res meas noluisti reddere quem tibi praestiteram, in hoc eas teneas nocte proxima quod Saliga lex continet; si ei solem collocit. Si nec tunc reddere voluerit, adhuc super septem noctes ei spacium dare debet. Et ad septem noctes ad eum similiter [accedat et contestetur] cum testior (leg. testibus) ut nocte proxima in hoc quod lex Saliga habet res suas teneat. Si nес tunc voluerit reddere, ad alias septem noctes ad eum similiter cum testibus veniat et tunc ei roget ut debitum suum reddat. Si nec tunc voluerit conponere, solem ei collocit. Quod si per III, tres vices solem ei collicaverit, semper per singulas vices CXX denarii, hoc est terni solidi, ad debitum adcrescant. Et si nec tunc voluerit nec reddere nec fidem facere reddendi super debitum ei qui praestetit et super illos novem solidos qui per tres admonitiones adcreverunt, DC dinarios, qui faciunt solidos XV, culpabilis judicetur adhuc amplius super debitum.

LII. (leg LIII) DE MANU IDONEUM (leg. ENEUM) REDEMENDAM.

1. Si quis ad hineum admallatus fuerit, forsitan convenit ut ille qui admallatus est manum suam redemat et juratores debeat dare; si talis causa est unde legitimi DC dinarii, qui faciunt solidos XV, si adprobatus fuerit, reddere debuerat CXX dinarios, hoc est solidos III, manum suam redemat.
2. Si plus ad manum redemendum dederit, fritus grafione (leg. grafioni) solvatur quantum de causa illa si convictus fuisset.
3. Si vero fuerit causa que XXXV solidos si adprobatus fuisset culpabilem judicare, et si convenerit ut manum suam redimat, CCXL dinarios, qui faciunt solidos VI, manum suam redemat.
4. Quod si amplius dederit, fretus grafione solvatur, quantum de causa illa si convictus fuisset erit redditurus. Ista redemptio de manu redemendam usque ad leudem sic permanet.
5. Si vero leod est (leg. leodem)  alteri impotaverit et eum ad hinneum admallatum habuerit, et cumvenerit joratores donet et manum suam redemat, MCC dinarios qui faciunt solidos XXX, manum suam redemat.
6. Quod si amplius dederit, fretus de leodem grafionem solvat.

LIII (leg. LIV). DE GRAFIONE OCCISUM.

1. Si quis grafionem occiderit, XXIVM. dinarios, qui faciunt solidos DC, culpabilis judicetur.
2. Si quis sacebarone aut obgrafionem occiderit qui puer regius fuit, XIIM dinarios, qui faciunt solidos CCC, culpabilis judicetur.
3. Si quis sacebarone qui ingenuus est occiderit, XXIVM dinarios, qui faciunt solidos DC, culpabilis judicetur.
4. Sacibaronis vero in singulis mallibergiis plus quam tres non debent esse, et de causes aliquid de quod eis solvuntur, factum dixerint, hoc ad grafionem non requiratur unde ille securitatem fecerit.

LV. DE CORPORIBUS EXPOLIATIS.

1. Si quis corpus occisi hominis antequam in terra mittatur expoliaverit in furtum, MALB. uuaderido, hoc est MMD dinarios, qui faciunt solidos LXIII, culpabilis judicetur.
2. Si corpus jam sepultum effuderit et expoliaverit, et ei fuerit adprobatum, wargus sit usque in die ilia quam ille cum parentibus ipsius defuncti conveniat, et ipsi pro eum rogare debent ut ille inter homines liceat accedere. Et qui ei, antequam parentibus conponat, aut panem dederit aut hospitalitatem dederit, seu parentes seu uxor proxima, DC dinarios, qui faciunt solidos XV, culpabilis judicetur.
3. Ipse vero qui hoc admisisse probatur, VIIIM dinarios, qui faciunt solidos CC, culpabilis judicetur.
4. Si quis hominem mortuum super alterum in nauco aut in poteo miserit, et ei fuerit adprobatum, MDCCC dinarios, qui faciunt solidos XLV, culpabilis judicetur.

LVI. DE EUM QUI AD MALLUM VENIRE CONTEMNIT.

Si quis ad mallum venire contempserit, aut quod ei a rachineburgiis fuerit judicatum adimplere distulerit, si nec de compositione nec hineo, nec de ulla legem fidem facere voluerit, tunc ad regis praesentia ipso manire debet. Et ibi duodicem testes erunt qui per singulas vices tres jurati dicant quod ibi fuerunt ubi rachineburgius iudicavit ut aut ad hineo ambularet aut fidem de conpositione facere, et ille dispexerit. Iterum alii tres jurare debent ut ubi fuisset die quando rachineburgii iudicaverunt ut aut per hineo aut per conpositione se deducerit, hoc est de ilia die in XL noctis in mallobergo iterum ei solem collocaverit et nullatenus legem voluerit adimplere. Tunc eum debet manire ante regem, hoc est in noctes XIV, et tria testimonia jurare debent quod ibi fuerunt ubi eum manibit et solem collocavit. Si nec tunc venit, ista nove testimonia jurati sicut superius diximus dicant similiter. Illi die si non venerit, collocet ei solem et ilia tria testimonia ubi collocavit solem, tunc si ille qui admallat ista omnia, et qui admallatus est ad nullum placitum venire voluerit, tunc [rex] ad que manitus est extra sermonem suum ponat eum. Tunc ipse culpabilis et omnes res suas erunt. Et quicumque eum aut paverit aut hospitalem dederit, etiam si uxor sua proxima, MALB. lampicii, hoc est DC dinarios, qui faciunt solidos XV, culpabilis judicetur, donec omnia quae inpotatur conponat.

LVII. DE RACHINEBURGIIS.

1. Si quis rachineburgii in mallobergo sedentes dum causam inter duos discutiunt et legem dicere noluerint debet ei dicere ab illo qui causa prosequitur: " Hic ego vos tancono ut legem dicatis secundum legem Salegam." Quod si ille dicere noluerint, septem de illos rachineburgios, MALB. shodo, hoc est CXX dinarios, qui faciunt solidos III, ante solem collocatum culpabiles judicentur.
2. Quod si nec legem dicere noluerint, nec de ternos solidos fidem facerent, solem illis collocatum, DC dinarios, qui faciunt solidos XV, culpabilis judicetur.
Si vero illi rachineburgii sunt et non secundum legem judicaverint, his contra quem sen[ten]tiam dederint causa sua agat et potuerit adprobare quod non secundum legem iudicassent, DC dinarios, qui faciunt solidos XV, quisque illorum culpabilis judicetur.

LVIII. DE CHRENE CRUDA.

Si quis hominem occiderit, et, totam facultatem data, non habuerit unde tota lege conpleat, XII juratoros donare debet, [quod] nec super terram nec subtus terram plus facultatem non habeat, quam jam donavit. Et postea debet in casa sua introire et de quattuor angulos terre in pugno collegere, et sic postea in duropullo, hoc est in limitare, stare debet intus in casa respiciens, et sic de sinistra manum de illa terra trans scapulas suas jactare super illum quem proximiorem parentem habet. Quod si jam pater et fratres solserunt, tunc super suos debet illa terra iactare, id est super tres de generatione matris et super tres de generatione patris qui proximiores sunt. Et sic postea in camisia discinctus, discalcius, palo in manu, sepe sallire debet, ut pro medietate quantum de compositione diger est, aut quantum lex addicat, illi tres solvant, hoc est illi alii qui de paterno generatione veniunt facere debent. Si vero de illis quicumque proximior fuerit ut non habeat unde integrum debitum salvat, quicumque de illis plus habet iterum super ilium chrenecruda ille qui paurerior est iactet ut ille tota lege solvat. Quam si vero nec ipse habuerit unde tota persolvat, tunc ilium qui homicidium fecit qui eum sub fidem habuit, in mallo praesentare debent, et sic postea eum per quattuor mallos ad suam fidem tollant. Et si eum in conposititone nullus ad fidem tullerunt, hoc est ut redimant de quo domino persolvit, tunc de sua vita conponat.

LIX. DE ALODIS

1. Si quis mortuus fuerit et filios non demiserit, si mater sua superfuerit, ipsa in hereditatem succedat.
2. Si mater non fuerit et fratrem aut sororem dimiserit, ipsi in hereditatem succedant.
3. Tunc si ipsi non fuerint, soror matris in hereditatem succedat.
4. Et inde de illis generationibus, quicumque proximior fuerit, ille in hereditatem succedat.
5. De terra vero nulla in muliere hereditas non pertinebit, sed ad virilem secum (leg. sexum) qui fratres fuerint tota terra perteneunt.

LX. DE EUM QUI SE DE PARENTILLA TOLLERE VULT.

1. In mallo ante thunginum ambulare debet et ibi tres fustis alninus super caput suum frangere debet. Et illos per quattuor partes in mallo jactare debet, et ibi dicere debet quod juramento et de hereditatem et totam rationem illorum tollat.
2. Et sic postea aliquis de suis parentibus aut occidatur aut moriatur, nulla ad eum nec hereditas nec conpositio perteneat, sed hereditatem ipsius fiscus adquirat.

LXI. DE CHARONEA.

1. Si quis alteri de manum suam desuper alterum aliquid rapuerit, rem in caput reddat, et insuper MALB. alcham, hoc est MCC dinarios, qui faciunt solidos XXX, culpabilis judicetur.
2. Si quis vero hominem mortuum expoliaverit violenter, MM dinarios, qui faciunt solidos LXIII, culpabilis judicetur. Similiter et super hominem vivo aliqua expolia tulerit violenter, MALB. mosido, hoc est solidos LXIII, culpabilis judicetur.
3. Si vero quicumque homo quemlibet rem desuper hominem mortuum in terra (leg. hominem in tertia) manum mittere voluerit, sed si haec manum violenter tulerit, MCC dinarios, qui faciunt solidos XXX, culpabilis judicetur.

LXII. DE CONPOSITIONE HOMICIDII.

1. Si cuiuscumque pater occisus fuerit, medietate conpositionis filii collegant, et alia medietate parentes quae proximiores sunt, tam de patre quam de matre inter se dividant.
2. Quod si de nulla paterna seu materna nullus parens non fuerit, ilia portio in fisco colligatur.

LXIII. DE HOMINE INGENUO QUI IN HOSTE OCCIDITUR.

1. Si quis hominem ingenuum in oste occiserit et in truste dominica non fuit ille qui occisus est, MALB. leude, hoc est, XXIVM dinarios, qui faciunt solidos DC, culpabilis judicetur.
2. Si vero in truste dominica fuerit ille qui occisus est, cui fuerit adprobatum, MALB. mother hoc est, MDCCC solidos, culpabilis judicetur.

LXIV. DE HERBUGIUM.

1. Si quis alterum herburgium clamaverit, hoc est strioporcium, aut ilium qui hineo portare dicitur ubi strias coccinant, MALB. humnifith, hoc est MM dinarios, qui faciunt solidos LXIII, culpabilis judicetur.
2. Si quis milierem ingenuam stria clamaverit et probare non potuerrit, MMD dinarios, qui faciunt in triplum solidos LXXXIX, culpabilis judicetur.

LXV. DE CABALLO MORTUO EXTRA CONSILIUM DOMINI SUI DECOTATO.

1. Si quis caballum alicujus extra consilium domini sui decotaverit interrogatus confessus fuerit, caballum in capite reddat.
2. Si vero negare voluerit et ei fuerit adprobatum, excepto capitale et dilatura, MALB. sechtils, hoc est MCC dinarios, qui faciunt solidos XXX, culpabilis judicetur.

(a) La différence d'un nombre de trois s'explique facilement.  La Lex emendata contient, sous le n° VIII, un titre DE FURTIS ARBORUM, dont les textes anciens ont compris les dispositions dans leur titre VII : sous le titre XVI, DE EO QUI VILLAM ADSALLIERIT, des dispositions que ces mêmes textes anciens ont comprises dans leur titre XIV : enfin le titre LVIII, DE EXPOLIATIONE ECCLESIAE VEL INCENDIO, SIVE HOMICIDIIS CLERICORUM, qui évidemment n'était pas entré dans des rédactions faites à l'époque où la religion chrétienne n'était pas encore celle des Francs.
(b) Les seuls où on trouve quelques-uns de ces titres sont le manuscrit de Wolfenbüttel, celui de Leyde, et l'édition d'Herold.

(00) Au premier moment où se présente, dans cette édition des textes de la loi Salique, une énonciation des sommes de compositions ou deniers et en sous, je crois devoir faire une observation que je ne reproduirai plus.  Il n'entre point dans mon plan de faire des recherches sur les monnaies mérovingiennes : cet objet a été traité par mes confrères de l'Académie MM. de Saulcy et Guérard, dans la Revue de la Numismatique française, t. I, p. 242 et s., et t. II, p. 406 et suiv. Je me borne à énoncer, ce qui, je crois, est généralement reconnu, que l'unité monétaire était le denier d'argent, dont quarante faisaient un sou d'or.  En général la loi Salique n'énonce que des deniers et des sous.  Deux fois on y trouve le triens ou tiers de sou d'or, dans le § 4 du titre XXXVII et dans le § 13 du titre XI de la Lex emendata, ou tremissis dans le § 4 de la Recapitulatio solidorum.  Presque toujours les textes commencent par énoncer des deniers, suivis des mots qui faciunt et du nombre de sous.  L'imperfection des manuscrits des rédactions antérieures à la Lex emendata est cause que quelquefois le nombre de deniers ne répond pas à celui des sous dans la proportion de quarante pour un.  Je n'ai cru devoir, ni opérer des corrections, puisque mon intention est de reproduire fidèlement les manuscrits, ni même indiquer en notes celles qui me sembleraient nécessaires, puisque les éléments manquent absolument pour décider s'il faut corriger le nombre de deniers par celui des sous, ou s'il faut faire l'inverse.
(01) Je doute qu'on ait dit exculpabilis pour culpabilis : les lettres ex me paraissent dont être ici et dans le paragraphe suivant une abréviation mal formée ou mal comprise de semis, qui est nécessaire, et qu'on trouve dans d'autres textes.  En général notre manuscrit n'indique pas de fraction, il la supprime, ou bien il compte l'unité.
(02) Il y a ici, comme au § 3 du titre II, une faute de chiffres dans le nombre des deniers ou dans celui des sous, puisque 40 deniers forment un sou.  On trouvera souvent cette erreur.
(03) Il y a évidemment erreur : il faut lire II dinarios, comme au § 5 du titre XII ci-après.
(04) Ce paragraphe n'ayant point d'analogue dans les autres manuscrits, je ne peux que garantir l'exactitude de ma copie : j'essayerai d'expliquer ce mot dans les notes.
(05) II y a évidemment ici une lacune qu'on peut remplir à l'aide des autres textes. Au lieu du mots reipi debeantur, faut lire ceci ou tout autre équivalent : ille cui reipe debetur accipiat.