RETOUR À L’ENTRÉE DU SITE

ALLER à LA TABLE DES MATIÈRES de JORNANDES

IORDANIS DE ORIGINE ACTIBUSQUE GETARUM

Volentem me parvo subvectum navigio, oram tranquilli litoris attringere, et minutos de priscorum, ut quidam ait, stagnis pisciculos legere, in altum, frater Castali, laxare vela compellis; relictoque opusculo, quod intra manus habeo, id est, De adbreviatione chronicorum, suades, ut nostris verbis duodecim Senatoris volumina De origine actusque Getarum, ab olim et usque nunc per generationes regesque descendente, in unum et hoc parvo libello choartem. Dura satis imperia, et tamquam ab eo, qui pondus huius operis scire nollit, imposita. Nec illud aspicis, quod tenuis mihi est spiritus ad implendam eius tam magnificam dicendi tubam. Superat nos hoc pondus, quod nec facultas eorundem librorum nobis datur; quatenus eius sensui inserviamus. Sed, ut non mentiar, ad triduanam lectionem dispensatoris eius beneficio libros ipsos antehac relegi. Quorum, quamvis verba non recolo, sensus tamen, et res actas credo me integre retinere. Ad quos et ex nonnullis historiis graecis, ac Latinis addedi convenientia : initium, finemque, et plura in medio mea dictione permiscens. Quare sine contumelia quod exigisti, suscipe libens, libentissime lege: et si quid parum dictum est, et tu, ut vicinus genti, commemoras, adde. Ora pro me, frater carissime. 

I. 

Maiores nostri, ut refert Orosius, totius terrae circulum Oceani limbo circumseptum, triquadrum statuere, eiusque tres partes, Asiam, Eoropam et Africam vocavere. De quo tripartito orbis terrarum spatio innumerabiles pene scriptores existunt, qui non solum urbium, locorumve positiones explanant; verum etiam, quod est liquidius, passuum miliariumque dimetiunt quantitatem. Insulas quoque marinis fluctibus intermixtas, tam maiores quam etiam minores, quas Cycladas, vel Sporadas cognominant, in immenso maris magni pelagu sitas determinant. Oceani vero intransmeabiles ulteriores fines non solum describere quis adgressus est, verum etiam nec cuiquam licuit transfretare : quia resistente ulva, et ventorum spiramine quiescente, impermeabilis esse senttantur, et nulli cogniti, nisi soli ei, qui eos constituit. Citerior vero eius pelagi ripa, quam diximus, totius mundi circulum in modum coronae ambiens, fines suos, curiosis hominibus, et qui de hac re scribere voluerunt, perquam innotuit : quia et terrae circulum ab incolis possidetur. Et nonnullae insulae in eodem mari habitabiles sunt, ut in Orientali plaga, et Indico oceano, Hippodes, Iamnesiam, sole perustae, quamvis inhabitabilem, tamen omnino sui spatio in longum latumque extensae: Taprobane quoque, in qua exceptis oppidis, vel possessionibus, dicunt munitissimas urbes, decoram Sedaliam, omnino gratissimam Silestantinam, nec non Etheron, licet non ab aliquo scriptore dilucidas, tamen suis possessoribus affatim refertas. Habet in parte occidua idem Oceanus aliquantas insulas, et pene cunctas ob frequentiam euntium et redeuntium notas. Et sunt iuxta fretum Gaditanum haut procul; una Beata, et alia quae dicitur Fortunata, quamvis nonnulli et illa gemina Galliciae, et Lusitaniae promuntoria in Oceani insulis ponant.  In quorum uno templum Herculis, in alio monumentum adhuc conspicitur Scipionis : tamen quia extremitatem Galiciae terrae continent, ad terram magnam Europae potius, quam ad Oceani pertinent insulas. Habet tamen et alias insulas interius in suo aestu, quae dicuntur Baleares, habetque et alia Mevaniam : nec non et Orcadas numero XXXIV. Quamvis non omnes excultas. Habet et in ultimo plagae occidentalis aliam insulam nomine Thylen, de qua Mantuanus 
... Tibi serviat ultima Thyle. 
Habet quoque hoc ipsum immensum pelagus in parte arctoa, id est, septentrionali, amplam insulam nomine Scanziam, unde nobis sermo, si Dominus iuverit, est assumendus : quia gens, cuius originem flagitas, ab huius iusulae gremio velut examen apum erumpens, in terram Europae advenit. Quomodo vero, aut qualiter, in subsequentibus, si Dominus donaverit, explanabimus.

II. 

Nunc autem de Brittania insula, quae in sinu Oceani inter Hispanias, Gallias et Germaniam sita est, ut potuero, paucis absolvam. Cuius licet magnitudinem olim nemo, ut refert Livius, circumvectus est : multis tamen data est varia opinio de ea loquendi. Quamdiu siquidem armis inaccensam Romanis, Iulius Caesar proeliis, ad gloriam tantum quaesitis, aperuit perviam : deinceps mercimoniis, aliasque ob causas, multis patefacta mortalibus, non indiligenti, quae secuta est, aetati, certius sui prodidit situm, quam, ut a graecis latinisque autoribus accepimus, persequimur. Triquetram eam plures dixere, cono similem, inter septentrionalem occidentalemque plagam proiectam; uno, qui magnus est, angulo Rheni ostia spectantem : dehinc correpta latitudine obliqua retro abstractam in duos exire alios : geminoque latere longiorem Galliae praetendi, atque Germaniae. In duobus milibus trecentis decem stadiis latitudo eius, ubi patentior : longitudo non ultra septem milia centum triginta duo stadia fertur extendi : modo vero dumosa, modo silvestri iacere planicie, montibus etiam nonnullis increscere: mari tardo circumflua, quod nec remis facile impellentibus cedat, nec ventorum flatibus intumescat : quia remotae longius terrae causas motibus negant: quippe illic latius, quam usquam aequor extenditur. Refert autem Strabo, Grecorum nobilis scriptor, tantas illam exalare nebulas, madefacta humo Oceani crebris excursibus, ut subtectus sol per illam pene totum fediorem, qui serenus est, diem negetur aspectui; noctem quoque clariorem. In extrema eius parte Memma, quam Cornelius etiam annalium scriptor narrat, metallis plurimis cupiosam, herbis frequentem, et his feraciorem omnibus: quia pecora magis, quam homines alat. Labi vero per eam et multa quam maxima, relabique flumina, gemmas margaritasque volventia; Sylorum colorati vultus, torto plerique crine, et nigro nascuntur. Calydoniam vero incolentibus, rutilae cumae, corpora magna, sed fluida: Gallis, sive Hispanis a quibusque attenduntur assimiles. Unde coniectavere nonnulli, quod ea ex his accolas continuo vocatos acceperit : inculti aeque omnes populi, regesque populorum : cunctis tamen in Calidoniorum metallum concessisse nominandi, auctor est Dio celeberrimus scriptor annalium. Virgeas habitant casas, communia tecta cum pecore, silvaeque illis saepe sunt domus. Ob decorem nescio, an aliam ob rem, ferro pingunt corpora. Bellum inter se aut imperii cupidine, aut amplificandi quae possident, saepius gerunt; non tantum equitatu vel pedite, verum etiam bigis, curribusque falcatis; quos more vulgari essedas vocant. Haec pauca de Brittaniae insulae forma dixisse sufficiat.

III. 

Ad Scanziae insulae situm, quod superius reliquimus, redeamus. De hac etenim in secundo sui operis libro Claudius Ptolomaeus, orbis terrae discriptor egregius meminit, dicens: Est in Oceani arctoo salo posita insula magna, nomine Scanzia, in modum folii cedri, lateribus pandis, per longum ducta concludens se; eius ripas influit Oceanus. Haec a fronte posita est Vistulae fluvii, qui Sarmaticis montibus ortus, in conspectu Scanziae septentrionali Oceano trisulcus illabitur, Germaniam, Scythiamque disterminans. Haec ergo habet ab Oriente vastissimum lacum, in orbis terrae gremio : unde Vagi fluvius, velut quodam ventre generatus, in Oceanum undosus evolvitur. Ab occidente namque immenso pelago circumdatur : a Septentrione quoque innavigabili eodem vastissimo concluditur Oceano; ex quo quasi quodam brachio exeunte, sinu distento, Germanicum mare efficitur. Hic gentes, quae carnibus tantum vivunt : ibi etiam parvae, sed plures perhibentur insulae esse dispositae; ad quas si congelato mari ob nimium frigus lupi transierint, luminibus feruntur orbari : ita non solum inhospitalis hominibus, verum etiam belluis terra crudelis est. In Scanzia vero insula, unde nobis sermo est, licet multae, et diversae maneant nationes : septem tamen eorum nomina meminit Ptolemaeus. Apium ibi turba mellifica ob nimium frigus nusquam repperitur. In cuius parte arctoa gens Adogit consistit, quae fertur in aestate media quadraginta diebus, et noctibus luces habere continuas : itemque brumali tempore, eodem dierum noctiumque numero lucem claram nescire. Ita alternato maerore cum gaudio, benificio aliis, damnoque impar est; et hoc quare? Quia prolixioribus diebus solem ad Orientem per axis marginem vident redeuntem : brevioribus vero non sic conspicitur apud illos, sed aliter; quia Austrina signa percurrit, et qui nobis videtur sol ab imo surgere, illis per terrae marginem dicitur circuire, Aliae vero ibi sunt gentes Crefennae, qui frumentorum non queritant victum, sed camibus ferarum atque avium vivunt : ubi tanta paludibus foetura ponitur, ut et augmentum praestent generi, et satietatem ad copiam genti. Alia vero gens ibi moratur Suethans, quae velud Thuringi equis utuntur eximiis. Hi quoque sunt, qui in usus Romanornm Saphrinas pelles, commercio interveniente, per alias innumeras gentes transmittunt, famosi pellium decora nigredine. Hi quom inopes vivunt, ditissime vestiuntur. Sequitur deinde diversarum turba nationum, Theustes, Vagoth, Bergio, Hallin, Liothida, quorum omnium sedes sub humo plana ac fertili, et propterea inibi aliarum gentium incursionibus infestantur. Post hos Athelnil, Finnaithae, Fervir, Gauthigoth, acre hominum genus, et at bella prumtissimum. Dehinc mixti Evagrae, Othingis. Hi omnes excisis rupibus, quasi castellis inhabitant, ritu belluino. Sunt et his exteriores Ostrogothae, Raumaricae, Raugnaricii, Finni mitissimi, Scanziae cultoribus omnibus mitiores; nec non et pares eorum Vinoviloth; Suethidi, Cogeni in hac gente reliquis corpore eminentiores, quamvis et Dani ex ipsorum stirpe progressi, Erulos propriis sedibus expulerunt : qui inter omnes Scanziae nationes nomen sibi ob nimiam proceritatem affectant praecipuum. Sunt quamquam et horum positura Grannii, Aganziae, Unixae, Ethelrugi, Arochiranni, quibus non ante omnes, sed ante multos annos Rodulf rex fuit, qui contempto proprio regno, ad Theodorici Gothorum regis gremio convolavit et, ut desiderabat, invenit. Hae itaque gentes Romanis corpore, et animo grandiores, infestae saevitia pugnae.

IV. 

Ex hac igitur Scanzia insula quasi officina gentium, aut certe velut vagina nationum, cum rege suo nomine Berig, Gothi quondam memorantur egressi: qui ut primum e navibus exeuntes, terras attigere, ilico loco nomen dederunt. Nam hodie illic, ut fertur, Gothiscanzia vocatur. Unde mox promoventes ad sedes Ulmerugorum qui tunc Oceani ripas insidebant, castrametati sunt; eosque commisso proelio propriis sedibus pepulerunt, eorumque vicinos Vandalos iam tunc subiugantes suis applucuere victoriis. Ibi vero magna populi numerositate crescente, etiam pene quinto rege regnante, post Berig, Filimer, filio Gadarigis, consilio sedit, ut exinde cum familiis Gothorum promoveret exercitus, qui aptissimas sedes, locaque dum quaereret congrua, pervenit ad Scythiae terras, quae lingua eorum Ovim vocabantur: ubi delectato magna ubertate regionum exercitu, et mediaetate transposita, pons dicitur, unde amnem transiecerat, miserabiliter corruisse, nec ulterius iam cuiquam licuit ire, aut redire. Nam is locus, ut fertur, tremulis paludibus voragine circumiecta concluditur : quem utraque confusione natura reddidit inpervium. Verumtamen hodieque illic et voces armentorum audiri, et indicia hominum deprehendi, commeantium adtestatione,, quamvis a longe audientium, credere licet. Haec igitur pars Gothorum, quae apud Filimer, dicitur in terras Ovim emenso amne transposita, optatum potita solum. Nec mora, ilico ad gentem Spalorum adveniunt, consertoque proelio, victoriam adipiscuntur : exindeque iam velut victores ad extremam Scythiae partem, quae Pontico mari vicina est, properant : quemadmodum et in priscis eorum carminibus pene hostorico ritu in commune recolitur: quod et Ablabius descriptor Gothorum gentis egregius verissima adtestatur historia. In quam sententiam et nonnulli consensere maiorum. Iosephus quoque annalium relator verissimus, dum ubique veritatis conseruit regulam, et origines causarum a principio revolvit, haec vero, quae diximus, de gente Gothorum principia cur omiserit, ignoramus. Sed tamen ab hoc loco eorum stirpem comemorans, Scythas eos, et natione, et vocabulo asserit appellatos : cuius soli terminos, antequam aliud ad medium deducamus, necesse est, uti iaceant, dicere.

V. 

Scythia siquidem, Germaniae terrae confinis, eotenus ubi Hister oritur amnis, vel stagnum dilatatur Mysianum, tendens usque ad flumina Tyram, Danastrum et Vagosolam, magnumque illum Danubium, Taurumque montem, non illum Asiae, sed proprium, id est, Scythicum, per omnem Maeotidis ambitum, ultraque Maeotida per angustias Bosphori usque ad Caucasum montem, amnemque Araxem, ac deinde in sinistram partem reflexa, post mare Caspium, quae in extremis Asiae finibus ab Oceano Euroboreo in modum fungi primum tenuis, post haec latissima et rotunda forma exoritur, vergens ad Hunnos, Albanos et Seres usque digreditur. Haec, inquam, patria, id est Scythia, longe se tendens, lateque aperiens, habet ab oriente Seres in ipso sui principio ad littus Caspii maris commanentes; ab occidente Germanos, et flumen Vistulae; ab Arctoo, id est, Septentrionali, circumdatur Oceano, a meridie Perside, AIbania, Hiberia, Ponto, atque extremo alveo Histri, qui dicitur Danubius, ab ostio suo usque ad fontem. In eo vero loci latere, quo Ponticum littus attingit, oppidis haud obscuris involvitur, Boristbenide, Olbia, Callipolide, Chersone, Theodosia, Pareone, Myrmicione et Trapezunte, quas indomitae Scytharum nationes Graecos permiserunt condere, sibimet commercia prestaturos. In cuius Scythiae medio est locus, qui Asiam Europamque ab alterutro dividit, Riphaei scilicet montes, qui Tanain vastissimum fundunt intrantem Maeotida; cuius paludis circuitus passuum milia CXLIV, nusquam octo ulnis altius subsidentis. In qua Scythia prima ab occidente gens residet Gepidarum, quae magnis opinatisque ambitur fluminibus. Nam Tisianus per Aquilonem eius Corumque discurrit. Ab africo vero magnus ipse Danubius, ab Euro fluvius Tausis secat, qui rapidus ac verticosus in Histri fluenta furens divolvitur. Introrsus illis Dacia est, ad coronae speciem arduis Alpibus eniunita, iuxta quorum sinistrum latus, qui in Aquilone vergit, et ab ortu Vistulae fluminis per immensa spatia venit, Vuinidarum natio populosa consedit. Quorum nomina licet nunc per varias familias et loca mutentur; principaliter tamen Sclavini et Antes nominantur. Sclavini a Civitate Nova et Sclavino Rumunnensi, et lacu qui appellatur Murianus, usque ad Danastrum, et in Boream Viscla tenus commorantur: hi paludes silvasque pro civitatibus habent. Antes vero, qui sunt eorum fortissimi, qui ad Ponticum mare curvantur, a Danastro extenduntur usque ad Danubium, quae flumina multis mansionibus ab invicem absunt. Ad littus autem Oceani, ubi tribus fancibus fluenta Vistulae fluminis ebibuntur, Vidioarii resident, ex diversis nationibus aggregati, post quos ripam Oceani Itemesti tenent, pacatum hominum genus omnino. Quibus in austrum adsidet gens Agazzirorum fortissima, frugum ignara, quae pecoribus et venationibus victitat. Ultra quos distendunt supra mare Ponticum Bulgarorum sedes, quos notissimos peccatorum nostrorum mala fecerunt. Hinc iam Hunni quasi fortissimarum gentium fecundissimus cespes, in bifariam populorum rabiem pullularunt. Nam alii Aulziagiri, alii Aviri nuncupantur, qui tamen sedes habent divisas. Iuxta Chersonem Aulziagiri, quo Asiae bona avidus mercator importat, qui aestate campos pervagant effusos sedes habentes, prout armentorum invitaverint pabula; hieme supra mare Ponticum se referentes. Hunugari autem hinc sunt noti, quia ab ipsis pellium murinarum venit commercium: quos tantorum virorum formidavit audacia. Quorum mansionem primam esse in Scythiae solo iuxta paludem Maeotidem, secundo in Maesia Thraciaque et Dacia, tertio supra mare Ponticum, rursus in Scythia legimus habitasse: nec eorum fabulas alicubi reperimus scriptas, qui eos dicunt in Britanniam vel in una qualibet insularum in servitute redactos, et unius caballi praetio quondam redemtos. Aut certe si quis eos aliter dixerit in nostro urbe, quam quod nos diximus, fuisse exortos, nobis aliquid obstrepebit; nos enim potius lectioni credimus, quam fabulis anilibus consentimus. Ut ergo ad nostrum propositum redeamus, in prima sede Scythiae iuxta Maeotidem commanentes, praefati, unde loquimur, Filimer regem habuisse noscuntur. In secundo, id est, Daciae, Thraciaeque et Moesiae solo Zalmoxen, quem mirae philosophicae eruditionis fuisse testantur plerique scriptores annalium. Nam et Zeutam prius habuerunt eruditum, post etiam Dicineum, tertium Zalmoxen, de quo superius diximus. Nec defuerunt, qui eos sapientiam erudirent. Unde et pene omnibus barbaris Gothi sapientiores semper extiterunt, Graecisque pene consimiles, ut refert Dio, qui historias eorum annalesque graeco stilo composuit. Qui dicit primum Zarabos Tereos, deinde vocitatos Pileatos hos, qui inter eos generosi extabant : ex quibus eis et reges, et sacerdotes ordinabantur. Adeo ergo fuere laudati Getae, ut dudum Martem, quem poetarum fallacia deum belli pronuntiat, apud eos fuisse dicant exortum. Unde et Vergilius:
Gradivumque patrem Geticis, qui praesidet arvis.
Quem Martem Gothi semper asperrima placavere cultura. Nam victimae eius mortes fuere captorum : opinantes bellorum praesulem aptius humani sanguinis effusione placandum. Huic praede primordia vovebantur, huic truncis suspendebantur exuviae; eratque illis religionis praeter ceteros insinuatus affectus, quum parenti devotio numinis videretur impendi. Tertia vero sedes supra mare Ponticum, iam humaniores et, ut superius diximus, prudentiores effecti, divisi per familias populi, Vesegothae familiae Balthorum, Ostrogothae praeclaris Amalis serviebant. Quorum studium fuit primum, inter alias gentes vicinas, arcus intendere nervis, Lucano plus historico quam poeta testante: 
Armeniosque arcus Geticis intendite nervis.
Ante quos etiam cantu maiorum facta modulationibus citharisque canebant, Etherpamarae, Hanalae, Fridigerni, Widiculae et aliorum, quorum in hac gente magna opinio est, quales vix heroas fuisse miranda iactat antiquitas. Tunc, ut fertur, Vesosis Scythis lacrimabile sibi potius intulit bellum, eis videlicet, quos Amazonarum viros prisca tradit auctoritas. De queis et feminas bellatrices Orosius in primo volumine professa voce testatur. Unde cum Gothis eum tunc dimicasse evidenter probamus, quem cum Amazonarum viris absolute pugnasse cognoscimus, qui tunc a Borysthene amne, quem accolae Danubium vocant, usque ad Tanain fluvium circa sinum paludis Maeotidis consedebant. Tanain vero hunc dico, qui ex Riphaeis montibus deiectus adeo preceps ruit, ut quum vicina flumina, sive Maeotis, vel Bosphorus gelu solidentur, solus amnium confragosis montibus vaporatus, numquam Scythico duriscit algore. Hic inter Asiam Europamque terminus famosus habetur. Nam alter est ille, qui montibus Chrinnorum oriens, in Caspium mare dilabitur. Danubius autem ortus grande palude, quasi ex mari profunditur. Hic usque ad medium sui dulcis est, et potabilis, piscesque nimii saporis gignit, ossibus carentes, cartilaginem tantum habentes in corporis continentiam. Sed ubi fit Ponto vicinior, parvum fontem suscipit, cui ex Ampheo cognomen est  adeo amarum, ut, cum sit quadraginta dierum itinere navigabilis, huius aquis exiguis immutetur, infectusque, ac dissimilis sui, inter Graeca oppida Callipidas, et Hypannis in mare defluat. Ad cuius ostia insula est in fronte, Achillis nomine. Inter hos terra vastissima, silvis consita, paludibus dubia. 

VI. 

Hic ergo Gothis morantibus, Vesosis, Aegyptiorum rex, in bellum irruit; quibus tunc Tanausis rex erat. Quo proelio ad Phasim fluvium, a quo Phasides aves exortae, in toto mundo epulis potentum exuberant, Tanausis Gothorum rex Vesosi Aegyptiorum occurrit, eumque graviter debellans, in Aegyptum usque persecutus est; et nisi Nili amnis intransmeabilis obstetisseut fluenta, vel munitiones, quas dudum sibi ob incursiones Aethiopum Vesosis fieri praecepisset, ibi in eius eum patria extinxisset. Sed dum eum ibi positum non valuisset laedere, revertens pene omnem Asiam subiugavit, et sibi tunc caro amico Somo, regi Medorum, ad persolvendum tributum subditos fecit. Ex cuius exercitu victores tunc nonnulli provincias subditas contuentes, et in omni fertilitate pollentes, deserto suorum agmine, sponte in Asiae partibus residerunt. Ex quorum nomine, vel genere Pompeius Trogus Parthorum dicit extitisse prosapiam. Unde etiam hodieque lingua Scythica fugaces, quod est Parthi, dicuntur, suoque generi respondentes, inter omnes pene Asiae nationes soli sagittarii sunt, et acerrimi bellatores. De nomine vero, quod diximus eos Parthos, id est fugaces, ita aliquanti ethymologiam traxerunt, ut dicerent Parthi, quia suos refugere parentes. Hunc ergo Thanausim regem Gothorum mortuum inter numina sui populi coluerut.

VII. 

Post cuius decessum exercitu eius cum successores ipsius in aliis partibus expeditionem gerente, feminae Gothorum a quadam vicina gente tentatae,  in praedamque doctae a viris, fortiter resisterunt, hostesque super se venientes cum magna verecundia abegerunt. Qua parata victoria, fretaeque maioris audacia, invicem se cohortantes, arma arripiunt, elegentesque duas audentiores, Lampeto et Marpesiam, principatui subrogarunt. Quae dum curam gerunt, ut et propria defenderent, et aliena vastarent, sortito Lampeto restitit, fines patrios tuendo : Marpesia vero feminarum agmine sumpto, novum genus exercitui duxit in Asiam, diversasque gentes bello superans, alios vero pace concilians, ad Caucasum venit : ibique certum tempus demorans, loci nomen dedit, Saxum Marpesiae. Unde et Vergilius:
Ac si dura silex aut stet Marpesia cautes.
In eo loco, ubi post haec Alexander Magnus portas constituens, Pylas Caspias nominavit : quod nunc Lazorum gens custodit pro munitione Romana. Hic ergo certum temporis Amazones commanentes, confortatae sunt. Unde egressae et Alym fluvium, qui iuxta Garganum civitatem praeterfluit, transeuntes; Armeniam, Syriam, Ciliciamque, Galatiam, Pisidiam, omniaque Asiae oppida, aequa felicitate domuerunt : Ioniam, Aeoliamque conversae, deditas sibi provincias effecerunt. Ubi diutius dominantes, etiam civitates, castraque suo in nomine dicaverunt, Ephesi quoque templum Dianae, ob sagittandi  venandique studium, quibus se artibus tradidissent, effusis opibus, mirae pulchritudinis condiderunt. Tali ergo Scythiae gentis feminae casu Asiae regno potitae, per centum pene annos tenuerunt; et sic demum ad proprias socias in cautes Marpesias, quas superius diximus, repedarunt, in montem scilicet Caucasi. Cuius montis quia facta iterum mentio est, non ab re arbitror, eius tractum, situmque describere, quaudo maximam partem orbis noscitur circuire iugo continuo. Is namque ab Indico mare surgens, qua meridiem respicit, sole vaporatus ardescit. Qua septentrione patet, rigentibus ventis est obnoxius, et pruinis. Mox in Syriam curvato angulo reflexus, licet amnium plurimos emittat, in Asianam tamen regionem Euphratem Tigrimque navigeros ad opinionem maximam perennium fontium cupiosis fundit uberibus. Qui amplexantes terras Assyriorum, Mesopotamiam et appellari faciunt et videri; in sinum Rubri maris fluenta deponentes. Tunc in Boream revertens, Scythicas terras, iugum antefatum magnis flexibus pervagatur : atque ibidem opinatissima flumina in Caspium mare profundens, Araxem, Cyssum, et Cambysen, continuatoque iugo ad Ripheos usque montes extenditur. Indeque Scythicis gentibus dorso suo terminum praebens, ad Pontum usque discendit : consertisque collibus, Histri, quoque fluenta contingit, quo amnis scissus dehiscens, in Scythia quoque Taurus vocatur. Talis ergo, tantusque, et pene omnium montium maximus, excelsas suas erigens summitates, naturali constructione praestat gentibus inexpugnanda munimina. Nam locatim recisus, qua disrupto iugo vallis hiatu patescit, nunc Caspias portas, nunc Armenias, nunc Cilicas, vel secundum locum, quale fuerit, facit : vix tamen plaustro meabilis, lateribus in altitudinem utrinque directis, qui pro gentium varietate diverso vocabulo nuncupatur. Hunc enim Iamnium, mox Propanissimum Indus appellat : Parthus primum Castra, post Nifacen edicit. Syrus et Armenius Taurum, Scytha Caucasum ac Ripheum, iterumque in fine Taurum cognominant : aliaeque conplura gentes huic iugo dedere vocabula. Et quia de eius continuatione pauca libabimus, ad Amazones, unde divertimus, redeamus.

VIII. 

Veritae quae, ne earum proles raresceret, a vicinis gentibus concubitum petierunt : facta nundina semel in anno, ita ut futuri temporis eis deinde revertentibus in idipsum, quicquid partus masculini edidisset, patri redderet : quicquid vero feminei sexus nasceretur, mater ad arma bellica erudiret. Sive, ut quibusdam placet, editis maribus, novercali odio infantis miserandi fata rumpebant : ita apud illas detestabile puerperium erat, quod ubique constat esse votivum. Quae crudelitas illis terrorem maximum cumulabat, opinione vulgata. Nam quae, rogo, spes esset capto, ubi indulgi vel filio nefas habebatur? Contra has, ut fertur, pugnabat Hercules, et Melanes pene plus dolo, quam virtute subegit. Theseus vero Hippoliten in praeda tulit, de qua et genuit Hypolitum. Hae quoque Amazones post haec habuere reginam nomine Penthesileam, cuius Troiano bello extant clarissima documenta. Nam hae feminae usque ad Alexandrum Magnum referuntur tenuisse regnum.

IX. 

Sed ne dicas, de viris Gothorum sermo adsumptus, cur in feminis tamdiu persevet : audi et virorum insignem, et laudabilem fortitudinem. Dio historicus, et antiquitatum diligentissimus inquisitor, qui operi suo Getica titulum dedit; quos Getas iam superiori loco Gothos esse, probavimus, Orosio Paulo dicente : hic Dio regem illis post tempora multa commemorat, nomine Telephum. Ne vero quis dicat hoc nomen a lingua Gothica omnino peregrinum esse: nemo est qui nesciat animadverti usu pleraque nomina gentes amplecti, ut Romani Macedonum, Graeci Romanorum, Sarmatae Germanorum, Gothi plerumque mutuantur Hunnorum. Is ergo Telephus, Herculis filius, natus ex Auge sorore Priami, coniugio copulatus, procerus quidem corpore, sed plus vigore terribilis, paternam fortitudinem propriis virtutibus aequans, Herculis genium formae quoque similitudinem referebat. Huius itaque regnum Moesiam appellavere maiores. Quae provincia ab oriente ostia fluminis Danubii, a meridie Macedoniam, ab occasu Histriam, a septentrione Danubium. Is ergo antefatus habuit bellum cum Danais, in qua pugna Thesandrum ducem Graeciae interemit, et dum Aiacem infestus invadit, Ulissemque persequitur, equo cadente, ipse corruit, Achillisque iaculo foemore sauciatus, diu mederi nequivit. Graecos tamen, quamvis iam saucius, e suis finibus proturbavit, Thelepho vero defnncto, Euryphylus filius successit in regno, ex Priami Phrygum regis germana progenitus. Qui ob Casandrae amorem bello interesse Troiano, ac parentibus soceroque ferre auxilium cupiens, mox ut venit extinctus est.

X. 

Cyrus, rex Persarum, post grande intervallum, et pene post DCXXX annorum tempora, Pompeio Trogo testante, Getarum reginae Thamiri sibi exitiale intulit bellum. Qui elatus ex Asiae victoria, Getas nititur subiugare, in quibus, ut diximus, regnaverat Thamiris. Quae cum ab Abraxe amne Cyri arcere potuisset accessus, transire tamen permisit : eligens armis eum vincere, quam locorum beneficio submovere. Quod et factum est; et veniente Cyro, prima cessit fortuna Parthis in tantum, ut et filium Thamiris, et plurimum exercitum trucidarent : sed iterato Marte, Getae cum sua regina Parthos devictos superant, atque prosternunt, opimamque praedam de eis auferunt : ibique primum Gothorum gens serica vident tentoria. Tunc Thamiris regina acta victoria, tantaque praeda de inimicis potita, in partem Moesiae, (quae nunc ex magna Scythia nomen mutuata, minor Scythia appellata), transiens, ibi in Ponte Moesiae colitur, et Thamiris civitatem suo de nomine aedificavit. Dehinc Darius, rex Persarum, Hystaspis filius, Antyregiri regis Gothorum, filiam in matrimonium expostulavit, rogans pariter atque deterrens, nisi suam peragerent voluntatem. Cuius affinitatem Gothi spernentes, legationem eius frustrarunt. Qui repulsus, furore fiammatus est, et DCC milia armatorum contra ipsos produxit exercitum, verecundiam suam malo pubtico vindicare contendens; navibusque pene a Chalcedonia usque ad Bizantium ad instar pontium tabulatis atque consertis, Thraciam petit et Moesiam; pontemque rursus in Danubio pari modo constructo, duobus mensibus crebris fatigatus intaphis VIII milia perdidit armatorum : timensque ne pons Danubii ab eius adversariis occuparetur, celeri fuga in Thraciam repedavit : nec Moesiae solum sibi credens tutum fore aliquantulum remorandi. Post cuius decessum iterum Xerses filius eius paternas iniurias ulcisci se aestimans, cum suis ducentis et auxiliarium CCC milibus armatorum, rostratas naves mille septingentas, et onerarias tria milia, super Gothos ad bellum profectus; nec tentata  re in conflictu praevaluit, animositate constantiae superatus. Sic namque, ut venerat, absque aliquo certamine suo cum robore recessit. Philippus quoque, pater Alexandri Magni, cum Gothis amicitias copulans, Medopam Gothilae regis filiam accepit uxorem; ut tali affinitate roboratus, Macedonum regna firmaret. Qua tempestate, Dione historico dicente, Philippus inopia pecuniae passus, Udisitanam Moesiae civitatem instructis copiis vastare deliberat, quae tunc propter vicinam Thamoris, Gothis erat subiecta. Unde et sacerdotes Gothorum aliqui, illi qui pii vocabantur, subito patefactis portis, cum citharis et vestibus candidis obviam sunt egressi, patrernis diis, ut sibi propitii Macedones repellerent, voce supplici modulantes. Quos Macedones sic fiducialiter sibi occurrere contuentes stupescunt et, si dici fas est, ab inermibus terrentur armati. Nec mora, soluta acie, quam ad bellum construxerunt, non tantum ab urbis excidio removere: verum etiam et quos foris fuerant iure belli adepti, reddidernut, foedusque inito ad sua reversi sunt. Quem dolum post longum tempus reminiscens egregius Gothorum ductor Sitalcus, CL virorum milibus congregatis, Atheniensibus intulit bellum adversus Perdiccam Macedoniae regem, quem Alexander apud Babyloniam ministri insidiis potans interitum, Atheniensium principatui hereditario iure reliquerat successorem. Magno proelio cum hoc inito Gothi superiores inventi sunt; et sic pro iniuria, qua illi in Moesia dudum fecissent : isti in Graeciam discurrentes, cunctam Macedoniam vastavere.

XI. 

Dehinc regnante in Gothis Sitalco, Buruista Dicineus venit in Gothiam, quo tempore Romanorum Sylla potitus est principatu, quem Dicineus suscipiens Boroista, dedit ei pene regiam potestatem; cuius consilio Gothi Germanorum terras, quas nunc Franci optinent, populati sunt. Caesar vero, qui sibi primus omnium Romanum vindicavit imperium, et pene omnem mundum suae dicioni subegit, omniaque regna perdomuit, adeo ut extra nostrum urbem Oceani sinu repositas insulas occuparet, et qui nec nomen Romanorum auditu quidem noverant, eos Romanis tributarios faceret : Gothos tamen crebro tentans nequivit subicere. Gaius Tiberius iam tertius regnat Romanis: Gothi tamen suo regno incolumes perseverant, quibus hoc erat salubre, aut commodum, aut votivum, ut, quidquid Dicineus eorum consiliarius precepisset, hoc modis omnibus expetendum, hoc utile iudicantes, effectui manciparent. Qui cernens eorum animos sibi in omnibus oboedire, et naturale eos habere ingenium, omnem pene philosophiam eos instruxit; erat namque huius rei magister peritus. Nam ethicam eos erudivit, ut barbaricos mores compescerent : physicam tradens, naturaliter propriis legibus vivere fecit, quas usque nunc conscriptas Bellagines nuncupant : logicam instruens,  eos rationis supra ceteras gentes fecit expertes : practicen ostendens, in bonis actibus conversari suasit : theoreticen demonstrans, signorum duodecim, et per ea planetarum cursus, omnemque astronomiam contemplari edocuit; et quomodo lunaris orbis augmentum sustinet, aut patitur detrimentum, edixit : solisque globus igneus quantum terrenum orbem in mensura excedat, ostendit : aut quibus nominibus, vel quibus signis in polo caeli vergentes, aut revergentes CCCXLIIII stellae ab ortu in occasum praecipites ruant, exposuit. Qualis erat, rogo, voluntas, ut viri fortissimi, quando ab armis quatriduum usque vacassent, doctrinis philosophicis imbuerentur? Videres unum caeli positionem, alium herbarum frugumque explorare naturas; istum lunae commoda incommodaque, illum solis labores attendere, et quomodo rotatu caeli raptus, retro reduci ad partem occiduam, qui ad orientalem plagam ire festinarit, ratione accepta quiescere. Haec et alia nonnulla Dicineus Gothis sua peritia tradens, mirabilis apud eos invenitur; ut non solum mediocribus, imo et regibus imperaret. Elegit namque ex eis tunc nobilissimos prudentioresque viros, quos theologiam instruens, numina quaedam, et sacella venerari suasit, fecitque sacerdotes, nomen illis Pileatorum contradens, ut reor, quia opertis capitibus tiaris, quos pilleos alio nomine nuncupamus, litabant: reliquam vero gentem Capillatos dicere iussit, quod nomen Gothi pro magno suscipientes, adhuc hodie suis cantionibus reminiscuntur. Decedente vero Dicineo, pene pari veneratione habuere Comosicum, quia nec impar erat sollertiae. Hic etenim et rex illis, et pontifex ob suam peritiam habebatur, et in summa iustitia populos iudicabat. 

XII. 

Et hoc rebus excedente humanis, Corillus rex Gothorum in regno conscendit, et per quadraginta annos in Dacia suis gentibus imperavit. Daciam dico antiquam, quam nunc Gepidarum populi possidere noscuntur. Quae patria in conspectu Moesiae trans Danubium corona montium cingitur : duos tantum habens accessus, unum per Boutas, alterum per Tabas. Hanc Gothicam, quam Daciam appellavere maiores (quae nunc, ut diximus, Gepidia dicitur), tunc ab oriente Roxolani, ab occasu Tamazites, a septentrione Sarmatae, et Bastemae, a meridie amnis Danubii fluenta terminabant. Tamatites ab Roxolanis alveo tantum fluvii segregantur. Sed quia Danubii mentio facta est, non ab re iudico pauca de tali amne egregia indicare. Nam hic in Alemannicis arvis exoriens, sexaginta a fonte suo flumina usque ad ostia in Pontum vergentia, per mille ducentorum passuum milia hinc inde suscipiens flumina in modum spinae, quae costas ut cratem intexunt ; omnino amplissimus est, qui in lingua Bessorum Hister vocatur, ducentis tantum pedibus in altum aquam alveo habet profundam. Hic etenim amnis inter caetera flumina immanis omnes superat, praeter Nilum. Haec de Danubio dixisse sufficiat. Ad propositum vero, unde nos digressi sumus, adiuvante Domino redeamus.

XIII. 

Longum namque post intervallum, Domitiano imperatore regnante, eiusque avaritiam metuentes, foedus, quod dudum cum aliis principibus pepigerant Gothi solventes; ripam Danubii iam longe possessam ab imperio Romano, deiectis militibus cum eorum ducibus vastaverunt, cui provinciae tunc post Agrippam Poppaeus praeerat Sabinus, Gothis autem Dorpaneus principatum agebat, quando bello commisso Gothi, Romanis devictis, Poppaei Sabini capite absciso, multa castella et civitates invadentes de parte imperatoris publice depraedarunt : qua necessitate suorum Domitianus cum omni virtute sua in Illyricum properavit, et totius pene reipublicae militibus, ductore Fusco praelato, cum electissimis viris amnem Danubii confertis navibus ad instar pontis transmeare coegit super exercitum Dorpanei. Tum Gothi haut segnes reperti, arma capessunt, primoque conflictu, mox Romanos devincunt, Fuscoque duce extincto, divitias de castris militum despoliant, magnaque potiti per loca victoria, iam proceres suos, quasi qui fortuna vincebant, non puros homines, sed semideos, id est Anses vocavere. Quorum genealogiam ut paucis percurram, ut quo quis parente genitus est, aut unde origo accepta, ubi finem effecit, absque invidia, qui legis vera dicentem ausculta.

XIV. 

Horum ergo, ut ipsi suis in fabulis ferunt, primus fuit Gapt, qui genuit Halmal. Halmal vero genuit Augis: Augis genuit eum, qui dictus est Amala, a quo et origo Amalorum decurrit. Et Amala genuit Isarna: Isarna autem genuit Ostrogotha: Ostrogotha autem genuit Unilt: Unultl genuit Athal: Athal genuit Achiulf: Achiulf genuit Ansilam et Ediulf, Vuldulf et Hermerich: Vuldulf vero genuit Valaravans: Valaravans autem genuit Winitharium: Winitharius quoque genuit Theodemir et Walemir et Widemir: Theodimir genuit Theodericum: Theodericus genuit Amalasuentam: Amalasuenta genuit Athalaricum et Matesuentham, de Utherico viro suo, cuius affinitati generis sic ad eam coniunctas est. Nam supradictus Hermericus, filius Achiulfi genuit Hunnimundum: Hunnimundus autem genuit Thorismundum: Thorismundus vero genuit Berimund: Berimund autem genuit Widericum: Widericus genuit Eutharicum, qui coniunctus Amalasuentae genuit Athalaricum et Mathasuentam; mortuoque in puerilibus annis Athalarico Mathasuenthae Witichis est sociatus de quo non suscepit liberum, adductique simul a Belisario Constantinopolim: et Witichis rebus excedente humanis Germanus patricius fratruelis Iustiniani imp. eam in conubio sumens patriciam ordinariam fecit; de qua et genuit filium item Germanum nomine, Germano vero defuncto ipsa vidua perseverare disponit, quomodo autem aut qualiter regnum Amalorum distructum est, loco suo, si dominus iubaverit, edicimus. Nunc autem ad id, unde digressum fecimus, redeamus doceamusque, quomodo ordo gentis, unde agimus, cursus sui metam explevit, Ablabius enim storicus refert, quia ibi super limbum Ponti, ubi eos diximus in Scythia commanere, ibi pars eorum, qui orientali plaga tenebat, eisque praeerat Ostrogotha, utrum ab ipsius nomine, an a loco, id est orientales, dicti sunt Ostrogothae, residui vero Vesegothae, id est a parte occidua. Et quidem iam superius diximus, eos transito Danubio aliquantum temporis apud Moesiam, Thraciamque vixisse.

XV.  

Ex eorum reliquiis fuit et Maximinus imperator post Alexandrum Mamaeae, ut dicit Symmachus in quinto suae historiae libro. Alexandro, inquit, Caesar mortuo, Maximus ab exercitu factus est imperator, ex infimis parentibus in Thracia natus, a patre Gotho nomine Mecca, matre Alana, quae Ababa dicebatur. Is triennium regnans, dum in Christianos arma commoveret, imperium simul et vitam amisit. Nam hic, Severo imperatore regnante, et natalem filii diem celebrante, post primam aetatem, et rusticanam vitam, de pascuis in militiam venit. Princeps siquidem Severus militares dederat ludos; quod cernens Maximinus, qui erat semibarbarus adolescens, positis praemiis, barbara lingua petit ab imperatore, ut sibi luctandi cum expertis militibus licentiam daret. Severus, ammodum miratus magnitudinem formae (erat enim, ut fertur, statura eius procera ultra octo pedes), iussit eum lixis corporeo nexu contendere, ne quid a rudi homine militaribus viris eveniret iniuriae. Tunc Maximinus sedecim lixas tanta felicitate prostravit, ut vincendo singulos nullam sibi requiem intercapedine temporum daret. Hic, captis praemiis, iussus est in militiam mitti, primaque ei stipendia equesiria fuere. Tertiam post diem, cum imperator prodierat in campum, vidit eum exsultantem more barbarico, iussitque tribuno ut eum coercitum ad Romanam imbueret disciplinam. Ille vero ubi de se intellexit principem loqui, accessit ad eum, equitantemque praeire pedibus coepit. Tum imperator equo adacto in cursum calcaribus incitatum, multos orbes huc atque illuc usque ad suam fatigationem variis inflexibus interpedavit, ac deinde ait illi: « Num quid vis post cursum Thracisce, luctari ? » Respondit: « Quantum libet, imperator. » Ita Severus, ex equo desiliens, recentissimos militum cum eodem certare iussit. At ille septem valentissimos iuvenes ad terram elisit, ita ut antea nihil per intervalla respiraret. Solusque a Caesare et argenteis praemiis, et aureo torque donatus est, iussus deinde inter stipatores degere corporis principalis. Post haec sub Antonino Caracalla ordines duxit, ac saepe famam factis extendens, inter plures militiae gradus, centuriasque strenuitatis suae praetium tulit. Macrino tamen postea in regnum ingresso, recusavit militiam pene triennium, tribunatusque habens honorem, numquam se oculis obtulit Macrini : indignum ducens eius imperium, quod perpetratum facinus erat quaesitum ab Heliogabalo. Dehinc quasi ad Antonini filium revertens, tribunatum suum adiit, et post hunc sub Alexandro Mamaeae contra Parthos mirabiliter dimicavit. Eoque Mogontiaco militari tumultu occiso, ipse exercitus electione absque senatusconsulto effectus est imperator, qui cuncta bona sua in persecutione Christianorum malo voto foedavit, occisusque Aquileiae a Pupione, regnum reliquid Philippo. Quod nos idcirco huic opusculo de Symmachi historia mutuavimus, quatenus gentem, unde agimus, ad regni Romani fastigium usque venisse doceamus. Caeterum causa exegit, ut ad id, unde digressi sumus, redeamus.

XVI. 

Nam gens ista mirum in modum in ea parte, qua versabatur, id est Ponti in litore Scythiae soli, innotuit, sine dubio tanta spatia tenens terrarum, tot sinus maris, tot fluminum cursus, sub cuius saepe dextra Wandalus iacuit, stetit sub pretio Marcomannus, Quadorum principes in servitutem redacti sunt. Philippo namque antedicto regnante Romanis, qui solus ante Constantinum Christianus cum Philippo,  id est filio fuit, cuius et secundo anno regni Roma millesimum annum explevit, Gothi, ut assolet, distracta sibi stipendia sua aegre ferentes, de amicis facti sunt inimici. Nam quamvis remoti sub regibus viverent suis, reipublicae tamen Romanae foederati erant, et annua munera percipiebant. Quid multa ? Transiens tunc Ostrogotha cum suis Danubium, Moesiam, Thraciamque vastavit : ad quem repellendum Decius senator a Philippo dirigitur; qui veniens dum genti nihil praevalet, milites proprios exemptos a militia fecit vita privata degere; quasi eorum neglectu Gothi Danubium transissent, factaque, ut puta in suis vindicta, ad Philippum revertitur. Milites vero videntes, se esse post tot labores militia pulsos, indignati ad Ostrogothae regis Gothorum auxilium confugerunt. Qui excipiens eos, eorumque verbis accensus, mox triginta milia virorum armata produxit ad proelium, adhibitis sibi Taphilis, et Astringis nonnullis. Sed et Carporum tria milia, genus hominum ad bella nimis expeditum, qui saepe Romanis infesti sunt; quos tamen post haec, imperante Dioclitiano, et Galerius Maximinus Caesar de civitate reipublicae Romanae subegit. Is ergo habens Gothos et Peucenos, ab insula Peuce, quae ostio Danubii Ponto mergenti adiacet, Argaitum et Gunthericum nobilissimos suae gentis ductores praefecit. Qui mox Danubium vadati, et secundo Moesiam populati, Marcianopolim eiusdem patriae urbem famosam metropolim aggrediuntur, diuque obsessam, accepta pecunia ab his, qui inerant, reliquere. Et quia Marcianopolim nominavimus, libet aliqua de eius situ breviter intimare. Nam hanc urbem Traianus imperator hac re, ut fertur, aedificavit, eo quod Marciae sororis suae puella, dum lavat in flumine illo, quod nimiae limpiditatis saporisque in media urbe oritur, Potami cognomento, exindeque vellet aquam haurire, casu vas aureum, quod ferebatur, in profundum cecidit, metalli pondere praegravatum longeque post emersit; quod certe non erat usitatum, aut vacuum sorberi, aut certe seme voratum undis respuentibus enatare. His Traianus sub admiratione compertis, fontique numinis quiddam inesse credens, conditam civitatem germanae suae in nomine Marcianopolim nomninavit.

XVII. 

Abhinc ergo, ut dicebamus, post longam obsidionem accepto praemio ditatus Geta, recessit ad pratriam : quem cernens Gepidarum natio subito ubique vincentem, praedisque ditatum, invidia ductus, arma in parentes movet. Quomodo vero Getae, Gepidasque  sint parentes si quaeris, paucis absolvam. Meminisse debes me initio de Scanziae insulae gremio Gothos dixisse egressos cum Berich rege suo, tribus tantum navibus vectos ad citerioris Oceani ripam; quarum trium una navis, ut assolet, tardius vecta, nomen genti fertur dedisse; nam lingua eorum pigra, gepanta dicitur. Hinc factum est, ut paulatim et corruptae nomen eis ex convicio nasceretur. Gepidae namque sine dubio ex Gothorum prosapia ducunt originem : sed quia, ut dixi, gepanta pigrum aliquid tardumque signat, pro gratuito convicio Gepidarum nomen exortum est, quod nec ipsud credo falsissimum. Sunt enim tardioris ingenii, et graviores corporum velocitate. Hi ergo Gepidae tacti invidia, dudum spreta provincia, commanebant in insula Visclae amnis vadis circumacta, quam patrio sermone dicebant Gepidos. Nunc eam, ut fertur, insulam gens Vividaria incolit, ipsis ad meliores terras meantibus. Qui Vividarii ex diversis nationibus ac si in unum asylum collecti sunt, et gentem fecisse noscuntur. Ergo, ut dicebamus, Gepidarum rex Fastida, qui etam gentem excitans, patrios fines per arma dilatavit, Burgundiones pene usque ad internicionem delevit, aliasque nonnullas gentes perdomuit. Gothos quoque male provocans, consanguinitatis foedus prius importuna concertatione violavit : superba admodum elatione iactatus, crescenti populo dum terras coepit addere, incolas patrios reddidit rariores. Is ergo missis legatis ad Ostrogotham, cuius adhuc imperio tam Ostrogothae utrique quam Vesegothae, id est, eiusdem gentes populi subiacebant; inclusum se montium queritans asperitate, silvarumque densitate constrictum : unum poscens e duobus, ut aut bellum sibi, aut locorum suorum spatia praepararet. Tunc Ostrogotha rex Gothorum, ut erat solidi animi, respondit legatis, bellum se quidem talem horrere, durumque fore, et omnino scelestum armis confligere cum propinqis, loca vero non cedere. Quid multa? Gepidae in bella irruunt, contra quos, ne nimii iudicarentur, movit et Ostrogotha procinctum, conveniuntque ad oppidum Galtis, iuxta quod currit fluvius Aucha, ibique magna partium virtute certatum est; quippe quos in se et armorum, et pugnaei similitudo commoverat. Sed causa melior, vivaxque ingenium iuvat Gothos : inclinata denique parte Gepidarum, proelium nox diremit. Tunc relicta suorum strage, Fastida rex Gepidarum properavit ad patriam, tam pudendis opprobriis humiliatus, quam fuerat elatione erectus. Redeunt victores Gothi, Gepidarum discessione contenti, suaque in patria nostri in pace versantur, usque dum eorum praevius existeret Ostrogotha.

XVIII. 

Post cuius decessum Cniva, exercitum dividens in duas partes, nonnullos ad vastandum Moesiam dirigit, sciens eam neglegentibus principibus defensoribus destitutam. Ipse vero cum LXX milibus ad Eustesium, id est Novas conscendit : unde a Gallo duce remotus, Nicopolim accedit, quae iuxta latrum fluvium est constituta notissima; quoniam devictis Sarmatis Traianus eam fabricavit, et appellavit Victoriae civitatem : ubi Decio superveniente imperatore, tandem Cniva in Haemoniae partes, quae non longe aberant, recessit : inde apparatu disposito Philippopolim ire festinans. Cuius secessum Decius imperator cognoscens, et ipsius urbi ferre subsidium gestiens, iugo montis transacto, ad Berroeam venit. Ibique dum equos, exercitumque lassum refoveret, ilico Cniva cum Gothis in modum fulminis ruit, vastatoque Romano exercitu, imperatorem cum paucis, qui fugere quiverant, ad Thusciam, rursus trans Alpes in Moesiam proturbavit : ubi tunc Gallus dux limitis cum plurima manu bellantium morabatur, collectoque tam exinde, quam de hoste exercitu, futuri belli reparat aciem. Cniva vero diu obsessam invadit Philippopolim; praedaque potitus, Priscum ducem, qui inerat, sibi foederavit, quasi cum Decio pugnaturum. Venientesque ad conflictum, ilico Decii filium sagitta saucium crudeli funere confodiunt. Quod pater animadvertens, licet ad confortandos animos militum fertur dixisse: « Nemo tristetur: perditio unius militis non est rei publicae deminutio  » : tamen paternum affectum non ferens, hostes invadit, aut mortem aut ultionem filii exposcens, veniensque abrupto Moesiae civitatem, circumseptus a Gothis et ipse extinguitur, imperii finem vitaeque terminum faciens. Qui locus hodieque Decii ara dicitur, eo quod ibi ante pugnam mirabiliter idolis immolasset.

XIX. 

Defuncto tunc Decio, Gallus et Volusianus regno potiti sunt Romanorum, quando et pestilens morbus pene istius necessitatis consimilis, ut nos ante hos novem annos experti sumus, faciem totius orbis foedavit, supra modum quoque Alexandriam, totiusque Aegypti loca devastans, Dionysio historico super hanc cladem lacrimabiliter exponente, quam et noster conscripsit venerabilis martyr Christi episcopus Cyprianus in libro cuius titulus est de Mortalitate. Tunc et Aemylianus quidam, Gothis saepe ob principum neglegentiam Moesiam devastantibus, ut vidit licere, nec a quoquam sine magno rei publicae dispendio removeri, similiter suae fortunae arbitratus posse evenire, tyrannidem in Moesiam arripuit; omnique manu militari ascita, coepit urbes et populos devastare. Contra quem intra paucos menses multitudo apparatus accrescens, non minimum incommodum rei publicae parturivit; qui tamen in ipso pene nefario conatus sui initio extinctus, et vitam et imperium, quod invadebat, amisit. Supra dicti vero Gallus et Volusianus imperatores, quamvis vix biennio in imperio perseverantes, ab hac luce migrarint; tamen ipso biennio, quo affuere, ubique pacati, ubique regnavere gratiosi, praeterquam unum eorum fortunae reputatum est, id est generalis morbus : sed hoc ab imperitis et calumniatoribus, qui vitam solent aliorum dente maledico lacerare. Hi ergo mox ut imeprium adepti sunt, foedus cum gente Gothorum pepigere, et nec longo intervallo utriusque regibus occumbentibus Gallienus arripuit principatum.

XX. 

Hoc in omni lascivia resoluto, Respa, et Veduco, Thuro, Varoque duces Gothorum sumptis navibus Asiam transiere, fretum Hellesponticum transvecti : ubi multis eius provinciae civitatibus populatis, opinatissimum illud Ephesi Dianae templum, quod dudum dixeramus Amazonas condidisse, igne succendunt : partibus Bithiniae delati, Chalcedonam subvertere, quam postea Comelius Abitus aliqua parte reparavit. Quae hodieque quamvis regiae urbis civiitate congaudeat : signa tamen ruinarum suarum aliquanta ad indicia retinet posteritatis. Hac ergo felicitate Gothi, qua intravere partibus, Asiae praeda spolioque potiti, Hellesponticum fretum retransmeant, vastantes itinere suo Troiam, Iliumque, quae vix a bello illo Agamemnoniaco aliquantulum respirantes, rursus hostili mucrone deletae sunt. Post Asiae ergo tale excidium, Thracia eorum experta est feritatem. Nam ibi ad radices Haemi montis mari vicinam Anchialos civitatem aggressi mox adeunt, urbem, quam dudum Sardanaphalus, rex Parthorum, inter limbum maris et Haemi radices locasset. Ibi enim multis feruntur mansisse diebus, aquarum calidarum delectati lavacris, quae ad quintodecimo miliario Anchialitanae civitatis sunt sitae, ab imo sui fontis igni scaturrientes, et inter reliqua totius mundi thermarum innumerabilium loca omnino precipue ad sanitatem infirmorum efficacissima. Exinde ergo ad proprias sedes regressi.

XXI.  

Post haec a Maximiano imperatore ducuntur in auxilio Romanorum contra Parthos rogati, ubi datis auxiliariis, fideliter decertati sunt. Sed postquam Caesar Maximianus pene cum eorum solatio Narsem regem Persarum Saporis Magni nepotem fugasset, eiusque omnes opes, simulque uxores, et filios depraedasset, Achillemque in Alexandria cum Dioclitiano superasset, et Maximianus Herculius in Africa Quinquegentianos adtrivisset, pacem rei publicae nancti, coepere quasi Gothos neglegere. Nam sine ipsis dudum contra quasvis gentes Romanus exercitus difficile decertatus est. Apparet namque frequenter, quomodo invitabantur, sic ut et sub Constantino rogati sunt, et contra cognatum eius Licimum arma tulere, eumque devictum, et in Thessalonica clausum, privatum imperio, Constantini victoris gladio trucidarunt. Nam et dum famosissimam, et Romae aemulam in suo nomine conderet civitatem, Gothorum interfuit operatio, qui foedere inito cum imperatore, quadraginta suorum milia illi in solatia contra gentes varias obtulere; quorum et numerus, et militia usque ad praesens in re publica nominatur, id est, Foederati. Tunc etenim sub Ariarici, et Aorici regum suorum florebant imperio. Post quorum decessum successor regni extitit Geberich, virtutis et nobilitatis eximiae.

XXII. 

Nam hic Hilderitc patre natus, avo Ovida, proavo Cnivida, gloriam generis sui factis illustribus exaequavit : primitias regni sui mox in Wandalica gente extendere cupiens, contra Visumar eorum rege qui Asdingorum e stirpe, quod inter eos eminet, genusque indicat bellicosissimum, Dexippo historico referente, qui eos ab Oceano ad nostrum limitem vix in anni spatio pervenisse testatur prae nimia terrarum immensitate. Quo tempore erant in eo loco manentes, ubi Gepidae sedent,, iuxta flumina Marisia, Miliare et Gilfil, et Grissia, qui omnes supradictos excedit. Erant namque illis tunc ab oriente Gothi, ab occidente Marcomanni, a septentrione Hermunduri, a meridie Histrer, qui et Danubius dicitur. Hic ergo Wandalis commorantibus bellum indictum est a Geberich rege Gothorum ad littus praedicti amnis Marisiae, ubi tunc diu certatum est ex aequali. Sed mox ipse rex Wandalorum Wisimar magna cum parte gentis suae prosternitur. Geberich vero Gothorum ductor eximius, superatis depraedatisque Wandalis, ad propria loca unde exierat remeavit. Tunc perpauci Wandali qui evasissent, collecta imbellium suorum manu, infortunatam patriam relinquentes, Pannoniam sibi a Constantino principe petiere, ibique per XL annos plus minus sedibus locatis, imperatorum decretis ut incolae famularunt. Unde iam post longum ab Stilicone magistro militum, et exconsule, atque patricio invitati, Gallias occupavere, ubi finitimos depraedantes, non adeo fixas sedes habuere.

XXIII. 

Gothorum rege Greberich rebus excedente humanis, post temporis aliquod Ermanaricus nobilissimus Amalorum in regno successit, qui multas, et bellicosissimas Arctoas gentes perdomuit, suisque parere legibus fecit. Quem merito nonnulli Alexandro Magno conparavere maiores. Habebat siquidem quos domuerat, Golthos, Scythas, Thiudos in Aunxis, Vasinabroncas, Merens, Mordensimnis, Rocas, Tadzans, Athaul, Navego, Bubegentas, Coldas; et cum tantorum servitio clarus haberetur, non passus est nisi et gentem Erulorum, quibus praeerat Alaricus, magna ex parte trucidatam, reliquam suae subegeret dicioni. Nam praedicta gens, Ablavio historico referente, iuxta Maeotidas paludes habitans in locis stagnantibus, quas Graeci Ele vocant, Eruli nominati sunt : gens quanto velox, eo amplius superbissima. Nulla siquidem erat tunc gens, quae non levem armaturam in acie sua ex ipsis elegerint. Sed quamvis velocitas eorum ab aliis saepe bellantibus non evacuetur : Gothorum tamen stabilitati subiacuit et tarditati; fecitque causa fortunae, ut et ipsi inter reliquas gentes Getarum regi Ermanarico serviverin. Post Erulorum caedem idem Ermanaricus in Venetos arma commovit; qui quamvis armis desperiti, sed numerositate pollentes, primo resistere conabantur. Sed nihil valet multitudo in bello, praesertim ubi et multitudo armata advenerit : nam hi, ut initio expositionis, vel catalogo gentium dicere coepimus, ab una stirpe exorti, tria nunc nomina reddidere, id est ,Veneti, Antes, Sclavi; qui quamvis nunc, ita facientibus peccatis nostris, ubique desaeviunt; tamen tune omnes Ermanarici imperiis serviere. Aestorum quoque similiter nationem, qui longissima ripa Oceani Germanici insident, idem ipse prudentiae virtute subegit, omnibusque Scythiae, et Germaniae nationibus ac si propriis laboribus imperavit.

XXIV. 

Post autem non longi temporis intervallo, ut refert Orosius, Hunnorum gens omni ferocitate atrocior exarsit in Gothos. Nam hos, ut refert antiquitas, ita extitisse comperimus, Filimer rex Gothorum, et Gadarici Magni filius, post egressum Scanziae insulae iam quinto loco tenens principatum Getarum, qui et terras Scythicas cum sua gente introisse, sicut a nobis dictum est, reperit in populo suo quasdam magas mulieres, quas patrio sermone Aliorumnas is ipse cognominat; easque habens suspectas, de medio sui proturbat, longeque ab exercitu suo fugatas, in solitudinem coegit terrae. Quas spiritus inmundi per eremum vagantes dum vidissent, et earum complexibus in coitu miscuissent, genus hoc ferocissimum edidere; quod fuit primum inter paludes minutum, tetrum, atque exile, quasi hominum genus, nec alia voce notum, nisi quae humani sermonis imaginem assignabat. Tali ergo Hunni stirpe creati, Gothorum finibus advenere. Quorum natio saeva, ut Priscus historicus refert, Maeotida palude ulteriorem ripam insedit, venatione tantum, nec alio labore experta, nisi quod postquam crevisset in populos, fraudibus et rapinis vicinam gentem conturbavit. Huius ergo, gentis, ut assolent, venatores dum in interioris Maeotidis ripa venationes inquirunt, animadvertunt quomodo ex improviso cerva se illis obtulit, ingressaque palude nunc progrediens, nunc subsistens, indicem viae se tribuit. Quam secuti venatores, paludem Maeotidam, quam imperviam ut pelagus axistimabant, pedibus transiere. Mox quoque, ut Scythica terra ignotis apparuit, cerva disparuit. Quod credo spiritus illi, unde progeniem trahunt, ad Scytharum invidiam egere. Illi vero, qui praeter Maeotidam paludem alium mundum esse penitus ignorabant, admiratione inducti terrae Scythae et ut sunt sollertes, iter illud nulli ante hanc aetatem notissimum, divinitus sibi ostensum rati, ad suos redeunt, rei gestum edicunt, Scythiam laudant, persuasaque gente sua, via, quam cerva indice dedicere, ad Scythiam properant, et quantoscumque prius in ingressu Scytharum habuere, litavere Victoriae, reliquos perdomitos subegere. Nam mox ingentem illam paludem transiere, ilico Alipzuros, Alcidzuros, Itimaros, Tuncassos, et Boiscos, qui ripae istius Scythiae insedebant, quasi quidam turbo gentium rapuere. Alanos quoque pugna sibi pares, sed humanitate, victu formaque dissimiles, frequenti certamine fatigantes subiugavere. Nam et quos bello forsitan minime superabant, vultus sui terrore nimium pavorem ingerentes; terribilitate fugabant, eo quod erat eis species pavenda nigredine, sed velut quaedam, si dici fas est, deformis offa, non facies, habensque magis puncta, quam lumina. Quorum animi fiduciam torvus prodit aspectus, qui etiam in pignora sua primo die nata desaeviunt. Nam maribus ferro genas secant, ut antequam lactis nutrimenta percipiant, vulneris cogantur subire tolerantiam. Hinc imberbes senescunt, et sine venustate ephebi sunt; quia facies ferro sulcata, tempestivam pilorum gratiam per cicatrices absumit. Exigui quidem forma, sed arguti, motibus expediti, et ad equitandum promptissimi : scapulis latis, et ad arcus sagittasque parati : firmis cervicibus, et in superbia semper erecti. Hi vero sub hominum figura vivunt belluina saevitia. Quod genus expeditissimum, multarumque nationum grassatorem Getae ut viderunt, expavescunt : suoque cum rege deliberant qualiter se a tali hoste subducant. Nam Ermanaricus, rex Gotborum, licet, ut superius retulimus, multarum gentium exstiterit triumphator : de Hunnorum tamen adventu dum cogitat, Roxolanorum gens insida, quae tunc inter alias illi famulatum exhibebat, tali eum nanciscitur occasione decipere. Dum enim quandam mulierem Sanielh nomine ex gente memorata, pro mariti fraudulento discessu, rex furore commotus, equis ferocibus illigatam, incitatisque cursibus, per diversa divelli praecipisset : fratres eius Sarus, et Ammius, germanae obitum vindicantes, Ermanarici latus ferro petierunt : quo vulnere saucius, aegram vitam corporis imbecillitate contraxit. Quam adversam eius valitudinem captans Balamir rex Hunnorum, in Ostrogothas movit procinctum : a quorum societate iam Vesegothae discessere, quam dudum inter se iuncti habebant. Inter haec Ermanaricus tam vulneris dolorem, quam etiam Hunnorum incursiones non ferens, grandaevus et plenus dierum, centesimo decimo anno vitae suae defunctus est. Cuius mortis occasio dedit Hunnis praevalere in Gothis illis, quos dixeramus orientali plaga sedere, et Ostrogothas nuncupari. 

XXV. 

Vesegothae, id est, illi alii eorum socii, et occidui soli cultores, metu parentum exterriti, quidnam de se propter gentem Hunnorum deliberarent, ambigebant:  diuque cogitantes, tandem communi placito legatos ad Romaniam direxere, ad Valentem imperatorem, fratrem Valentiniani imperatoris senioris, ut partem Thraciae, sive Moesiae, si illis traderet ad colendum, eius legibus subderentur. Et ut fides uberior illis haberetur, promittunt se, si doctores linguae suae donaverit, fieri Christianos. Quo Valens comperto, mox gratulabundus annuit, quod ultro petere voluisset; susceptosque in partibus Moesiae Getas, quasi murum regni sui contra caeteras gentes statuit. Et quia tunc Valens imperator Arianorum perfidia saucius, nostrarum partium omnes ecclesias obturasset, suae partis fautores ad illos dirigit praedicatores, qui venientes rudibus et ignaris illico perfidiae suae virus defundunt. Sic quoque Vesegothae a Valente imperatore Ariani potius, quam Christiani effecti. De caetero tam Ostrogothis, quam Gepidis parentibus suis per affectionis gratiam evangelizantes, huius perfidiae culturam edocentes, omnem ubique linguae huius nationem ad culturam huius sectae invitavere. Ipsi quoque, ut dictum est, Danubium transmeantes, Daciam Ripensen, Moesiam, Thraciamque permisso principis insedere.

XXVI. 

Evenit his, ut adsolet gentibus necdum bene loco fundatis, penuria famis. Coepere autem primates eorum et duces, qui regum vice illis praeerant, id est Fridigernus, Alatheus et Safrach, exercitus inopiam condolere, negotiationemque a Lupicino, Maximoque Romanorum ducibus expetere. Verum quid non auri sacra fames compellit adquiescere? Coeperunt duces, avaritia compellente, non solum ovium, boumque carnes, verumetiam canum, et immundorum animalium morticina eis pro magno contradere : adeo, ut quemlibet mancipium in unum panem, aut decem libras in inam camem mercarentur. Sed iam mancipiis, et supellectili deficientibus, filios eorum avarus mercator victus necessitate exposcit. Haut enim secus parentes faciunt, salutem suorum pignorum providentes, satius deliberant ingenuitatem perire, quam vitam; dum misericorditer alendus quis venditur, quam moriturus servatur. Contigit etenim, illo sub tempore aerumnoso, ut Lupicinus ductor Romanorum Fritigemum Gothorum regulum ad convivium invitaret, dolumque ei, ut post exitus docuit, moliretur. Sed Fridigemus doli nescius, cum paucorum comitatu ad convivium veniens, dum intus in preturio aepularetur, clamorem miserorum morientium audiret, iamque alia in parte socios eius reclausos, dum milites ducis sui iussu trucidare conarentur, et vox morientium duriter emissa iam suspectis auribus intonaret; illico apertos ipsos dolos cognoscens Fritigernus, evaginato gladio e convivio, non sine magna temeritate, velocitateque egreditur, suosque socios ab imminenti morte ereptos ad necem Romanorum instigat. Qui, nancta occasione votiva, elegerunt viri fortissimi in bello magis, quam in fame deficere, et illico in ducum Lupicini et Maximi armantur occisionem. Illa namque dies Gothorum famem, Romanorumque securitatem ademit : coeperuntque Gothi iam non ut advenae et peregrini, sed ut cives et domini possessoribus imperare, totasque partes septentrionales usque ad Danubium suo iuri tenere. Quod comperiens in Antiochia Valens imperator, mox armato exercitu, in Thraciarum partes digreditur; ubi lacrimabili bello commisso, vincentibus Gothis, in quodam praedio iuxta Adrianopolim saucius ipse refugiens, ignorantibusque, quod imperator in tam vili casula delitisceret, Gothis, igneque ut adsolet saeviente ab inimico supposito cum regali pompa crematus est, haud secus quam Dei prorsus iudicio; ut ab ipsis igne combureretur, quos ipse veram fidem petentes in perfidiam declinasset, et ignem caritatis ad gehenae ignem detorsisset. Quo tempore Vesegothae Thraciam, Daciamque Ripensen post tanti gloriam trophaei, tamquam solo genitali potiti, coeperunt incolere.

XXVII. 

Sed Theodosium ab Hispania Gratianus imperator electum in orientali principatu loco Valentis patrui subrogat, militarique disciplina mox in meliori statu reposita; ignaviam priorum principum, et desidiam exclusam Gothus ut sensit, pertimuit. Nam imperator acri omnino ingenio, virtuteque, et consilio clarus, cum praeceptorum saeveritate, et liberalitate, blanditieque sua remissum exercitum ad fortia provocaret. At vero ubi milites principe meliore mutato fiduciam acceperunt, Gothos impetere tentant, eosque Thraciae finibus pellunt : sed Theodosio principe pene tunc usque ad disperationem aegrotante, datur iterum Gothis audacia, divisoque exercitu, Fridigernus ad Thessaliam praedandam, Epiros, et Achaiam digressus est : Alatheus vero et Safrac cum residuis copiis Pannoniam petierunt. Quod quum Gratianus imperator, qui tunc Roma in Gallias ob incursionem Wandalorum recesserat, comperisset, quia, Theodosio fatali desperatione succumbente, Gothi magis saevirent, mox ad eos collecto venit exercitu; nec tamen fretus in armis, sed gratia eos muneribusque victurus, pacemque et victualia illis concedens, cum ipsis inito foedere fecit. Ubi vero post haec Theodosius convaluit imperator, reperitque Gratianum cum Gothis et Romanis pepigisse fordus, quod ipse optaverat, admodum grato animo ferens, et ipse in hac pace consensit. 

XXVIII. 

Athanaricum quoque regem, qui tunc Frdtigerno successerat, datis sibi muneribus sociavit moribus suis benignissimis, et ad se eum in Constantinopolim accedere invitavit. Qui omnino libenter acquiescens, regiam urbem ingressus est, miransque: « En, inquid, cerno, quod saepe incredulus audiebam, famam videlicet tantae urbis;» et huc illuc oculos volvens, nunc situm urbis, commeatuque navium, nunc moenia clara prospectans mi,ratur, populosque diversarum gentium quasi fonte in uno e diversis partibus scaturiente unda, sic quoque militem ordinatum aspiciens: « Deus, inquit, sine dubio terrenus est imperator, et quisquis adversus eum manum moverit, ipse sui sanguinis reus existit. » In tali ergo admiratione, maioreque a principe honore suffultus, paucis mensibus interiectis ab hac luce migravit. Quem princeps affectionis gratia pene plus mortuum, quam vivum honorans, dignae tradidit sepulturae; ipse quoque in exequiis feretro eius praeiens. Defuncto ergo Athanarico, cunctus exercitus in servitio Theodosii imperatoris perdurans, Romano se imperio subdens, cum milite velut unum corpus effecit, militiaque illa dudum sub Constantino principe foederatorum renovata, et ipsi dicti sunt Foederati. E quibus imperator contra Eugenium tyrannum, qui occiso Gratiano Gallias occupasset, plus quam viginti milia armatorum fideles sibi, et amicos intellegens secum duxit, victoriaque de praedicto tyranno potitus, ultionem exegit.

XXIX. 

Postquam vero Theodosius amator pacis generisque Gothorum rebus excessit humanis, coeperuntque eius filii utramque rempublicam luxuriose viventes adnihilare, auxiliariisque suis, id est Gothis consueta dona subtrahere. Mox Gothis fastidium eorum increvit, verentesque ne longa pace eorum resolveretur fortitudo, ordinato super se regem Alaricum, cui erat post Amalos secunda nobilitas, Baltharumque ex genere origo mirifica, qui dudum ob audaciam virtutis Baltha, id est audax nomen inter suos acceperat. Mox ut ergo antefatus Alaricus creatus est rex, cum suis deliberans suasit eos suo labore quaerere regna, quam alienis per otium subiacere : et sumpto exercitu per Pannonias, Stilicone et Aureliano consulibus, et per Firmium dextro latere quasi viris vacuam intravit Italiam. Nulloque penitus obsistente, ad pontem applicavit Condidiani, qui tertio miliario ab urbe erat regia Ravennate. Quae urbs inter paludes, et pelagus, interque Padi fluenta uni tantum patet accessui, cuius dudum, ut tradunt maiores, possessores Eneti, id est laudabiles, dicebantur. Haec in sinu regni Romani super mare Ionium constituta, in modum influentium aquarum redundatione concluditur. Habet ab oriente mare, ad quod qui recto cursu de Corcyra, atque Helladis partibus navigat dextrum latus, primum Epirum, dehinc Dalmatiam, Liburniam, Histriamque, et sic Venetias radens palmula navigat. Ab occidente vero habet paludes, per quas uno angustissimo introitu ut porta relicta est. A septentrionale quoque plaga ramus illi ex Pado est, qui Fossa vocitatur Asconis. A meridie item ipse Padus, quem solum fluviorum regem dicunt, cognomento Eridanus, ab Augusto imperatore altissima fossa demissus, qui septima sui alvei parte per mediam influit civitatem, ad ostia sua amoenissimum portum praebens, classem ducentarum quinquaginta navium, Dione referente, tutissima dudum credebatur recipere statione. Qui nunc, ut Favius ait, quod aliquando portus fuerat, spatiosissimos hortos ostendit, arboribus plenos : verum de quibus non pendeant vela, sed poma. Trino siquidem urbs ipsa vocabulo gloriatur, trigeminaque positione exultat, id est, prima Ravenna, ultima Classis, media Caesarea inter urbem et mare, plena mollitie, arenaque minuta, vectationibus apta.

XXX. 

Verum enimvero quum in eius vicinitate Vesegotharum applicuisset exercitus, et ad Honorium imperatorem, qui intus residebat, legationem misisset quatenus si permitteret, ut Gothi pacati in Italia residerent, sic eos cum Romanorum populo vivere, ut una gens utraque credere posset: sin autem aliter, bellando quis quem valebat, expelleret; etiam securus qui victor existeret, imperaret. Honorius imperator utraque pollicitationem formidans, suoque cum senatu inito consilio, quomodo eos fines Italos expelleret, deliberabat. Cui ad postremum sententia sedit quatenus provincias longe positas, id est, Gallias, Hispaniasque, quas pene iam perdidisset et Gizericichias Wandalorum regis vastaret irruptio, si valeret, Alaricus, sua cum gente sibi tamquam lares proprias vindicaret, donatione sacro oraculo confirmata. Consentiunt Gothi, hac ordinatione, et ad traditam sibi patriam proficiscuntur. Post quorum discessum nec quicquam mali in Italia perpetratum, Stilico patricius, et socer Honorii imperatoris (nam utramque eius filiam, id est Mariam et Ermantiam, quas sibi princeps unam post unam sociavit, utramque virginem et intactam Deus ab hac luce migrare praecepit) hic ergo Stilico ad Polentiam civitatem in Alpibus Cottiis locatam dolose accedens, nihilque mali suspicantibus Gothis, ad necem totius Italiae suamque deformitatem ruit in bellum. Quem ex inproviso Gothi cernentes, primo perterriti sunt : sed mox recollectis animis, et, ut solebant, hortatiionibus excitati, omnem pene exercitum Stiliconis in fugam conversum, usque ad internicionem deiciunt, furibundoque animo arreptum iter deserunt, et in Liguriam post se, unde iam transierant, revertuntur; eiusque praedis spoliisque potiti, Aemyliam pari tenore devastant, Flamminiaeque aggerem inter Picenum et Thusciam, usque ad urbem Romam discurrentes, quicquid inter utrumque latus fuit, in praedam diripiunt, ad postremum Romam ingressi, Alarico iubente, spoliant tantum; non autem, ut solent gentes, ignem supponunt, nec locis sanctorum in aliquo penitus iniuriam inrogari patiuntur. Exindeque egressi, per Campaniam, et Lucaniam simili clade peracta, Bruttios accesserunt : ubi diu residentes, ad Siciliam, et exinde ad Africam transire deliberant. Bruttiorum siquidem regio in extremis Italiae finibus australi interiacens parti, angulus eius Appenini montis initium facit, Adriaeque pelagus ut lingua porrecta a Tyrreno aestu seiungens, nomen quondam a Bruttia sortitur regina. Ibi ergo veniens Alaricus rex Vesegotharum cum opibus totius Italiae, quas in praeda diripuerat, et exinde, ut dictum est, per Siciliam in Africam quietam patriam transire disponit. Cuius, quia non est liberum quodcumque homo sine notu Dei disposuerit, fretum illud horribile aliquantas naves submersit, plurimas conturbavit. Qua adversitate repulsus Alaricus, dum secum quid ageret deliberaret, subito immatura morte praeventus rebus humanis excessit. Quem nimia dilectione lugentes Barentinum amnen iuxta Consentinam civitatem de alveo suo derivant. Nam hic fluvius a pede montis iuxta urbem dilapsus fluit unda salutifera. Huius ergo in medio alveo, collecto captivorum agmine, saepulturae locum effodiunt, in cuius foveae gremio Alaricum cum multis opibus obruunt, rursusque aquas in suum alveum reducentes, ne a quoquam quandoque locus cognosceretur, fossores omnes interemerunt. 

XXXI. 

Mortuo Alarico, regnum Athaulfo, eius consanguineo, et forma et mente conspicuo, tradunt. Nam erat quamvis non adeo proceritate staturae formatus, quantum pulchritudine corporis vultuque decorus. Qui suscepto regno revertens item ad Romam, si quid primum remanserat, more locustarum erasit : nec tantum privatis divitiis Italiam spolians, imo et publicis, imperatore Honorio nihil resistere praevalente; cuius et germanam Placidiam, Theodosii imperatoris ex altera uxore filiam, urbe captivam abduxit. Quam tamen ob generis nobilitatem, formaeque pulchritudinem, et integritatem castitatis attendens, in Forolivii Aemiliae civitate suo matrimonio copulavit; ut gentes, hac societate comperta, quasi adunata Gothis republica efficacius terrerentur, Honoriumque Augustum, quamvis opibus exhaustum, tamen quasi cognatum grato animo derelinquens, Gallias tendit : ubi cum advenisset, vicinae gentes perterritae, in suis se finibus coeperunt continere, quae dudum crudeliter Gallias infestassent, tam Franci, quam Burgondiones. Nam Wandali et Alani, quos superius diximus, permissu principum Romanorum utramque Pannoniam resedere; nec ibi sibi ob metum Gothorum arbitrantes tutum fore, si reverterentur, ad Gallias transiere. Sed mox a Galliis, quas ante non multum tempus occupassent, fugientes, Hispanias se reclusere : adhuc memores ex relatione maiorum suorum, quid dudum Geberich Gothorum rex genti suae prestitisset incommodi, vel quomodo eos virtute sua patrio solo expulisset. Tali ergo casu Galliae Athaulfo patuere venienti. onfirmato ergo Gothis regno in Galliis Hispanorum casu coepit dolere, eosque deliberans a Wandalorum incursibus eripere, suas opes Barcilonam cum certis fidelibus derelictis, plebeque imbelli interiores Hispanias introivit : ubi saepe cum Wandalis decertans, tertio anno postquam Gallias, Hispaniasque domuisset, occubuit; gladio ilio perforato Vervulfi, de cuius solitus erat ridere statura. Post cuius mortem Regericus rex constituitur : sed et ipse suorum fraude peremptus, ocius regnum cum vita reliquit.

XXXII. 

Dehinc iam quartus ab Alarico rex constituitur Valia, nimis destrictus, et prudens : contra quem Honorius imperator Constantium virum industria militari pollentem, multisque proeliis gloriosum cum exercitu dirigit : veritus ne foedus dudum cum Athaulfo initum ipse turbaret, et aliquas rursus in republica insidias moliretur, vicinis sibi gentes repilsis; simulque desiderans germanam suam Placidiam subiectionis opprobrio liberare : paciscens cum Constantio, ut, aut bello aut pace, vel quoquo modo, si eam potuisset, ad suum regnum revocaret, eique eam in matrimonium sociaret. Quo placito Constantius ovans cum copia armatorum, et pene iam regio apparatu, Hispanias petit. Cui Valia rex Gothorum non cum minori procinctu ad claustra Pyrenaei occurrit : ubi ab utraque parte legatione directa, ita convenit pacisci; ut Placidiam sororem principis redderet, suaque solatia Romanae reipublicae, ubi usus exigeret, non denegaret. Eo namque tempore Constantinus quidam apud Gallias invadens imperium, filium suum Constantem ex monacho fecerat Caesarem; sed non diu tenens regnum praesumptum, mox foederatis Gothis Romanisque, ipse occiditur Arelati, filius vero eius Viennae. Post quos item Iovinus ac Sebastianus pari temeritate rempublicam occupandam existimantes, pari exitio periere. Nam duodecimo anno regni Valiae, quando et Hunni post pene quinquaginta annos invasa Pannonia a Romanis et Gothis expulsi sunt, videns Valia Wandalos in suis finibus, id est Hispaniae solo, audaci temeritate ab interioribus partibus Galliae, ubi eos fugaverat dudum Athaulfus, egressos cuncta in praedis vastare, eo tempore, quo Hierius et Ardaburius consules exstitissent; nec mora, mox contra eos movit exercitum.

XXXIII.  

Sed Gizericus rex Wandalorum iam a Bonifacio in Africam invitatur, qui Valentiniano principi veniens in offensam, non aliter quam se malo reipublicae potuit vindicare. Is ergo suis praecibus eos invitans, per tractum angustum, quod dicitur fretum Gaditanum, et vix septem milibus Africam ab Hispaniis dividit, ostioque maris Tyrrheni Oceani aestum egerit, transposuit. Erat namque Gizericus iam Romanorum clade in urbe notissimus, statura mediocris, et equi casu claudicans, animo profundus, sermone rarus, luxuriae contemptor, ira turbidus, habendi cupidus, ad sollicitandas gentes providentissimus, semina contentionum iacere, odia miscere paratus. Tali Africae rempublicam precibus Bonifacii, ut diximus, invitatus intravit : ubi ad divinitatem, ut fertur, accepta auctoritate diu regnans, ante obitum suum filiorum agmen accitum ordinavit, ne inter ipsos de regni ambitione dissensio esset : sed ordine quisque et gradu suo, qui aliis superviveret, id est, seniori suo fieret sequens successor, et rursus ei posterior eius. Quod observantes per annorum multorum spatia, regnum feliciter possedere; nec, quod in reliquis gentibus adsolet, intestino bello foedati sunt, suoque ordine unus post unum regnum suspiciens, in pace populis imperarunt. Quorum ordo iste, ac successio fuit. Primum Gizericus, qui pater et dominus, sequens Hunnericus, tertius Gundamundus, quartus Thrasamundus, quintus Hilderich. Quo, malo gentis suae, Gelimer, immemor atavi praeceptorum, de regno eiecto et interempto, tyrannidem praesumpsit : sed non ei cessit impune quod fecerat. Nam mox Iustiniani imperatoris ultio in eum apparuit, et cum omni genere suo, opibusque, quibus more praedonis incubabat, Constantinopolim delatus per virum gloriosissimum Belisarium, magistrum militum orientalem,  et consulem ordinarium, atque patricium, magnum in Circo populo spectaculum fuit; seramque sui paenitudinem gerens, quum se videret de fastigio regali deiectum, privatae vitae, cui noluit famulari, redactus occubuit. Sic Africa, quae in divisione orbis terrarum tertia pars mundi describitur, centesimo fere anno Wandalico iugo erepta, in libertatem revocata est regni Romani : et quae dudum ignavis dominis, ducibus infidelibus, a rei publicae Romanae corpore gentilis manus abstulerat, sollerti domino et fideli ductore tunc revocata, hodieque congaudet. Quamvis et post haec aliquantulum intestino proelio, Maurorumque infidelitate adtritam se lamentaverit; tamen triumphus Iustiniani imperatoris a Deo sibi donatus, quod inchoaverat ad finem usque perduxit. Sed nobis quid opus est, unde res non exigit, dicere? Ad propositum redeamus. 
Valia siquidem rex Gothorum adeo cum suis in Wandalos saeviebat, ut voluisset eos etiam in Africa persequi; nisi eum casus, qui dudum Alarico ad Africam tendenti contigerat, revocasset. Nobilitatus namque intra Hispanias, incruentaque victoria potitus, Tolosam revertitur; Romano imperio, fugatis hostibus, aliquantas provincias, quod promiserat derelinquens, sibique adversa post longum valitudine superveniente, rebus humanis excessit, eo videlicet tempore, quo Berimundus Torismundo patre genitus, de quo in catalogo Amalorum familiae superius diximus, cum filio Witericho ab Ostrogothis, qui adhuc in Scythiae terra Hunnorum oppressionibus subiacebant, ad Vesegotharum regnum migravit. Conscius enim virtutis et generis nobilitate; facilius sibi credens principatum a parentibus deferri, quem heredem regum constabat esse multorum. Quis namque de Amalo dubitaret, si vacasset elegere? sed nec ipse adeo voluit quis esset ostendere. Et illi iam post mortem Valiae Theodericum ei dedere successorem, ad quem veniens Berimud, animi pondere, quo valebat, eximiam generis sui amplitudinem commoda tacitumitate suppressit : sciens regnantibus semper de regali stirpe genitos esse suspectos. Passus est ergo ignorari, ne faceret ordinanda confundi. Susceptusque cum filio suo a rege Theodorido honorifice nimis, adeo ut nec consilio suo expertem, nec convivio faceret alienum, non tantum pro generis nobilitate, quam ignorabat, sed pro animi fortitudine et robore mentis, quam non poterat occultare.

XXXIV. 

Defuncto Valia, ut superius quod diximus repetamus, qui parum fuerat felix Gallis, prosperrimus feliciorque Theodoridus successit in regno : homo summa moderatione compositus, animi corporisque virilitate abundans. Contra quem Theodosio, et Festo consulibus, pace rupta Romani Hunnis auxiliaribus secum iunctis, in Galliis arma moverunt. Turbaverat namque eos Gothorum foederatorum manus, qui cum Caina comite Constantinopolim se foederasset. Aetius ergo patricius tunc praeerat militibus, fortissimorum Moesiorum stirpe progenitus, in Dorostorena civitate, a patre Gaudentio, labores bellicos tolerans, reipublicae Romanae singulariter natus, qui superbam Suevorum, Francorumque barbariem immensis caedibus servire Romano imperio coegisset. Hunnis quoque auxiliariis Litorio ductante, contra Gothos Romanus exercitus movit procinctum, diuque ex utraque parte acie ordinata, cum utrique fortes, et neuter infirmior esset, datis dextris, in pristinam concordiam redierunt; foedereque firmato, ab alterutro fida pace peracta, recessit uterque. Qua pacatur Attila, Hunnorum omnium dominus, et paene totius Scythiae gentium solus in mundo regnator, qui erat famosa inter omnes gentes claritate mirabilis. Ad quem in legationem remissus a Theodosio iuniore Priscus, tali voce inter alia refert. Ingentia siquidem flumina, id est, Tysiam, Tibisiamque, et Driccam transeuntes, venimus in locum illum, ubi dudum Vidicula, Gothorum fortissimus, Sarmatum dolo occubuit. Indeque non longe ad vicum, in quo rex Attila morabatur, accessimus : vicum, inquam, ad instar civitatis amplissimae; in quo lignea moenia ex tabulis nitentibus fabricata reperimus, quarum compago ita solidum mentiebatur, ut vix ab intento possie iunctura tabularum comprehendi. Videres triclinia ambitu prolixiore distenta, porticusque in omni decore dispositas. Area vero curtis ingenti ambitu cingebatur, ut amplitudo ipsa regiam aulam ostenderet. Hae sedes erant Attilae regis barbariam totam tenenti : haec captis civitatibus habitacula praeponebat.

XXXV. 

Is namque Attila patre genitus Mundzucco, cuius fuere germani Octar et Roas, qui ante Attilam regnum tenuisse narrantur, quamvis non omnino cunctorum. Eorum ipse post obitum, cum Bleta germano Hunnorum successit in regnum; et ut ante expeditioni quam parabat, par foret, augmentum virium parricidio quaerit, tendens ad discrimen omnium nece suorum. Sed librante iustitia detestabili remedio crescens, deformes exitus suae crudelitatis invenit. Bleta enim fratre fraudibus perempto, qui magnae parti regnabat Hunnorum, universum sibi populum subiugavit, aliarumque gentium, quas tunc in dicione tenebat, numerositate collecta, primas mundi gentes, Romanos, Vesegothasque, subdere peroptabat. Cuius exercitus quingentorum milium esse numerus ferebatur. Vir in concussionem gentis natus in mundo, terrarum omnium metus : qui, nescio qua sorte, terrebat cuncta, formidabili de se opinione vulgata. Erat namque superbus incessu, huc atque illuc circumferens oculos, ut elati potentia ipso quoque motu corporis appareret. Bellorum quidem amator, sed ipse manu temperans, consilio validissimus, supplicantibus exorabilis, propitius in fide semel receptis. Forma brevis, lato pectore, capite grandiori, minutis oculis, rarus barba, canis aspersus, simo naso, teter colore, originis suae signa restituens. Qui quamvis huius esset naturae, ut semper magna confideret, addebat ei tamen confidentiam gladius Martis inventus, sacer apud Scytharum reges semper habitus. Quem Priscus historicus tali refert occasione detectum. Quum pastor, inquiens, quidam gregis unam boculam conspiceret claudicantem, nec causam tanti vulneris inveniret, sollicitus vestigia cruoris insequitur : tandemque venit ad gladium, quem depascens herbas bucula incaute calcaverat, effossumque protinus ad Attilam defert. Quo ille munere gratulatus, ut erat magnanimus, arbitratur se mundi totius principem constitutum, et per Martis gladium potestatem sibi concessam esse bellorum.

XXXVI. 

Huius ergo mentem ad vastationem orbis paratam comperiens Gizericus, rex Wandaiorum, quem paulo ante memoravimus, multis muneribus ad Vesegotharum bella praecipitat : metuens ne Theodoridus Vesegotharum rex filiae suae ulcisceretur iniuriam, quae Hunerico Gizerici filio iuncta, prius quidem tanto coniugio laetaretur : sed postea, ut erat ille et in sua pignora truculentus, ob suspicionem tantummodo veneni ab ea parati, naribus abscissis, truncatisque auribus, spolians decore naturali, patri suo ad Gallias remiserat; ut turpe funus miseranda semper offerret; et crudelitas, qua etiam moverentur externi, vindictam patris efficacius impetraret. Attila igitur dudum bella concepta Gizerici redemptione parturiens, legatos in Italiam ad Valentinianum principem misit, serens Gothorum Romanorumque discordiam; ut, quos proelio non poterat concutere, odiis internis elideret : adserens, se reipublicae eius amicitias in nullo violare, sed contra Theoderidum Vesegotharum regem sibi esse certamen, unde cum excipi libenter optaret. Caetera epistolae usitatis salutationum blandimentis oppleverat, studens fidem adhibere mendacio. Pari etiam modo ad regem Vesegotharum Theodericum erigit scriptum, hortans ut a Romanorum societate discederet, recoleretque proelia, quae paulo ante contra eum fuerant concitata sub nimia feritate. Homo subtilis, antequam bella gereret, arte pugnabat. Tunc Valentinianus imperator ad Vesegothas, eorumque regem Theoderidum in his verbis legationem direxit  : « Prudentiae vestrae est, fortissimi gentium, adversus urbis conspirare tyrannum, qui optat mundi generale habere servitium, qui causas proelii non requirit, sed quicquid commiserit hoc putat esse legitimum. Ambitum suum brachio metitur, superbia licentiam satiat; qui ius fasque contemnens, hostem se exhibet naturae. cunctorum. Etenim meretur hic odium, qui in commune omnium se approbat inimicum. Recordamini, quaeso, quod certe non potest oblivisci. Ab Hunnis casus est, fusus : sed quod graviter agit, insidiis agit appetitum. Unde, ut de nobis taceamus, potestis hanc inulti ferre superbiam? Armorum potentes, favete propriis doloribus, et communes iungite manus. Auxiliamini etiam reipublicae, cuius membrum tenetis. Quam sit autem nobis expetenda, vel amplexanda societas, hostes interrogate consilia ». His et similibus legati Valentiniani regem permoverunt Theodoridum. Quibus ille respondit: « Habetis », inquit, «Romani, desiderium vestrum; fecistis Attilam et nobis hostem. Sequimur illum quocumque vocaverit; et quamvis infletur de diversis superbarum gentium victoriis : norunt tamen Gothi confligere cum superbis. Nullum bellum dixerim grave, nisi quod causa debilitat : quando nil triste pavet, cui maiestas arriserit ». Acclamant responso comites ducis, laetum sequitur vulgus. Fit omnibus ambitus pugnae, hostes iam Hunni desiderantur. Producitur itaque a rege Theodorido Vesegotharum innumerabilis multitudo : qui quattuor filiis domi dimissis, id est Friderico, et Turico, Rotmero, et Himnerit, secum tantum Thorismud, et Theodericum maiores natu participes laboris assumit. Felix procinctus, auxiliantium suave collegium habere, et solacia illorum, quos delectat ipsa etiam simul subire discrimina. A parte vero Romanorum tanta patricii Aetii providentia fuit, cui tunc innitebatur respublica Hesperiae plagae, ut undique bellatoribus congregatis, adversus ferocem et infinitam multitudinem non impar occurreret. His enim adfuere auxiliares Franci, Sarmatae, Armoriciani, Litiiani, Burgundiones, Saxones, Riparii, Ibriones, quondam milites Romani, tunc vero iam in numero auxiliarium exquisiti, aliaeque nonnullae Celticae vel Germanicae nationes. Convenitur itaque in campos Catalaunicos, qui et Mauricii nominantur, centum leugas, ut Galli vocant, in longum tenentes, et septuaginta in latum. Leuga autem Gallica mille et quingentorum passuum quantitate metitur. Fit ergo area innumerabilium populorum pars illa terrarum. Conferuntur acies utraeque fortissimae; nihil subreptionibus agitur, sed aperto Marte certatur. Quae potest digna causa tantorum motibus inveniri? Aut quod odium in se cunctos animavit armari? Probatum est humanum genus regibus vivere : quando unius mentis insano impetu strages sit facta populorum; et arbitrio superbi regis momento deiicitur, quod tot saeculis natura progenuit.

XXXVII. 

Sed antequam pugnae ipsius ordinem referamus, necessarium videtur edicere, quae in ipsis bellorum motibus accidere : quia sicut famosum proelium, ita multiplex atque perplexum. Sangibanos namque rex Alanorum metu futurorum perterritus, Attilae se tradere pollicetur, et Aurelianam civitatem Galliae, ubi tunc consistebat, in eius iura transducere. Quod ubi Theodoridus et Aetius agnovere, magnis aggeribus eamdem urbem ante adventum Attilae destruunt, suspectumque custodiunt Sangibanum, et inter suos anxiliares medium statuunt cum propria gente. Igitur Attila, rex Hunnorum, tali perculsus eventu, diffidens suis copiis, metuit inire conflictum, intusque fugam revolvens ipso funere tristiorem, statuit per haruspices futura inquirere. Qui more solito nunc pecorum fibras, nunc quasdam venas in abrasis ossibus intuentes, Hunnis infausta denuntiant. Hoc tamen quantulum praedixere solacii, quod summus hostium ductor de parte adversa occumberet, relictaque victoria, sua morte triumphum foedaret. Quumque Attila necem Aetii, quod eius motibus obviabat, vel cum sua perditione duceret expetendam, tali praesagio sollicitus, ut erat consiliorum in rebus bellicis exquisitor, circa nonam diei horam proelium sub trepidatione committit, ut si  non secus cederet, nox imminens subveniret. Convenere partes, ut diximus, in campos Catalaunicos.

XXXVIII.  

Erat autem positio loci declivi tumore, in modum collis excrescens. Quem uterque cupiens exercitus obtinere, quia loci oportunitas non parvum benificium confert : dextram partem Hunni cum suis, sinistram Romani et Vesegothae cum auxiliariis occuparunt. Relictoque de cacuminis eius iugo certamine, dextrum cornu cum Vesegothis Theodericus tenebat, sinistrum Aetius cum Romanis, conlocantes in medio Sanguibanum, quem superius rettulimus praefuisse Alanis, providentes cautione militari, ut eum, de cuius animo minus praesumebant, fidelium turba concluderent.  Facile namque adsumit pugnandi necessitatem, cui fugiendi imponitur difficultas. E diverso vero fuit Hunnorum acies ordinata, ut in medio Attila cum suis fortissimis locaretur, sibi potius rex hac ordinatione prospiciens; quatenus inter gentis suae robor positus, ab imminenti periculo redderetur exceptus. Cornua vero eius multiplices populi, et diversae nationes, quos dicioni suae subdiderat, ambiebant inter quos Ostrogotharum praeminebat exercitus, Walamire, et Theodemire, et Widemere germanis ductantibus, ipso etiam rege, cui tunc serviebant, nobilioribus; quia Amalorum generis eos potentia inlustrabat; eratque et Gepidarum agmini innumerabili rex ille fortissimus et famosissimus Ardaricus, qui ob nimiam suam fidelitatem erga Attilam eius consiliis intererat. Nam perpendens Attila sagacitatem suam, eum et Walamirem Ostrogotharum regem super caeteros regulos diligebat. Erat namque Walamir secreti tenax, blandus alloquio, dolis gnarus. Ardarich fide et consilio, ut diximus, clarus. Quibus non immerito contra parentes Vesegothas debuit credere pugnaturis. Reliqua autem, si dici fas est, turba regum, diversarumque nationum ductores, ac si satellites, notibus Attilae attendebant, et ubi oculo annuisset, absque aliqua murmuratione cum timore et tremore unusquisque adstabat, aut certe quod iussus fuerat exequebatur. Sed solus Attila rex omnium regum, super omnes et pro omnibus sollicitus erat. Fit ergo de loci, quem diximus, opportunitate certamen. Attila suos dirigit, qui cacumen montis invaderent, sed a Thorismundo et Aetio praeventus est, qui eluctati collis excelsa ut conscenderent, superiores effecti sunt, venientesque Hunnos montis benificio facile turbavere.

XXXIX. 

Tunc Attila, quum videret exercitum causa praecedente turbatum, tali eum ex tempore credit alloquio confirmandum. « Post victorias tantarum gentium, post orbem si consistatis, edomitum, ineptum iudicaverim, tamquam ignaros rei verbis acuere. Quaerat hoc aut novus ductor, aut inexpertus exercitus. Nec mihi fas est aliquid vulgare dicere, nec vos oportet audire. Quid autem aliud vos quam bellare consuetum? aut quid forti suavius, quam vindicta manu querere? Magnum munus a natura, animos ultione satiare. Aggrediamur igitur hostem alacres: audaciores sunt semper, qui inferut bellum. Adunatas despicite dissonas gentes. Indicium pavoris est, societate defendi. En ante impetum nostrum terroribus iam feruntur, excelsa quaerunt, tumulos capiunt, et sera paenitudine in campis monitiones efflagitant. Nota vobis sunt, quam sint levia Romanorum arma; primo etiam non dico vulnere, sed ipso pulvere gravantur. Dum inordinate coeunt, et acies testudinemque connectunt. vos confligite praestantibus animis, ut soletis, despicientesque eorum aciem, Alanos invadite, in Vesegothas incumbite. Inde nobis est citam victoriam quaerere, unde se continet bellum. Abscisa autem nervis mox membra relabuntur; nec potest stare corpus, cui ossa subtraxeris. Consurgant animi, furor solitus intumescat. Nunc consilis, Hunni, nunc arma depromite; aut vulneratus quis adversarii mortem reposcat, aut illaesus hostium clade satietur. Victuros nulla tela conveniunt, morituros et in otio fata praecipitant. Postremo cur fortuna Hunnos tot gentium victores adseret, nisi ad certaminis huius gaudia praeparasset? Quis denique Maeotidarum iter aperiret, maioribus nostris tot saeculis clausum ac secretum? Quis adhuc inermibus cedere faciebat armatos? Faciem Hunnorum non poterit ferre adunata collectio. Non fallor eventu, hic campus est, quem nobis tot prospera promiserunt. Primus in hoste tela coiciam. Si quis potuerit Attila pugnante otio ferre, sepultus est ». His verbis accensi, in pugna cuncti praecipitantur.

XL. 

Et quamvis haberent res ipse formidinem, praesentia tamen regis cunctationem haerentibus auferebat. Manu manibus congrediuntur; bellum atrox, multiplex, immane, pertinax, cui simile nulla usquam narrat antiquitas; ubi talia gesta referantur, ut nihil esset, quod in vita sua conspicere potuisset egregius, qui huius miraculi privaretur aspectu. Nam si senioribus credere fas est, rivulus memorati campi humili ripa prolabens, peremptorum vulneribus sanguine multo provectus, non auctus imbribus, ut solebat, sed liquore concitatus insolito, torrens factus est cruoris augmento. Et quos illic coegit in aridam sitim vulnus inflictum, fluenta mixta clade traxerunt: ita constricti sorte miserabili sordebant, putantes sanguinem quem fuderant sauciati. Hic Theodoridus rex, dum adhortans discurreret exercitum, equo depulsus, pedibusque suorum conculcatus, vitam maturae senectute conclusit. Alii vero dicunt eum interfectum telo Andagis de parte Ostrogotharum, qui tunc Attilanum sequebautur regimen. Hoc fuit quod Attilae praesagio haruspices prius dixerant, quandam ille de Aetio suspicaret. Tunc Vesegothae dividentes se ab Alanis, invadunt Hunnorum catervas, et pene Attilam trucidassent; nisi providus prius fugisset, et se suosque illico intra septa castrorum, quae plaustris vallata habebat, reclusisset. Quamvis fragili munimentum, tamen quaesierunt subsidium vitae, quibus paulo ante nullus poterat muralis agger obsistere. Thorismud autem, regis Theodoridi filius, qui cum Aetio collem anticipans, hostes de superiore loco proturbaverat, credens se ad agmina propria pervenire, nocte caeca ad hostium carpenta ignarus incurrit. Quem fortiter demicante quidam capite vulnerato equo deiecit, suorumque providentia liberatus, a proeliandi intentione desiit. Aetius vero similiter noctis confusione divisus, quum inter hostes medius vagaretur, trepidus ne quid incidisset adversi Gothis, inquirens, tandemque ad socia castra perveniens, reliquum noctis sentorum defensione transegit. Postera die luce orta, quum cadaveribus plenos campos aspicerent, nec audere Hunnos erumpere; suam arbitrantur esse victoriam, scientesque Attilam, non nisi magna clade confusum, bello confugisse:  quum tamen nil ageret vel prostratus abiectum, sed strepens armis, tubis canebat, incursionemque minabatur : velut leo venabulis praessus, speluncae aditus obambulans, nec audet insurgere, nec desinet fremetibus vicina terrere: sic bellicosissimus rex victores suos turbabat inclusus. Conveniunt itaque Gothi Romanique, et quid agerent is de superato Attila deliberant. Placet eum obsidione fatigari, quia annonae copiam non habebat, quando ab ipsius sagittariis, intra septa castrorum locatis, crebris ictibus arceretur accessus. Fertur autem desperatis rebus praedictum regem adhuc et supremo magnanimem, equinis sellis construxisse pyram, seseque, si adversarii irrumperent, flammis inicere voluisse; ne aut aliquis eius vulnere laetaretur, aut in potestatem hostium tantarum gentium dominus perveniret.

XLI. 

Verum inter has obsidionum moras Vesegothae regem, fili patrem requirunt, admirantes eius absentiam, dum felicitas fuerit subsecuta. Quumque diutius exploratum, ut viris fortibus mos est, inter densissima cadavera repperissent, cantibus honoratum, inimicis spectantibus abstulerunt. Videres Gothorum globos dissonis vocibus confragosos, adhuc inter bella furentia funeri reddidisse culturam. Fundebantur lacrimae, sed quae viris fortibus impendi solent : nam mors erat, sed Hunno teste gloriosa, unde hostium putaretur inclinata fore superbia, quando tanti regis efferri cadaver cum suis insignibus conspiciebant. At Gothi Theodorito adhuc iuxta solventes, armis insonantibus regiam deferunt maiestatem, fortissimusque Thorismud bene gloriosus, manes carissimi patris, ut decebat filium, exequias prosecutus. Quod postquam peractum est, orbitatis dolore commotus, et virtutis impetu, qua valebat, dum inter reliquias Hunnorum mortem patris vindicare contendit, Aetium patriciumn ac si senioremn prudentiaque maturum, de hac parte consuluit, quid sibi esset in tempore faciendum. Ille vero metuens, ne Hunnis funditus interemptis, a Gothis Romanum praemeretur imperium, praebet hac suasione consilium, ut ad sedes proprias remearet regnumque, quod pater reliquerat, arriperet; ne germani eius, opibus adsumptis paternis, Vesegotharum regnum pervaderent, graviterque dehinc cum suis, et quod peius est, miseriter pugnaret.  Quo responso non ambigue, ut datum est, sed pro sua potius utilitate susceptum, relictis Hunnis, redit ad Gallias. Sic humana fragilitas, dum suspicionibus occurrit, magna rerum agendarum occasione intercepitur. In hoc etenim famosissimo, et fortissimarum gentium bello ab utrisque partibus CLXIII milia caesa referuntur, exceptis XC milibus Gepidarum et Francorum, qui ante congressionem publicam noctu sibi occurrentes, mutuis concidere vulneribus, Francis pro Romanorum, Gepidis pro Hunnorum parte pugnantibus. Attila igitur cognita discessione Gothorum, quod de inopinatis colligi solet, et inimicorum magis aestimans dolum, diutius se intra castra continuit. Sed ubi hostium absentia sunt longa silentia consecuta, erigitur mens ad victoriam, gaudia praesumuntur, atque potentis regis animus in antiqua fata revertitur. Thorismud ergo patre mortuo, in campis statim Catalaunicis, ubi et pugnaverat, regia maiestate subvectus, Tolosam ingreditur. Illic licet fratrum et fortium turba gauderet, ipse tamen sic sua initia moderatus est, ut nullius repperiret de regni sucessione certamen.

XLII. 

Attila vero nancta occasione de recessu Vesegotharum, et quod saepe optaverat, cernens hostium solutionem per partes, mox iam securus ad oppressionem Romanorum movit procinctum, primaque adgressione Aquileiensem obsidet civitatem, quae est metropolis Venetiarum, in mucrone vel linguas Adriatici posita sinus. Cuius ab oriente muros Natissa amnis fluens, a monte Picis elambit, ibique quum diu multoque tempore obsidens nihil paenitus praevaleret, fortissimis intrinsecus Romanorum militibus resistentibus; exercitu iam murmurante, et discedere cupiente, Attila deambulans circa muros, dum utrum solveret castra, an adhuc remoraretur deliberat; animadvertit candidas aves, id est ciconias, quae in fastigio domorum nidificant, de civitate foetus suos trahere, atque contra morem per rura forinsecus conportare. Et ut hoc, sicut erat sagacissimus inquisitor, presensit, ad suos: « Respicite aves futurarum rerum providas perituram relinquere civitatem, casurasque arces periculo imminente deserere. Non hoc vacuum, non hoc credatur incertum; rebus praesciis consuetudinem mutat ventura formido ». Quid plura? Animus suorum rursus ad oppugnandum Aquileiam inflammatur. Qui, machinis constructis, omnibusque generibus tormentorum adhibitis, nec mora invadunt civitatem, spoliant, dividunt vastantque crudeliter, ita ut vix eius vestigia, ut appareat, reliquerint. Exhinc iam audaciores, et necdum Romanorum sanguine satiati, per reliquas Venetum civitates Hunni bacchabantur. Mediolanum quoque Liguriae metropolim, et quondam regiam urbem pari tenore devastant; nec non et Ticinum aequali sorte deiciunt, vicinaque loca saevientes allidunt, demoliunturque pene totam Italiam. Quumque ad Romam animus fuisset eius attentus accedere, sui eum, ut Priscus historicus refert, removerunt, non urbi, cui inimici erant, consulentes : sed Alarici quondam Vesegotharum regis obicientes exemplo, veriti regis sui fortunam, quia ille post fractam Romam non diu supervixerat, sed protinus rebus humanis excessit. Igitur dum eius animus ancipiti negotio inter ire, et non ire fluctuaret, secumque deliberans tardaret, placida ei legatio a Roma advenit. Nam Leo papa per se ad eum accedit in Acroventu Mamboleio, ubi Mincius amnis commeantium frequentatione transitur. Qui mox deposito exercitus furore, et rediens qua venerat, id est, ultra Danubium, promissa pace discessit; illud pre omnibus denuntians, atque interminando decernens, graviora se in Italiam illaturum, nisi ad se Honoriam Valentiniani principis germanam, filiam Placidiae Augustae, cum portione sibi regalium opum debita mitterent. Ferebatur enim quia haec Honoria, dum propter aulae decus, ad castitatem teneretur nutu fratris inclusa, clandestino eunucho misso, Attilam invitasse, ut contra fratris potentiam eius patrociniis uteretur; prorsus indignum facinus, ut licentiam libidinis malo publico conpararet. 

XLIII. 

Reversus itaque Attila in sedes suas, et quasi otii paenitens, graviterque ferens a bello cessare, ad orientis principem Marcianum legatos dirigit, provinciarum testans vastationem, quod sibi promissum a Theodosio quondam imperatore minime persolveretur, et inhumanior solito suis hostibus, appareret. Haec tamen agens, ut erat versutus et callidus, alibi minatus, alibi arma sua commovit, et quod restabat indignationi, faciem in Vesegothas retorsit. Sed non eum, quem de Romanis, reportavit eventum. Nam per dissimiles anteriores vias recurrens, Alanorum partem trans flumen Ligeris considentem statuit suae redigere dicioni, quatenus mutata per ipsos belli facie, terribilior immineret. Igitur ab Dacia, et Pannonia provinciis, in quibus tunc Hunni cum diversis subditis nationibus insidebant, egrediens Attila, in Alanos movit procinctum. Sed Thorismud rex Vesegotharum fraudem Attilae non impari subtilitate presentiens, ad AIanos tota subtilitate prius advenit; ibique supervenientis iam Atillae motibus preparatus occurrit, consertoque proelio, pene simili eum tenore, ut prius in campos Catalaunicos, a spe removit victoriae, fugatumque a partibus suis sine triumpho remittens, in sedes proprias fugere compulit. Sic Attila famosus, et multarum victoriarum dominus, dum quaerit famam perditoris abicere; et quod prius a Vesegothis pertulerat abolere; geminata sustenuit, ingloriosusque recessit. Thorismud vero repulsis ab AIanis Hunnorum catervis, sine aliqua suorum laesione Tolosam migravit, suorumque quieta pace composita, tertio anno regni sui aegrotans, dum sanguinem tollit de vena, ab Ascalcruo cliente inimicos nuntiante, armis subtractis, peremptus est. Una tamen manu, quam liberam habebat, scabellum tenens, sanguinis sui extitit ultor, aliquantos insidiantes sibi extinguens.

XLIV. 

Post cuius decessum Theoderidus germanus eius Vesaegotharum in regno succedens, mox Riciarium Soevorum regem cognatum suum repperit inimicum. Hic etenim Riciarius affinitatem Theoderidi praesumens, universam pene Hispaniam sibi credidit occupandam; iudicans oportunum tempus subreptionis incomposita initia temptare regnantis. Quibus antea Gallicia et Lysitania sedes fuere, quae in dextro latere Hispaniae per ripam Oceani porriguntur, habentes ab oriente Austrogoniam, ab occidente in promuntorio sacrum Scipionis Romani ducis monumentum, a septentrione Oceanum, a meridie Lusitaniam, et fluvium Tagum, qui arenis suis permiscens auri metalla, trahit cum limi vilitate divitias. Exinde ergo exiens Riciarius rex Suevorum, nititur totam Hisaniam occupare. Cui Theodoridus cognatus suus, ut erat moderatus, legatos mittens, pacifice dixit, ut non solum recederet a finibus alienis, verum etiam nec temptare praesumeret, odium sibi tali ambitione acquirens. Ille vero animo praetumido ait: « Si hic murmuras, et me venire causaris : Tolosam, ubi tu sedes, veniam; ibi, si vales, resiste ». His auditis, aegre tulit Theodoridus, compacatusque cum caeteris gentibus, arma movit in Suevos, Burgundionum quoque Gnudiacum, et Hilpericum reges auxiliares habens, sibique devotos. Ventum est ad certamen iuxta flumen Urbium, quod inter Asturicam Hiberiamque praetermeat; consertoque proelio, Theodericus cum Vesegothis, qui ex iuxta parte pugnabat, victor efficitur; Suevorum gentes pene cunctas usque ad internicionem prosternens. Quorum rex Riciarius, relicta infesta victoria, hostem fugiens, in navim conscendit, adversaque procella Tyrrheni ostii repercussus, Vesegotharum est manibus redditus, miserabilem non differens mortem, cum elementa mutaverit. Theoderidus vero victor existens, subactis pepercit, nec ultra certamina saevire permisit, praaeponens Suevis, quos subiegerat, clientem Athiulfum. Qui in brevi animum ad praevaricationem ex Suevorum suasionibus commutans, neglexit imperata conplere, potius tyrranica elatione superbiens, credensque se ea virtute provinciam obtinere, qua dudum cum domino suo ea subigisset. Is siquidem erat Warnorum stirpe genitus, longe a Gothici sanguinis nobilitate seiunctus; idcirco nec libertati studens, nec patrono fidem servans. Quo comperto, Theodoridus mox contra eum, qui eum de regno pervaso deicerent, destinavit. Qui venientes, sine mora in primo eum certamine superantes, congruam factorum eius ab eo exegerunt ultionem. Captus namque, et suorum solacio destitutus, capite plectitur; sensitque tandem iratum, qui propitium dominum crediderat contemnendum. Tunc Suevi rectoris sui interitum contuentes, locorum sacerdotes ad Theoderidum supplices direxerunt. Quos ille pontificali reverentia suscipiens, non solum impunitatem Suevorum indulsit; sed  et ut sibi de suo genere principem constituerent flexus pietate concessit. Quod et factum est, et Remismundum sibi Suevi regulum ordinaverunt. His peractis, paceque cunctis munitis, tertio decimo regni sui anno Theoderidus occubuit.

XLV. 

Cui frater Eurichus percupida festinatione succedens, saeva suspicione pulsatus est. Nam dum haec circa Vesegotharum gente et alia nonnulla geruntur, Valentinianus imperator dolo Maximi occisus est, et ipse Maximus tyrrannico more regnum invasit. Quod audiens Gyzericus rex Wandalorum, ab Africa armata classe in Italiam venit, Rommque ingressus, cuncta devastat. Maximus vero fugiens, a quodam Urso milite Romano interemptus est. Post quem, iussu Marciani imperatoris orientalis, Maioriano occidentale suscepit imperium gubernandum. Sed et ipse non diu regnans, dum contra Alanos, qui Gallias infestabant, movisset procinctum, Dertonae iuxta fluvium Ira cognomento occiditur. Cuius locum Severus invasit, qui tertio anno imperii sui Romae obiit. Quod cernens Leo imperator, qui in orientali regno Marciano successerat, Anthemium patricium suum ordinans, Romae principem distinavit. Qui veniens ilico Ricimerem generum suum contra Alanos direxit, virum egregium, et pene tunc in Italia ad exercitum singularem. Qui multitudinem Alanorum, et regem eorum Beorgum in primo statim certamine superatos, internicioni prostravit. Euricus ergo, Vesegotharum rex, crebram mutationem Romanorum principum cernens, Gallias suo iure nisus est occupare. Quod comperiens Anthemius imperator, protinus Britonum solacia postulavit. Quorum rex Riothimus cum duodecim milibus veniens, in Biturigas civitatem Oceano e navibus egressus, susceptus est. Ad quos rex Vesegotharum Euricus innumerum ductans advenit exercitum, diuque pugnans, Riothimum Britonum regem, antequam Romani in eius societate coiungerentur, superavit. Qui ampla parte exercitus amissa, cum quibus potuit fugiens, ad Burgundionum gentem vicinam, Romanis in eo tempore foederatam, advenit. Euricus vero, rex Vesegotharum, Arvemam Galliae civitatem occupavit, Anthemio principe iam defuncto: qui cum Ricimere genero ano intestino bello saeviens, Romaniam triverat, ipseque a genero peremptus, regnum reliquid Olibrio. Quo tempore in Constantinopoli Aspar primus patriciorum, et Gothorum genere clarus, cum Ardabure et Patriciolo filiis, illo quidem olim patricio, hoc autem Caesare, generoque Leonis principis appellato, spadonum ensibus in palatio vulneratus interiit. Et nec dum Olibrio octavo mense in regnum ingresso obeunte, Glycerius apud Ravennam plus praesumptione, quam electione Caesar effectus est. Quem anno vix expleto, Nepus Marcellini quondam patricii sororis filius, a regno deiciens, in portu Romano episcopum ordinavit. Tantas varietates mutationesque Euricus cernens, ut diximus superius, Arvernam occupans civitatem, ubi tunc Romanorum dux praeerat Decius, nobilissimus senator, et dudum Aviti imperatoris, qui ad paucos dies regnum invaserat, filius. Nam hic ante Olibrium paucos dies tenens imperium, ultro recessit Placentiam, ibique episcopus est ordinatus. Huius ergo filius Decius diu certans cum Vesegothis, nec valens antestare, relicta patria maximeque urbe Arvernate hosti, ad tutiora se loca collegit. Quod audiens Nepos imperator, praecepit Decio, relictis Galliis ad se venire, in locum eius Oreste magistro militum ordinata : qui Orestes suscepto exercitu, et contra hostes egrediens, a Roma Ravennam pervenit, ibique remoratus, Augustulum filium suum imperatorem efficit. Quo comperto, Nepos fugit in Dalmatias, ibique defecit privatus a regno, ubi iam Glycerius dudum imperator episcopatum Salonitanum habebat;  Augustulo vero a patre Oreste in Ravenna imperatore ordinato.

XLVI. 

Non multum post Odovacer, Torcilingorum rex, habens secum Scyros, Herulos, diversarumque gentium auxiliarios, Italiam occupavit, et Oreste interfecto, Augustulum filium eius de regno pulsum, in Lucullano Campaniae castello exilii poena damnavit. Sic quoque Hesperium Romanae gentis imperium, quod septingentesimo nono urbis conditae anno primus Angustorum Octavianus Augustus tenere coepit, cum hoc Augustulo periit, anno decessorum praedecessorumue regni quingentesimo vicesimo secundo, Gothorum dehinc regibus Romam, Italiamque tenentibus. Interea Odovacer rex gentium omni Italia subiugata, ut terrorem suum Romanis indicaret, mox initio regni sui Brachilam comitem apud Ravennam occidit, regnoque suo confortato, pene per quattuordecim annos usque ad Theodorici praesentiam, de quo in subsequentibus dicturi sumus, obtinuit. Interim tamen ad eum ordinem, unde digressi sumus, redeamus.

XLVII. 

Euricus, rex Vesegotharum, Romani regni vacillationem cernens, Arelatum et Massiliam propriae subdidit dicioni. Gezericus etenim Wandalorum rex suis eum muneribus ad ad ista committenda illexit; quatenus ipse Leonis, vel Zenonis insidias, quas contra eum direxerant, praecaveret; egitque ut orientale imperium Ostrogothae, Hesperium Vesegothae vastarent, ut in utraque republica hostibus decementibus, ipse in Africa quietus regnaret. Quod Euricus grato suscipiens animo, totas Hispanias, Galliasque sibi iam iure proprio tenens, simul quoque et Burguniones subegit, Arelatoque degens, nono decimo anno regni sui vita privatus est. Huic successit proprius filius Alaricus, qui nonus in numero ab illo Alarico magno regnum adeptus est Vesegotharum. Nam pari tenore, ut de Augustulo superius diximus, et in Alaricis provenisse cognoscitur, in eis saepe regna deficiunt, a quorum nominibus inchoant. Quo interim nos praetermisso, sicut promisimus, omnem Gothorum texamus originem. Et quia dum utraeque gentes, tam Ostrogothae, quam etiam Vesegothae in uno essent, ut valui, maiorum sequens dicta revolvi, divisosque Vesegothas ab Ostrogothis ad liquidum sum prosecutus : necesse nobis est, iterum ad antiquas eorum Scythicas sedes redire, et Ostrogotharum genealogiam actusque pari tenore exponere.

XLVIII.  

Ostrogothae Ermanarici regis sui decessione Vesegothis divisi, Hunnorum subditi dicioni, in eadem patria remorati sunt; Winithario tamen Amalo principatus sui insignia retinente. Qui avi Ataulfi virtutem imitatus, quamvis Ermanarici felicitate inferior, tamen moleste ferens Hunnorum imperio subiacere, paululum se subtrahebat ab illis, suamque dum nititur ostendere virtutem, in Antarum fines movit procinctum, eosque dum aggreditur, prima congressione superatus : deinde fortiter egit, regemque eorum Box nomine cum filiis suis et LXX primatibus in exemplo terroris cruci adfixit, ut dediticiis metum cadavera pendentium geminarent. Sed quum tali libertate vix anni spatio imperasset, non est passus Balamber, rex Hunnorum, sed ascito ad se Sigismundo, Hunimundi magni filio, qui iuramenti sui et fidei memor cum ampla parte Gothorum Hunnorum imperio subiacebat, renovatoque cum eo foedere, super Winitharium duxit exercitum; diuque certantibus, primo et secundo certamine Winitharius vincit. Nec valet aliquis commemorare quantam stragem de Hunnorum Winitharius fecit exercitu. Tertio vero proelio subreptionis auxilio ad fluvium nomine Erac, dum uterque ad se venissent, Balamber sagitta missa caput Winitharii saucians, interemit; neptemque eius Waladamarcam sibi in coniugio copulans, iam omnem in pace Gothorum populum subactum possedit : ita tamen, ut genti Gothorum semper unus proprius regulus, quamvis Hunnorum consilio, imperaret. Et mox defuncto Winithario, rexit eos Hunimundus filius quondam regis potentissimi Ermanarici, acer in bello, totiusque corporis pulchritudine pollens : qui post haec contra Suevorum gentem feliciter dimicavit. Eoque defuncto, successit Thorismud, filius eius flore iuventutis ornatus, qui secundo principatus sui anno contra Gepidas movit exercitum; magnaque de illis potitus victoria, casu equi dicitur interemptus. Quo defuncto, sic eum luxerunt Ostrogothae, ut quadraginta, per annos in eius locum rex alius non succederet; quatenus et illius memoriae semperum haberent in ore, et tempus accederet, quo Walamir habitum repararet virilem, qui erat ex consobrino eius genitus Wandalario; quia filius eius, ut superius diximus, Berismud, iam contempta Ostrogotharum gente propter Hunnorum dominio, ad partes Hesperias Vesegotharum fuisset gentem secutus, de quo et ortus est Vedericus. Vederico quoque filius natus est Eutharicus, qui iunctus Amalasuentae filiae Theodorici, item Amalorum stirpe iam divisam coniunxit, et genuit Athalaricum, et Mathesuentam. Sed quia Athalaricus in annis puerilibus defunctus est, Mathesuenta Constantinopolim inlata, de secundo viro, id est Gemano fratruele Iustiniani imperatoris genuit postumum filium, quem nominavit Germanum.
Sed nobis, ut ordo, quem coepimus decurrat, ad Wandalarii sobolem, quae trino flore pululabat, redeundum est. Hic enim Wandalarius fratruelis Ermanarici, et suprascripti Thorismundi consubrinus, tribus editis liberis, in gente Amala gloriatus est, id est Walamir, Theodemir, Widieir. Ex quibus per successionem parentum Walamir in regno conscendit, adhuc Hunnis eos inter alias gentes generaliter optinentibus. Eratque tunc in tribus his germanis contemplatio grata, quando mirabilis Theodemir pro fratris Walamir militabat imperio. Walamir vero pro altero iubebat ornando, Widemir servire pro fratribus aestimabat. Sic eis mutua affectione se tuentibus, nulli paenitus deerat regnum, quod utrique in sua pace tenebant. Ita tamen, ut saepe dictum est, imperabant, ut ipsi Attilae Hunnorum regis imperio deservirent. Quibus nec contra parentes Vesegothas licuisset recusare certamen; sed necessitas domini etiam si parricidium iubet, implendum est. Nec aliter ab Hunnorum dominio divelli potuit gens aliqua Scythica, nisi optata cunctis nationibus in commune, et Romanis mors Attilae provenerit, quae tam fuit utilis, ut vita mirabilis. 

XLIX. 

Attila, ut Priscus historicus refert, extinctionis suae tempore puellam Ildico nomine, decoram valde, sibi in matrimonium post innumerabiles uxores, ut mos erat gentis illius, socians :  eiusque in nuptiis magna hilaritate resolutus, vino somnoque gravatus, resupinus iacebat, redundans sanguis, qui ei solite de naribus effluebat, dum consuetis meatibus impeditur, itinere ferali faucibus illapsus extinxit. Ita glorioso per bella regi temulentia pudendos exitum dedit. Sequenti vero luce, quum magna pars diei fuisset exempta, ministri regii triste aliquid suspicantes, post clamores maximos fores effringunt, inveniuntque Attilae sine vulnere necem sanguinis effusione peractam, puellamque demisso vultu sub velamine lacrimantem. Tunc, ut gentis illius mos est, crinium parte truncata, informes facies cavis turpavere vulneribus, ut proeliator eximius non femineis lamentationibus et lacrimis, sed sanguine lugeretur virile. De quo id accessit mirabile, ut Marciano principi orientis de tam feroci hoste sollicito in somnis divinitas adsistens, arcum Attilae in eadem nocte fractum ostenderet, quasi quod gens ipsa eo telo multum praesumat. Hoc Priscus historicus vera se dicit adtestatione probare. Nam in tantum magnis imperiis Attila terribilis habitus est, ut eius mortem in locum muneris superna regnantibus indicarent. Cuius manes quibus modis a sua gente honorati sunt, pauca de multis dicere non omittamus. In mediis siquidem campis, et intra tenturia serica cadavere collocato, spectaculum admirandum et sollemniter exhibetur. Nam de tota gente Hunnorum lectissimi equites in eo loco, quo erat positus, in modum Circensium cursibus ambientes, facta eius cantu funereo tali ordine referebant. « Praecipuus Hunnorum rex Attila, patre genitus Mundzucco, fortissimarum gentium dominus, qui inaudita ante se potentia solus Scythica, et Germanica regna possedit, necnon utraque Romanae urbis imperia captis civitatibus terruit; et ne praedae reliqua subderent, placatus praecibus, annuum vectigal accepit. Quumque haec omnia proventu felicitatis egerit, non vulnere hostium, non fraude suorum, sed gente incolumi inter gaudia Iaetus, sine sensu doloris occubuit. Quis ergo hunc dicat exitum, quem nullus aestimat vindicandum? » Postquam talibus lamentis est defletus, stravam super tumulum eius, quam appellant ipsi, ingenti commessatione concelebrant; et contraria invicem sibi copulantes, luctum funereum mixto gaudio explicabant, noctuque secreto cadaver est terra reconditum. Cuius fercula primum auro, secundum argento, tertium ferri rigore communiunt : significantes tali argumento potentissimo regi omnia convenisse: ferrum, quod gentes edomuit, aurum et argentum, quod ornatum reipublicae utriusque acceperit. Addunt arma hostium caedibus acquisita, faleras vario gemmarum fulgore praetiosas, et diversi generis insignia, quibus colitur aulicum decus. Et, ut tot et tantis divitiis humana curiositas arceretur, operi deputatos detestabili mercede trucidarunt, emersitque momentanea mors sepelientibus cum sepulto.

L. 

Talibus peractis, ut solent animi iuvenum ambitu potentiae concitari, inter successores Attilae de regno  orta contentio est; et dum inconsulte imperare cupiunt cuncti, omnes simul imperium perdidere. Sic frequenter regna gravat copia, quam inopia successorum. Nam fili Attilae, quorum per licentiam libidinis pene populus fuit, gentes sibi dividi aequa sorte poscebant, ut ad instar familiae bellicosi regis cum populis mitterentur in sortem. Quod dum Gepidarum rex comperit Ardaricus, indignatus de tot gentibus, velut vilissimorum mancipiorum condicione tractari, contra filios Attilae primus insurgit, illatumque serviendi pudore secuta felicitate detersit : nec solum suam gentem, sed et caeteras, quae pariter praemebantur, sua discessione absolvit : quia facile omnes appetunt, quae pro cunctorum utilitate temptatur. In mutuum igitur armantur exitium, bellumque committitur in Pannonia, iuxta flumen, cui nomen est Nedad. Illic concursus factus est gentium variarum, quas Attila in sua tenuerat dicione. Dividuntur regna cum populis, fiuntque ex uno corpore membra diversa; nec quae unius passioni compaterentur, sed quae exciso capite in invicem insanirent; quae numquam contra se pares invenerant, nisi ipsi mutuis se vulneribus sauciantes, seipsas discerperent fortissimae nationes. Nam ibi admirandum reor fuisse spectaculum, ubi cernere erat cunctis, pugnantem Gothum ense furentem, Gepidam in vulnere suorum cuncta tela frangentem, Suevum pede, Hunnum sagitta praesumere, Alanum gravi, Herulum levi armatura aciem instruere. Post multos ergo gravesque conflictus favit Gepidis inopinata victoria. Nam XXX fere milia tam Hunnorum, quam aliarum gentium, quae Hunnis ferebant auxilium, Ardarici gladius conspiratiorumque peremit. In quo proelio filius Attilae maior natu, nomine Ellac, occiditiur : quem tantum parens super caeteros amasse perhibebatur, ut eum cunctis diversisque filiis suis in regno preferret : sed non fuit voto patris fortuna consentiens. Nam post multas hostium caedes sic viriliter eum constat peremptum, ut tam gloriosum superstes pater optasset interitum. Reliqui vero germani eius eo occiso fugantur iuxta litus Pontici maris, ubi prius Gothos sedisse descripsimus. Cessere itaque Hunni, quibus cedere putabatur universitas. Adeo discidium perniciosa res est, ut divisi corruerint, qui adunatis viribus territabant. Haec causa Ardarici regis Gepidarum felix adfuit diversis nationibus, qui Hunnorum regimini inviti famulabantur, eorumque diu maestissimos animos ad hilaritatem libertatis votivae erexit; venientesque multi per legatos suos ad solum Romanorum, et a principe tunc Marciano gratissime suscepti, distributas sedes, quas incolerent, accepere. Nam Gepidae Hunnorum sibi sedes viribus vindicantes, totius Daciae fines velut victores potiti, nihil aliud a Romano imperio, nisi pacem et annua sollennia, ut strenui viri, amica pactione postulavere. Quod et libens tunc annuit imperator, et usque nunc consuetum donum est. Nam gens ipsa a Romano suscipit principe. Gothi vero cernentes Gepidas Hunnorum sedes sibi defendere, Hunnorumque populum suas antiquas sedes occupare, maluerunt a Romano regno terras petere, quam cum discrimine suo invadere alienas, accipientes Pannoniam, quae in longa porrecta planitie habet ab oriente Moesiam superiorem, a meridie Dalmatiam, ab occasu Noricum, a septentrione Danubium. Ornata patria, civitatibus plurimis, quarum prima Sirmis, extrema Vindomina. Sauromatae vero, quos Sarmatas dicimus, et Cemandri, et quidam ex Hunnis in parte Illyrici ad Castrum Martenam sedes sibi datas coluere. Ex quo genere fuit Blivila dux Pentapolitanus, eiusque germanus Froilas, et nostri temporis Bessa patricius. Sciri vero, et Satagarii, et caeteri Alanorum cum duce suo nomine Candax Scythiam minorem, inferioremque Moesiam accepere. Cuius Candacis Alanowamuthis patris mei genitor Peria, id est, meus avus, notarius; quousque Candax ipse viveret fuit, eiusque germanae filius Gunthigis, qui et Baza dicebatur, magister militum, filius Andagis, filii Andalae, de prosapia Amalorum descendes. Ego item, quamvis agrammatus, Iornandes, ante conversionem meam notarius fui. Rugi vero, aliaeque nationes nonnullae Biozimetas, Scandiopolim, ut incolerent, petivere. Hernac quoque iunior Attilae filius cum suis in extremo minoris Scythiae sedes delegit. Emnetzar et Uzindur consanguinei eius in Dacia Ripensi. Uto et Iscalmus, qui ea potiti sunt, multique Hunnorum passim proruentes tunc se in Romaniam dederunt. E quibus nunc usque Sacromontisii, et Fosatisii dicuntur.

LI.

Erant siquidem et alii Gothi, qui dicuntur Minores, populus inmensus, cum suo pontifice, ipsoque primate Vulfila, qui eis dicitur et litteras instituisse, hodieque sunt in Moesia regione incolentes Eucopolitanam. Ad pedes enim montis gens multa sedit pauper et imbellis, nihil abundans, nisi armento diversi generis pecorum, et pascuis, silvaque lignorum, parum habens tritici, caeterarumque specierum est terra fecunda. Vineas vero nec si sunt alibi, certi eorum cognoscent, ex vicinis locis sibi vinum negotiantes; nam lacte aluntur.

LII. 

Plerique ergo, ut ad gentem, unde agitur revertamur, id est Ostrogotharum, qui in Pannonia sub rege Walemir eiusque germani Theodemir et Widemir morabantur, quamvis divisa loca, consilia tamen unita. Nam Walemir inter Scarniungam et Aquam nigram fluvios, Theodemir iuxta lacum Pelsodis, Widemir inter utrosque manebat. Contigit ergo, ut Attilae fili contra Gothos, quasi desertores dominationis suae, velut fugacia mancipia requirentes venirent; ignarisque aliis fratribus super Walemir solum inruerent. Quos tamen ille, quamvis cum paucis, excepit; diuque fatigatos ita prostravit, ut vix pars aliqua hostium remaneret, quae in fugam versa, eas partes Scythiae peteret, quas Danubii amnis fluenta praetermeant, quae lingua sua Hunnivar appeIlant. Eoque tempore quum ad fratrem Theodemirem gaudii nuntium direxisset, eo mox die nuntius veniens felicius in domo Theodemiris reperit gaudium. Ipso siquidem die Theodoricus eius filius, quamvis de Erelieva concubina, bonae tamen spei puerulus natus erat. Post tempus ergo non multum rex Walemir, eiusque germani Theodemir et Widemir, consueta dum traderent dona a principe Marciano, quae ad instar strenuae gentis acceperunt, ut pacis foedera custodirent, missa legatione ad imperatorem, vident Theodericum Triarii filium, et hunc genere Gothico, alia tamen stirpe, non Amala procreatum, omnino florentem cum suis, Romanorumque amicitiis iunctum, et annua sollemnia consequentem, et se tantum despici. Illico furore commoti arma arripiunt, et Illyricum pene totum discurrentes in praedam devastant. Sed statim imperator animo mutato ad pristinam recurrit amicitiam, missaque legatione, tam praeterita cum instantibus munera tribuit, quam etiam de futuro sine aliqua controversia tribuere compromittit; pacisque obsidem ab eis, quem supra rettulimus, Theodoricum, infantulum Theodemiris accepit. Qui iam septem annorum incrementa conscendens, octavum intraverat annum. Quem dum pater cunctatur daret, patruus Walemir exstitit supplicator, tantum ut pax firma inter Romanos Gothosque maneret. Datus igitur Theodoricus obses a Gothis, ducitur ad urbem Constantinopolitanam Leoni principi; et quia puerulus elegans erat, meruit gratiam imperialem habere.

LIII. 

Postquam ergo firma pax Gothorum cum Romanis effecta est, videntes Gothi non sibi sufficere ea quae ab imperatore acciperent solacia, simulque cupientes ostentare virtutem, coeperunt vicinas gentes circumcirca praedari; primum contra Satagas, qui interiorem Pannoniam possidebant, arma moventes. Quod ubi rex Hunnorum Dinzio, filius Attilae, cognovisset; collectis secum qui adhuc videbantur, quamvis pauci eius tamen sub imperio remansisse, Ulzingures, Angisciros, Bittugores, Bardores, veniens ad Bassianam Pannoniae civitatem, eamque circumvallans, fines eius coepit praedari. Quod comperto Gothi, ubi erant, expeditionemque solventes, quam contra Satagas collegerant, in Hunnos convertunt; et sic eos suis a finibus inglorios pepulerunt, ut iam ex illo tempore, qui remanserunt Hunni, et usque hactenus, Gothorum arma formident. Quiescente vero tandem Hunnorum gente a Gothis, Hunimundus Suevorum dux, dum ad praedandas Dalmatias transit, armenta Gothorum in campis errantia depraedavit : quia Dalmatia Suevia vicina erat, nec a Pannoniis multum distabat, praesertim ubi tunc Gothi residebant. Quid plurimum? Hunimundo cum Suevis vastatis Dalmatiis ad sua revertente, Theodemir germanus Walamiris regis Gothorum, non tantum iacturam armentorum dolens, quantum metuens ne Suevi, si impune hoc lucrarentur, ad maiorem licentiam prosilirent, sic vigilavit in eorum transitu, ut intempesta nocte dormientes invaderet ad lacum Pelsodis, consertoque inopinato proelio, ita eos oppressit, ut etiam ipsum regem Hunimundo capto, omnem exercitum eius, qui gladium evasissent, Gothorum subderet servituti. Et dum multum esset amator misericordiae, facta ultione, veniam condonavit, reconciliatusque cum Suevis, eundem quem ceperat adoptans sibi filium, remisit cum suis in Sueviam. Sed ilIe immemor paternae gratiae, post aliquod tempus conceptum dolum parturiens, Scirorumque gente incitavit, qui tunc supra Danubium consedebant, et cum Gothis pacifice morabantur; quatenus scissi ab eorum foedere, secumque iuncti, in arma prosilirent, gentemque Gothorum invaderent. Tunc Gothis nihil mali sperantibus, praesertim de utrisque amicis vicinis confisis, bellum exurgit ex improviso, coactique necessitate ad arma confugiunt; solitoque certamine arrepto; se suamque iniuriam ulciscuntur. In eo siquidem proelio rex eorum Walemir, dum equo insidens ad cohortandos suos ante aciem curreret, proturbatus equus corruit, sessoremque suum deiecit; qui mox inimicorum lanceis confossus, interemptus est. Gothi vero tam regis sui mortem, quam suam iniuriam a rebellionibus exigentes, ita sunt proeliati, ut pene de gente Scirorum, nisi qui nomen ipsud ferrent; et hi cum dedecore, non remansissent, sic omnes extinxerunt.

LIV. 

Quorum exitium Suavorum reges Hunimundus et Alaricus veriti, in Gothos arma moverunt, freti auxilio Sarmatarum, qui cum Beuga et Babai regibus suis auxiliariis eorum devenissent, ipsasque Scirorum reliquias, quasi ad ultionem suam acrius pugnaturas accersentes cum Edica et Vulfo eorum primatibus, habuerunt simul secum tam Gepidas, quam ex gente Rugorum non parva solacia; caeterisque hinc inde collectis, ingentem multitudinem adgregantes, ad amnem Bolliam in Pannoniis castra metati sunt. Gothi tunc Walemire defuncto, ad fratrem eius Theodemir confugerunt. Qui, quamvis dudum cum fratribus regnans, tamen auctioris potestatis insignia sumens. Widimere fratre iuniore accito, et cum ipso curas belli partitus, coactus ad arma prosilivit; consertoque proelio, superior pars invenitur Gothorum, adeo ut campus inimicorum corruentium cruore madefactus, ut rubrum pelagus appareret; armaque et cadavera in modum collium cumulata, campum plus per decem milibus oppleverunt. Quod Gothi cernentes, ineffabili exsultatione laetantur, eo quod et regis sui Walemiris sanguinem, et suam iniuriam cum maxima inimicorum strage ulciscerentur. De vero innumeranda variaque multitudine hostium, qui valuerunt evadere, effugati vix ad sua inglorii pervenerunt.

LV. 

Post certum vero tempus instanti hiemali frigore, amneque Danubii solite congelato (nam istiusmodi fluvius ita rigecit, ut in silicis modum velut vehat exercitum pedestrem, plaustraque et traculas, vel quidquid vehiculi fuerit, nec cymbarum indigeat lintre) : sic ergo eum gelatum Theodemir Gothorum rex cernens, pedestrem ducit exercitum; emensoque Danubio Suavis, improvisus a tergo apparuit. Nam regio illa Suevorum ab oriente Baiobaros habet, ab occidente Francos, a meridie Burgundiones, a septentrione Thuringos. Quibus Suevis tunc iuncti Alemanni etiam aderant, ipsique Alpes erectas omnino regentes : unde nonnulla fluente Danubium influunt, nimio cum sono vergentia. Hic ergo taliterque munito loco, rex Theodemir hiemis tempore Gothorum ductavit exercitum, et tam Suevorum gentem, quam etiam Alamannorum utrasque ad invicem foederatas, devicit, vastavit, et pene subegit. Inde quoque victor ad proprias sedes, id est, Pannonias revertens, Theodoricum filium suum, quem Constantinopolim obsidem dederat, a Leone imperatore remissum cum magnis muneribus gratanter excepit. Qui Theodoricus iam aduliscentiae annos contingens, expleta pueritia, octavum decimum peragens annum, adscitis certis ex satellitibus patris, ex populo amatores sibi, clientesque consociavit, pene sex milia viros; cum quibus inscio patre, emenso Danubio, super Babai Sarmatarum rege discurrit, qui tunc de Camundo duce Romanorum victoria potitus, superbiae tumore regnabat, eumque superveniens Theodoricus interemit, familiamque et censum depraedans, ad genitorem suum cum victoria repedavit. Singidonum dehinc civitatem, quam ipsi Sarmatae occupassent, invadens, non Romanis reddidit, sed suae subdedit dicioni.

LVI. 

Minuentibus deinde hinc inde vicinarum gentium spoliis coepit et Gothis victus, vestitusque deesse, et hominibus, quibus dudum bella alimoniam prestitissent, pax coepit esse contraria; omnesque cum magno clamore ad regem Theodemir accedentes Gothi orant, quacumque parte vellet, et ductaret exercitum. Qui accito germano, missaque sorte, hortatus est, ut ille in partem Italiae, ubi tunc Glycerius regnabat imperator, ipse vero ceu fortior ad fortius regnum accederet, orientale quidem : quod et factum est. Et mox Widemir Italiae terras intravit, et extremum fati munus reddens, rebus excessit humanis, successorem relinquens regni Widemir filium suum. Quem GIycerius imperator muneribus datis, de Italia ad Gallias transtulit, quae a diversis circumcirca gentibus premebantur : adserens vicinos ibi Vesegothas eorum parentes regnare. Quid multa? Widemir, acceptis muneribus simulque mandata a Glycerio imperatore, Gallias tendit, seseque cum parentibus Vesegothis iungens, unum corpus efficitur, ut dudum fuerat; et sic Gallias, Hispaniasque tenentes suo iure defendunt, ut nullus sibi alius praevaleret. Theodemir autem frater senior cum suis transit Saum amnem, Sarmatis militibusque interminans bellum, si aliquis ei obstaret. Quod illi verentes, quiescunt; imo nec praevalent ad tantam multitudinem. Videns Theodemir undique sibi prospera provenire, Naissum primam urbem invadit IIlyrici :filioque suo Theodorico consciatus adstat, et in villam comites per castrum Herculis transmisit Ulpianam. Qui venientes, tam eam, quam et opes mox in deditione accipiunt, nonullaque loca Illyrici inaccessibilia sibi primum pervia faciunt. Nam Heracliam et Larissam civitates Thessaliae primum praeda capta, iure bellico potiuntur. Theodemir vero rex animadvertens felicitatem suam, quam etiam filii; nec hac tamen contentus, egrediens Naisitanam urbem, paucis ad custodiam derelictis, ipse Thessalonicam petiit, in qua Clarianus patricius a principe directus, cum exercitu morabatur. Qui dum videret vallo muniri Thessalonicam, nec se eorum conatibus posse resistere, missa legatione ad Theodemir regem, muneribusque oblatis, ab obsidione eum urbis retorquet. Initoque foedere, Romanus ductor cum Gothis loca eis iam sponte, quae incolerent, tradidit, id est, Ceropellas, Europam, Medianam, Petinam, Bereum, et alia, quae Sium vocatur. Ubi Gothi cum rege suo armis depositis, composita pace, quiescunt. Nec diu post haec et rex Theodemir in civitate Cerras fatali aegritudine occupatus, vocatis Gothis, Theodoricum filium regni sui designat heredem, et ipse mox rebus humanis excessit. 

LVII. 

Theodoricum vero gentis suae regem audiens ordinatum imperator Zeno, gratum suscepit, eique evocaturia destinata, ad se in urbem venire praecepit, dignoque suscipiens honore, inter proceres sui palatii conlocavit. Et post aliquod tempus ad ampliandum honorem eius in arma, sibi eum filium adoptavit, de suisque stipendiis triumphum in urbe donavit; factusque est consul ordinarius, quod summum bonum, primumque in mundo decus edicitur; nec tantum hoc, sed etiam equestrem statuam ad famam tanti viri ante regiam palatii collocavit. Inter haec ergo Theodoricus Zenonis imperio foedere sociatus, dum ipse in urbe omnibus bonis frueretur, gentemque suam in Illyrico, ut diximus, residentem, non omnino idoneam aut refertam audiret, elegit potius solito more gentis suae labore quaerere victum, quam ipse otiose frui regni Romani bona, et gentem suam mediocriter victitare : secumque deliberans, ad principem ait: « Quamvis nihil deest nobis, imperio vestro famulantibus : tamen si dignum ducit pietas vestra, desiderium mei cordis libenter exaudiat ». Quumque ei, ut solebat, familiariter facultas fuisset loquendi concessa: « Hesperia », inquit, « plaga, quae dudum decessorum prodecessorumque vestrorum regimine gubernata est, et urbs illa caput orbis et domina, quare nunc sub regis Turcilingorum Rogorumque tyrranide fluctuat? Dirige cum gente mea, si praecepis, ut hic expensarum pondere careas; et ibi, si adiutus a Domino vicero, fama vestrae pietatis irradiet. Expedit namque, ut ego, qui sum servus vester et filius, si vicero, vobis donantibus regnum illud possideam: haud ille, quem non nostris, tyrranici iugo senatum vestrum, partemque reipublicae captivitatis servitio premat. Ego enim si vicero, vestro dono vestroque munere possidebo; si victus fuero, vestra pietas nihil amittit; imo, ut diximus, lucratur expensas ». Quo audito, quamvis aegre ferret imperator discessum eius, nolens tamen eum contristare, annuit quae poscebat, magnisque ditatum muneribus dimisit a se, senatum populumque ei commendans Romanum. Igitur egressus urbe regia Theodoricus, et ad suos revertens, omnem gentem Gothorum, quae tamen ei prebuerat consensum, Hesperiam tendit, rectoque itinere per Sirmas ascendit, vicinas Pannoniae. Indeque Venetiarum fines ingressus ad pontem Sontium nuncupatum castrametatus est. Quumque ibi ad reficienda corpora hominum iumentorumque aliquanto tempore resedisset, Odovacer armatum contra eum direxit exercitum. Quem ille, ad campos Veronenses occurrens, magna strage delevit, castrisque solutis, fines Italiae cum potiore audacia intrat; transactoque Pado amne ad Ravennam regiam urbem castra componit, tertio fere miliario ab urbe, loco, qui appellatur Pineta. Quod cernens Odovacer, intus se in urbe communivit; indeque subreptive noctu frequenter cum suis egrediens, Gothorum exercitum inquietat; et hoc non semel, nec iterum, sed frequenter, et pene molitur toto triennio. Sed frustra laborat, quia cuncta Italia dominum iam dicebat Theodoricum, et illius ad votum res illa publica obsecundabat. Tantum ille solus cum paucis satellitibus, et Romanis, qui aderant, et fame et bello quotidie intra Ravennam laborabat. Quod dum nihil proficeret, missa legatione, veniam supplicat. Cui et primum concedens Theodoricus, postmodum hac luce privavit. Tertioque, ut diximus, anno ingressus in Italiam, Zenonisque imperatoris consulto privatum habito, suaeque gentis vestitum reponens, insigne regii amictus, quasi iam Gothorum Romanorumque regnator, adsumit .

LVIII. 

Missa legatione ad Lodoin Francorum regem, filiam eius Audefledam sibi in matrimonio petit. Quam ille grate libenterque concessit, suos filios Cheldepertum et Thiudepertum credens hac societate cum gente Gothorum, inito foedere, sociari. Sed non adeo pacis ad concordiam profuit ista coniunctio; quin saepenumero propter Gallorum terras graviter inter se decertati sunt; et numquam Gothus Francis cessit, dum viveret Theodoricus. Antequam ergo de Audefleda subolem haberet, naturales ex concubina, quas genuisset adhuc in Moesia, filias habuit, unam nomine Theudicodo, et aliam Ostrogotho. Quas mox in Italiam venit, regibus vicinis in coniugio copulavit, id est, unam Alarico Vesegotharum, et aliam Sigismundo Burgundionorum. De Alarico ergo natus est Amalaricus. Quem avus Theodoricus in annis puerilibus utroque parente orbatum dum fovet atque tuetur, comperit Eutharicum Witerichi filium, Beremundi et Thorismundi nepotem, Amalorum de stirpe descendentem, in Hispania degere, iuvenili aetate, prudentia et virtute, corporisque integritate pollentem. Ad se eum facit venire, eique Amalasuentam filiam suam in matrimonio iungit. Et ut in plenum suam progeniem dilataret, Amalafredam germanam suam matrem Theodati, qui postea rex fuit, Africae regi Wandalorumque coniuge dirigit Trasemundo; filiamque eius, neptem suam Amalabergam Thuringorum regi consociat Hermefredo. Petzamin quoque suum comitem inter primos electum ad obtinendam Sirmiensem dirigit civitatem. Quam ille expulso rege eius Transarico, filio Trafstile, retenta eius matre obtinuit. Inde contra Sabinianum Illyricum magistrum militiae, qui tunc cum Mundone paraverat conflictum, ad civitatem cognomine Margoplano, quae inter Danubium Martianumque flumina adiacebat, cum duobus milibus peditum, equitibus quingentis, in Mundonis solacia veniens, Illyricianum exercitum demolivit. Nam hic Mundo Attilanis quondam origine descendens, Gepidarum gentem fugiens, ultra Danubium in incultis locis, sine ullis terrae cultoribus debacchatur. Et plerisque abactoribus, sicariisque et latronibus undecumque collectis, turrem quae Herta dicitur, super Danubii ripam positam, occupans, ibique agresti ritu praedans vicinos, regem se suis grassatoribus noncupat. Hunc ergo pene desperatum, etiam de traditione sua deliberantem, Petza subveniens, e manibus Sabiniani eripuit, suoque regi Theodorico cum gratiarum actione fecit subiectum. Non minus trophaeum de Francis per Hibbam, suum comitem, in Galliis adquisivit, plus triginta milibus Francorum in proelio caesis. Nam et Thiodem suum armigerum post mortem Alarici generi, tutorem in Hispaniae regno Amalarici nepotis constituit. Qui Amalaricus in ipsa adolescentia Francorum fraudibus irretitus, regnum cum vita amisit. Post quem Thiodis tutor eodem regnum ipse invadens, Francorum insidiosam calumniam de Hispaniis pepulit, et usque dum viveret, Vesegothas continuit. Post quem Thiodigisglossa regnum adeptus, non regnans, defecit, occisus a suis. Cui succedens Hactenusagil, continuat regnum. Contra quem Athanagildus insurgens, Romani regni concitat vires. Ubi et Liberius patricius cum exercitu destinatur. Nec fuit in parte occidua gens, quae Theodorico, dum viveret, aut amicitia, aut subiectione non deserviret.

LIX. 

Sed postquam ad senium pervenisset, et se in brevi ab hac luce egressurum cognusceret, convocans Gothos comites, gentisque suae primates, Athalaricum infantulum adhuc vix decennem filium filiae suae Amalasuentae, qui Eutharico patre orbatus erat, regem constituit; eisque in mandatis dedit, ac si testamentali voce denuntians, ut regem colerent, senatum populumque Romanum amarent, principemque orientalem placatum semper propitiumque haberent. Quod praeceptum quamdiu Athalaricus rex eiusque mater viverent, in omnibus custodientes pene per octo annos in pace regnarunt: quamvis Francis de regno puerili desperantibus, imo in contemptu habentibus; bellaque parare molientibus, quod pater et avus Gallias occupasset, eis concessit. Caetera in pacis tranquillitate possessa. Dum ergo ad spem iuventutis Athalaricus accederet, tam suam aduliscentiam, quam matris viduitatem Orientis principi commendavit : sed in brevi infelicissimus immatura morte praeventus, rebus humanis excessit. Tum mater, ne pro sexus sui fragilitate a Gothis sperneretur, secum deliberans, Theodatum consubrinum suum germanitatis gratia accersitum a Thuscis, ubi privata vita degens, in laribus propriis erat, in regno collocavit. Qui immemor, consanguinitatis, post aliquantum tempus a palatio Ravennate abstractam, in insulam laci Bulsinensis eam exilio religavit. Ubi paucissimos dies in tristitia degens, ab eius satellitibus in balneo strangulata est.

LX. 

Quod dum Iustinianus imperator Orientalis audisset, et quasi susceptorum suorum mors ad suam iniuriam redundaret, sic est commotus. Eodem namque tempore de Africa Wandalis quum per fidelissimum suum patricium Belisarium reportasset triumphum, nec mora, in ipso tempore madentibus adhuc armis cruore Wandalico, contra Gothos per eundem ducem movit procinctum. Qui dux providentissimus haud secus arbitratus Getarum subigere populum, si prius nutricem eorum occupasset Siciliam; quod et factum est :Trinacriamque ingresso, mox Gothi qui Syracusanum oppidum insidebant, videntes se nihil praevalere, cum suo duce Sinderich ultro se Belesario dediderunt. Quumque ergo Romanus ductor Siciliam pervasisset, Theodahadus comperiens, Evermor generum suum cum exercitu ad fretum, quod inter Campaniam Siciliamque interiacet, et de Tyrrheni maris sinu vastissimus Hadriaticus aestus evolvitur, custodiendum dirigit. Ubi cum Evermor accessisset, ad Rhegium oppidum, castra composuit. Nec mora, deterioratam causam cernens suorum, ad partes victoris cum paucis et fidelissimis famulis consciis movit, ultroque se Belisarii pedibus advolvens, Romani regni optat servire principibus. Quod Gothorum exercitus sentiens, suspectum Theodatum clamitat regno pellendum, et sibi ductorem suum Witigim, qui armiger eius fuerat, in regem levandum, quod et factum est. Et mox in campis Barbaricis Witigis in regnum levatus Romam ingreditur, praemissisque Ravennam fidelissimis sibi viris, Theodati necem demandat. Qui venientes, imperata sibi perficiunt, et occisum Theodatum regem, qui a rege missus adveniebat, ut adhuc in campis Barbaricis erat, Witigim populis nuntiat. Inter haec Romanus exercitus emenso fireto, Campaniam accedens, subversaque Neapoli, Romam ingreditur; unde ante paucos dies rex Witigis egressus, Ravennam profectus, Mathasuentam filiam Amalasuentae, Theodorici quondam regis neptem, sibi in matrimonium sociarat. Quumque his novis nuptiis delectatus, aulam regiam fovet Ravennae, Roma egressus imperialis exercitus, munita utriusque Thusciae loca invadit. Quod cernens per nuntios Witigis, Cumunilam ducem Gothorum manu armis conferta mittit Perusiam. Ubi dum magnum comitem cum parvo exercitu residentem, obsessione longa evellere cupiunt; superveniente Romano exercitu, ipsi evulsi, et omnino extincti sunt. Quod audiens Witigis, ut leo furibundus, omnem Gothorum exercitum congregat, Ravennaque egressus, Romanas arces obsidione longa fatigat. Sed frustrata eius audacia, post quattuordecim menses ab obsidione Romanae urbis aufugit, et se ad Ariminensem oppressionem praeparat. Unde pari tenore frustratus fugatusque Ravennam se recepit: et obsessus, nec mora, ultro se ad partes dedit victoris, cum Mathasuenta iugali, regiisque opibus. Et sic famosum regnum, fortissimamque gentem, diuque regnantem, tandem deinde millensimo et tricentisimo anno victor gentium diversarum Iustinianus imperator per fidelissimum consulem vicit Belesarium, et perductum Witigims Constantinopolim patricii honore donavit. Ubi plus biennio demoratus, imperatorisque in affectu coniunctus, rebus excessit humanis. Mathasuentam vero iugalem eius fratri suo Germano patricio coniunxit imperator. De quibus postumus patris Germani natus est filius, item Germanus. In quo coniuncta Anitiorum genus cum Amala stirpe, spem adhuc utriusque generis, Domino praestante, promittit. Huc usque Getarum origo, ac Amalorum nobilitas, et virorum fortium facta, ac laudanda progenies laudabiliori principi cessit, et fortiori duci manus dedit : cuius fama nullis saeculis, nullis silebitur aetatibus. Sic victor ac triumphator Iustinianus imperator, et consul Belesarius, Wandalici, Africani, Geticique dicuntur. Haec qui legis, scito me veterum secutum scripta, ex eorum spatiosis pratis paucos flores collegisse, unde inquirenti pro captu ingenii mei coronam contexerem. Nec me quis in favorem gentis praedictae, quasi ex ipsa trahentem originem, aliqua addidisse credat, quam quae legi, aut comperi. Nec si tamen cuncta, quae de ipsis scribuntur, aut referuntur, complexus sum : nec tantum ad eorum laudem, quantum ad laudem eius, qui vicit, exponens. 

Fin de l'Histoire des Goths