Denys d'Halicarnasse

DENYS DHALICARNASSE

 

EXAMEN CRITIQUE DES PLUS CÉLÈBRES ÉCRIVAINS DE LA GRÈCE

 IIe LETTRE DE DENYS D'HALICARNASSE A AMMAEUS SUR LES IDIOTISMES DE THUCYDIDE.

 

 

 

 

 

 

DENYS D'HALICARNASSE EXAMEN CRITIQUE DES PLUS CÉLÈBRES ÉCRIVAINS DE LA GRÈCE, PAR DENYS D'HALICARNASSE; TRADUIT EN FRANÇAIS POUR LA PREMIÈRE FOIS, AVEC DES NOTES . PAR E. GROS, Professeur au Collége royal de Saint-Louis. TOME PREMIER. PARIS. BRUNOT—LABBE, ÉDITEUR, LIBRAIRE DE L'UNIVERSITÉ ROYALES QUAI DES AUGUSTINS N" 33. 1826.

 

 IIe LETTRE DE DENYS D'HALICARNASSE A AMMAEUS SUR LES IDIOTISMES DE THUCYDIDE.

 

 

 

 

 

 

 

B'. ΛΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΑΛΙΚΑΡΝΑΣΕΩΣ ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΘΟΥΚΥΔΙΔΟΥ ΙΔΙΩΜΑΤΩΝ ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΑΜΜΑΙΩΙ ΤΩΙ ΦΙΛΤΑΤΩΙ ΧΑΙΡΕΙΝ

[I] Ἐγὼ μὲν ὑπελάμβανον ἀρκούντως δεδηλωκέναι τὸν Θουκυδίδου χαρακτῆρα, τὰ μέγιστα καὶ κυριώτατα τῶν ὑπαρχόντων περὶ αὐτὸν ἰδιωμάτων ἐπεξελθών, ἐν οἷς γε δὴ μάλιστα διαφέρειν ἔδοξέν μοι τῶν πρὸ αὐτοῦ ῥητόρων τε καὶ συγγραφέων, πρότερον μὲν ἐν τοῖς περὶ τῶν ἀρχαίων ῥητόρων πρὸς τὸ σὸν ὄνομα συνταχθεῖσιν ὑπομνηματισμοῖς, ὀλίγοις 〈δὲ〉 δὴ πρόσθεν χρόνοις ἐν τῇ περὶ αὐτοῦ τοῦ Θουκυδίδου κατασκευασθείσῃ γραφῇ προσειπὼν τὸν Αἴλιον Τουβέρωνα, ἐν ᾗ πάντα τὰ δεόμενα λόγου μετὰ τῶν οἰκείων ἀποδείξεων διεξελήλυθα κατὰ τὴν ἐμαυτοῦ δύναμιν· σοῦ δὲ ὑπολαμβάνοντος ἧττον ἠκριβῶσθαι τὰς γραφάς, ἐπειδὴ προεκθέμενος ἅπαντα τὰ συμβεβηκότα τῷ χαρακτῆρι τότε τὰς περὶ αὐτῶν πίστεις παρέχομαι, ἀκριβεστέραν δὲ τὴν δήλωσιν τῶν ἰδιωμάτων τοῦ χαρακτῆρος ἔσεσθαι νομίζοντος, εἰ παρὰ μίαν ἑκάστην τῶν προθέσεων τὰς λέξεις τοῦ συγγραφέως παρατιθείην, ὃ οἱ τὰς τέχνας καὶ τὰς εἰσαγωγὰς τῶν λόγων πραγματευόμενοι ποιοῦσιν, προελόμενος εἰς μηδὲν ἐλλείπειν καὶ τοῦτο πεποίηκα, τὸ διδασκαλικὸν σχῆμα λαβὼν ἀντὶ τοῦ ἀποδεικτικοῦ.

DENYS D'HALICARNASSE à AMMAEUS, salut.

[I] JE croyais avoir fait suffisamment connaître le caractère de Thucydide, en examinant les principales qualités qui le distinguent des orateurs et des historiens des siècles précédons. D'abord, dans les commentaires que je vous ai adressés sur les orateurs anciens, et peu de temps après dans le traité sur Thucydide, dédié à Aelius Tubéron, j'ai exposé, suivant mes moyens, ce que j'avais à dire de cet historien, et je me suis appuyé sur des passages tirés de ses écrits. Mais puisque ce traité ne vous paraît point composé avec assez d'exactitude, je vais parler des traits particuliers qui caractérisent Thucydide : je prouverai ensuite mes assertions par des exemples. J'ai pensé que pour mettre dans tout leur jour les qualités de cet écrivain, je devais joindre à mes observations quelques exemples extraits de son ouvrage ; c'est ainsi que l'ont pratiqué ceux qui donnent des préceptes sur l'art d'écrire. Je m'appliquerai surtout à ne rien omettre : mon but a été de composer un écrit didactique et non un panégyrique.

[II] Ἵνα δὲ εὐπαρακολούθητος ὁ λόγος σοι γένηται, προθεὶς κατὰ λέξιν, ὅσα περὶ τοῦ συγγραφέως τυγχάνω προειρηκώς, ἐπιτροχάδην ἀναλήψομαι τῶν προθέσεων ἑκάστην καὶ τὰς ἀποδείξεις παρέξομαι, καθάπερ ἠξίους. Ἕπεται δὲ τοῖς περὶ Ἡροδότου γραφεῖσιν τὰ μέλλοντα δηλοῦσθαι. Τούτῳ γὰρ Θουκυδίδης τῷ ἀνδρὶ ἐπιβαλὼν καὶ τοῖς ἄλλοις ὧν πρότερον ἐμνήσθην, καὶ συνιδών, ἃς ἕκαστος αὐτῶν ἔσχεν ἀρετάς, ἴδιόν τι γένος χαρακτῆρος, οὔτε πεζὸν αὐτοτελῶς οὔτ´ ἔμμετρον ἀπηρτισμένως, κοινὸν δέ τι καὶ μικτὸν ἐξ ἀμφοῖν ἐργασάμενος εἰς τὴν ἱστορικὴν πραγματείαν ἐσπούδασεν εἰσαγαγεῖν· ἐπὶ μὲν τῆς ἐκλογῆς τῶν ὀνομάτων τὴν τροπικὴν καὶ γλωττηματικὴν καὶ ἀπηρχαιωμένην καὶ ξένην λέξιν παραλαμβάνων πολλάκις ἀντὶ τῆς κοινῆς καὶ συνήθους τοῖς καθ´ ἑαυτὸν ἀνθρώποις, ἐπὶ δὲ τῶν σχηματισμῶν, ἐν οἷς μάλιστα ἐβουλήθη διενεγκεῖν τῶν πρὸ αὑτοῦ, πλείστην εἰσενεγκάμενος πραγματείαν, τοτὲ μὲν λόγον ἐξ ὀνόματος ποιῶν, τοτὲ δὲ εἰς ὄνομα συνάγων τὸν λόγον· καὶ νῦν μὲν τὸ ῥηματικὸν ὀνοματικῶς ἐκφέρων, αὖθις δὲ τοὔνομα ῥῆμα ποιῶν· καὶ αὐτῶν γε τούτων ἀναστρέφων τὰς χρήσεις, ἵνα τὸ μὲν ὀνοματικὸν 〈προσηγορικὸν γένηται, τὸ δὲ προσηγορικὸν ὀνοματικῶς〉 λέγηται, καὶ τὰ μὲν παθητικὰ ῥήματα δραστήρια, τὰ δὲ δραστήρια παθητικά· πληθυντικῶν δὲ καὶ ἑνικῶν ἀλλάττων τὰς φύσεις καὶ ἀντικατηγορῶν ταῦτα ἀλλήλων, θηλυκά τ´ ἀρρενικοῖς καὶ ἀρρενικὰ θηλυκοῖς καὶ οὐδέτερα τούτων τισὶν συνάπτων, ἐξ ὧν ἡ κατὰ φύσιν ἀκολουθία πλανᾶται· τὰς δὲ 〈τῶν〉 ὀνοματικῶν ἢ μετοχικῶν πτώσεις τοτὲ μὲν πρὸς τὸ σημαινόμενον ἀπὸ τοῦ σημαίνοντος ἀποστρέφων, τοτὲ δὲ πρὸς τὸ 〈σημαῖνον ἀπὸ τοῦ〉 σημαινομένου· ἐν δὲ τοῖς συνδετικοῖς καὶ τοῖς προθετικοῖς μορίοις καὶ ἔτι μᾶλλον ἐν τοῖς διαρθροῦσι τὰς τῶν ὀνομάτων δυνάμεις ποιητοῦ τρόπον ἐνεξουσιάζων. Πλεῖστα δ´ ἄν τις εὕροι παρ´ αὐτῷ τῶν σχημάτων, προσώπων τε ἀποστροφαῖς καὶ χρόνων ἐναλλαγαῖς καὶ τροπικῶν σημειώσεων μεταφοραῖς ἐξηλλαγμένα καὶ σολοικισμῶν λαμβάνοντα φαντασίας· ὁπόσα τε γίνεται πράγματα ἀντὶ σωμάτων ἢ σώματα ἀντὶ πραγμάτων, καὶ ἐφ´ ὧν ἐνθυμημάτων τε καὶ νοημάτων αἱ μεταξὺ παρεμπτώσεις πολλαὶ γινόμεναι διὰ μακροῦ τὴν ἀκολουθίαν κομίζονται, τά τε σκολιὰ καὶ πολύπλοκα καὶ δυσεξέλικτα καὶ τὰ ἄλλα τὰ συγγενῆ τούτοις. Εὕροι δ´ ἄν τις οὐκ ὀλίγα καὶ τῶν θεατρικῶν σχημάτων κείμενα παρ´ αὐτῷ, τὰς παρισώσεις λέγω καὶ παρομοιώσεις καὶ παρονομασίας καὶ ἀντιθέσεις, ἐν αἷς ἐπλεόνασε Γοργίας ὁ Λεοντῖνος καὶ οἱ περὶ Πῶλον καὶ Λικύμνιον καὶ πολλοὶ ἄλλοι τῶν κατ´ αὐτὸν ἀκμασάντων. Ἐκδηλότατα δὲ αὐτοῦ καὶ χαρακτηρικώτατά ἐστι τό τε πειρᾶσθαι δι´ ἐλαχίστων ὀνομάτων πλεῖστα σημαίνειν πράγματα καὶ πολλὰ συντιθέναι νοήματα εἰς ἓν καὶ 〈τὸ〉 ἔτι προσδεχόμενόν τι τὸν ἀκροατὴν ἀκούσεσθαι καταλιπεῖν, ὑφ´ ὧν ἀσαφὲς γίνεται τὸ βραχύ. Ἵνα δὲ συνελὼν εἴπω, τέσσαρα μέν ἐστιν ὥσπερ ὄργανα τῆς Θουκυδίδου λέξεως, τὸ ποιητικὸν τῶν ὀνομάτων, τὸ πολυειδὲς τῶν σχημάτων, τὸ τραχὺ τῆς ἁρμονίας, τὸ τάχος τῆς σημασίας· χρώματα δὲ αὐτῆς τό τε στριφνὸν καὶ τὸ πικρὸν καὶ τὸ πυκνὸν καὶ τὸ αὐστηρὸν καὶ τὸ ἐμβριθὲς καὶ τὸ δεινὸν καὶ φοβερόν, ὑπὲρ ἅπαντα δὲ αὐτοῦ ταῦτα τὸ παθητικόν. Τοιουτοσὶ μὲν δὴ τίς ἐστιν ὁ Θουκυδίδης κατὰ τὸν τῆς λέξεως χαρακτῆρα, ᾧ παρὰ τοὺς ἄλλους διήνεγκεν.
 

[II] Pour que vous puissiez suivre plus facilement le fil de mes observations, je commencerai par rappeler en peu de mots, ce que j'ai déjà dit sur le style de cet historien. Je présenterai ensuite chacune de mes observations à part, et je les établirai sur des preuves démonstratives, comme vous le désirez. Ce traité fera suite à mon ouvrage sur Hérodote. Né après lui et après les historiens dont j'ai déjà parlé, Thucydide étudia leurs diverses qualités et s'efforça d'introduire dans son histoire un style qui n'a précisément ni le caractère de la prose, ni celui de la poésie ; mais qui est un heureux mélange de l'une et de l'autre. Dans le choix des mots, il substitue les expressions figurées, obscures, surannées, étrangères aux expressions simples et usitées de son temps. Il donne surtout ses soins au choix des figures ; car c'est par là qu'il voulait éclipser ses devanciers. Tantôt il fait la phrase avec un seul nom qu'il développe, et tantôt il resserre une phrase entière en un seul nom. Ici, il change les verbes en noms ou les noms en verbes : là, par un abus étrange, il se sert du nom appellatif à la place du nom, ou de celui-ci à la place de l'autre ; il emploie le passif pour l'actif, l'actif pour le passif ; le pluriel pour le singulier, le singulier pour le pluriel ; le masculin pour le féminin, et le féminin pour le masculin : de même pour le neutre, il s'écarte des règles naturelles de la concordance. Quant aux cas des noms et des participes, il les transporte du signe à la chose signifiée, ou de la chose signifiée au signe. Dans l'emploi des conjonctions, et surtout des prépositions qui augmentent la force des mots, il pousse la licence plus,loin que les poètes. On trouve chez lui plusieurs figures qui, soit à cause du changement des personnes et des temps, soit parce que, fondées sur des rapports peu naturels, elles s'éloignent du langage ordinaire et sont voisines du solécisme. Il met les choses à la place des personnes et les personnes à la place des choses. Souvent, avant d'arriver à la conclusion, il coupe ses raisonnements par de longues parenthèses qui les rendent obscurs, entortillés, inextricables. Quelle recherche, quelle affectation dans une foule de tours ! Il multiplie les périodes à membres symétriques et à chutes consonantes, les paronomases, les antithèses, et tous ces ornements puérils dont Gorgias de Léontium, Polus, Licymnius et d'autres sophistes contemporains se montrèrent si prodigues. Le trait le plus saillant du caractère de Thucydide, c'est qu'il s'efforce de dire beaucoup de choses en peu de mots, de renfermer plusieurs pensées en une seule, et de laisser là brusquement le lecteur, tandis que celui-ci attend encore quelque chose : aussi, sa concision dégénère-t-elle en obscurité. Pour tout dire en deux mots, le style de Thucydide renferme quatre qualités qui en sont comme les organes : l'arrangement poétique des mots, la variété des figures, la rudesse des sons, la brièveté de l'expression. Les nuances qui le caractérisent consistent en ce qu'il est tour-à-tour âpre, serré, mordant, austère, grave, véhément, propre à inspirer la terreur, et surtout pathétique. Voilà par quelles qualités il se distingue des autres historiens.

[III] Γλωσσηματικὰ μὲν οὖν καὶ ἀπηρχαιωμένα καὶ δυσείκαστα τοῖς πολλοῖς ἐστι τό τε ἀκραιφνές καὶ ὁ ἐπιλογισμός καὶ ἡ περιωπή καὶ ἡ ἀνακωχή καὶ τὰ ὅμοια τούτοις. Ποιητικὰ δὲ ἥ τε κωλύμη καὶ ἡ πρέσβευσις καὶ ἡ καταβοή καὶ ἡ ἀχθηδών καὶ ἡ δικαίωσις καὶ τὰ παραπλήσια. Ἡ δ´ ἐν τοῖς σχηματισμοῖς καινότης τε καὶ πολυτροπία καὶ ἡ ἐξαλλαγὴ τῆς συνήθους χρήσεως, ἐν ᾗ μάλιστα διαφέρειν αὐτὸν ἡγούμεθα τῶν ἄλλων, ἐπὶ τούτων γίγνεται τῶν ἔργων φανερά·
 

[III] Les expressions obscures, surannées et difficiles à comprendre dans Thucydide, sont par exemple : ἀκραιφνές, ἐπιλογισμός, περιωπή et ἀνακωχή, et d'autres semblables. Les expressions poétiques sont : κωλύμη, πρέσβευσις, καταβοή, ἀχθηδών, δικαίωσις, etc. Quant aux figures contraires à celles que l'usage approuve et qui distinguent surtout Thucydide des autres écrivains, ce que je vais dire les fera connaître complètement.

[IV] Ὅταν μὲν οὖν μίαν λέξιν εἴτε ὀνοματικὴν εἴτε ῥηματικὴν ἐν πλείοσιν ὀνόμασιν ἢ ῥήμασιν ἐκφέρῃ περιφράζων τὴν αὐτὴν νόησιν, τοιαύτην ποιεῖ τὴν λέξιν·

« Ἦν γὰρ ὁ Θεμιστοκλῆς βεβαιότατα δὴ φύσεως ἰσχὺν δηλώσας καὶ διαφερόντως τι ἐς αὐτὸ μᾶλλον ἑτέρου ἄξιος θαυμάσαι. »

Καὶ μὴν ἐν τῷ ἐπιταφίῳ γέγραφεν·

« Οὐδ´ αὖ κατὰ πενίαν, ἔχων δέ τι ἀγαθὸν δρᾶσαι τὴν πόλιν, ἀξιώματος ἀφανείᾳ κεκώλυται »·

καὶ γὰρ ἐν τούτοις τὸ σύντομον ποιεῖ τὸν λόγον τοιοῦτον, ὡς ἐπὶ τοῦ Λακεδαιμονίου Βρασίδα τέθηκεν, ὅτε μαχόμενος περὶ Πύλον ἀπὸ τῆς νεὼς τραυματίας γενόμενος ἐξέπεσεν·

« Πεσόντος δὲ αὐτοῦ » φησίν « εἰς τὴν παρεξειρεσίαν ἡ ἀσπὶς περιερρύη. »

Βούλεται γὰρ δηλοῦν·

« Πεσόντος δὲ αὐτοῦ ἔξω τῆς νεὼς ἐπὶ τὰ προέχοντα μέρη τῆς εἰρεσίας » [εἰς θάλατταν].

[IV] Lorsqu'il développe un seul mot, soit un nom, soit un verbe, par plusieurs noms ou par plusieurs verbes, il paraphrase ainsi la pensée :

« Ἦν γὰρ ὁ Θεμιστοκλῆς βεβαιότατα δὴ φύσεως ἰσχὺν δηλώσας καὶ διαφερόντως τι ἐς αὐτὸ μᾶλλον ἑτέρου ἄξιος θαυμάσαι. »

« Thémistocle avait fait connaître toue la force du génie qu'il tenait de la nature ; et par là, il médita d'être admiré plus que tout autre. »

De même dans l'éloge funèbre :

« Οὐδ´ αὖ κατὰ πενίαν, ἔχων δέ τι ἀγαθὸν δρᾶσαι τὴν πόλιν, ἀξιώματος ἀφανείᾳ κεκώλυται. »

« Le citoyen capable de rendre quelque service à la patrie, n'est jamais repoussé à cause de la pauvreté ou de la bassesse de sa naissance. »

Il donne ici à la pensée le même tour que dans un autre passage, où, en parlant du lacédémonien Brasidas qui fut blessé auprès de Pylos et renversé de son vaisseau, il dit :

« Πεσόντος δὲ αὐτοῦ εἰς τὴν παρεξειρεσίαν ἡ ἀσπὶς περιερρύη [εἰς θάλατταν]. »

« Il est précipité dans l'espace vide qui se trouve entre la proue et les bancs des rameurs : son bouclier roule dans les flots. »

Sa pensée est :

« Πεσόντος δὲ αὐτοῦ ἔξω τῆς νεὼς ἐπὶ τὰ προέχοντα μέρη τῆς εἰρεσίας »

 

[V] Ἐν οἷς δὲ τὰ ῥηματικὰ μόρια τῆς λέξεως ὀνοματικῶς σχηματίζει, τοιαύτην ποιεῖ τὴν φράσιν· ἔστιν δὲ αὐτῷ πρὸς Ἀθηναίους ὁ Κορίνθιος ἐν τῇ πρώτῃ βύβλῳ τάδε λέγων·

« Δικαιώματα μὲν οὖν τάδε πρὸς ὑμᾶς ἔχομεν, παραίνεσιν δὲ καὶ ἀξίωσιν χάριτος τοιάνδε. »

Τὸ γὰρ παραινεῖν καὶ ἀξιοῦν ῥήματα ὄντα ὀνοματικὰ γέγονεν παραίνεσις καὶ ἀξίωσις. Ταύτης ἐστὶ τῆς ἰδέας ἥ τε οὐκ ἀποτείχισις τοῦ Πλημμυρίου ἡ ἐν τῇ ἑβδόμῃ βύβλῳ 〈καὶ ἡ ὀλόφυρσις ἣν ἐν τῇ πρώτῃ βύβλῳ〉 τέθηκεν ἐν δημηγορίᾳ. Τὸ γὰρ ἀποτειχίσαι καὶ τὸ ὀλοφύρασθαι ῥηματικὰ ὄντα ὀνοματικῶς ἐσχημάτικεν ἀποτείχισιν καὶ ὀλόφυρσιν.

[V] Il emploie les noms à la place des verbes, en construisant la phrase comme dans un passage du premier  livre, où il fait dire aux Athéniens par un député de Corinthe :

« Δικαιώματα μὲν οὖν τάδε πρὸς ὑμᾶς ἔχομεν, παραίνεσιν δὲ καὶ ἀξίωσιν χάριτος τοιάνδε. »

« Voilà quels sont nos droits auprès de tous: ils sont fondés sur les lois de la Grèce. Nous vous prions, nous vous pressons de nous accorder, à titre d'échange, dans les circonstances présentes, la faveur que nous sollicitons. Nous ne sommes pas assez vos ennemis, pour la tourner contre tous ; ni assez de vos amis pour abuser de votre obligeance. »

Les verbes παραινεῖν et ἀξιοῦν sont remplacés par deux noms : παραίνεσις et ἀξίωσις. Il en est de même de οὐκ ἀποτείχισις τοῦ Πλημμυρίου, dans un discours du septième livre, et de l'expression ὀλόφυρσις dont il se sert dans le premier. Les verbes ἀποτειχίσαι et ὀλοφύρασθαι ont été changés en deux noms, ἀποτείχισις et ὀλόφυρσις.

 

[VI] Ὅταν δὲ ἀντιστρέψας ἑκατέρου τούτων τὴν φύσιν τὰ ὀνόματα ποιῇ ῥήματα, τοῦτον τὸν τρόπον ἐκφέρει τὴν λέξιν, ὡς ἐν τῇ πρώτῃ βύβλῳ περὶ τῆς αἰτίας τοῦ πολέμου γράφει·

« Τὴν μὲν οὖν ἀληθεστάτην αἰτίαν, λόγῳ δὲ ἀφανεστάτην, τοὺς Ἀθηναίους οἴομαι μεγάλους γινομένους ἀναγκάσαι εἰς τὸ πολεμεῖν. »

Βούλεται γὰρ δηλοῦν, ὅτι μεγάλοι γιγνόμενοι οἱ Ἀθηναῖοι ἀνάγκην παρέσχον τοῦ πολέμου· πεποίηκεν δὲ ἀντὶ τῆς ἀνάγκης καὶ τοῦ πολέμου ὀνοματικῶν ὄντων ῥηματικὰ τό τε ἀναγκάσαι καὶ τὸ πολεμεῖν.

[VI] Il met quelquefois des verbes à la place des noms. Par exemple, dans le premier livre, il dit en exposant les causes de la guerre :

« Τὴν μὲν οὖν ἀληθεστάτην αἰτίαν, λόγῳ δὲ ἀφανεστάτην, τοὺς Ἀθηναίους οἴομαι μεγάλους γινομένους ἀναγκάσαι εἰς τὸ πολεμεῖν. »

« La cause la plus réelle de cette guerre, mais sur laquelle on gardait le plus profond silence, fut la grandeur des Athéniens. »

Il veut dire que la puissance à laquelle les Athéniens étaient parvenus fut la cause inévitable de cette guerre. Les noms ἀναγκὴ et πόλεμος ont été changés en deux verbes ἀναγκάσαι et πολεμεῖν.

 

[VII] Ὅταν δὲ τῶν ῥημάτων ἀλλάττῃ τὰ εἴδη τῶν παθη τικῶν καὶ ποιητικῶν, οὕτω σχηματίζει τὸν λόγον·

« Οὔτε γὰρ ἐκεῖνο κωλύει ταῖς σπονδαῖς οὔτε τόδε· »

τὸ γὰρ κωλύει ῥῆμα ἐνεργητικὸν ὑπάρχον ἀντὶ τοῦ κωλύεται παθητικοῦ ὄντος παρείληπται· ἦν δὲ τὸ σημαινόμενον ὑπὸ τῆς λέξεως τοιοῦτο·

« Οὔτε γὰρ ἐκεῖνο κωλύεται ταῖς σπονδαῖς οὔτε τόδε. »

Καὶ ἔτι τὰ ἐν τῷ προοιμίῳ λεγόμενα·

« Τῆς γὰρ ἐμπορίας οὐκ οὔσης, οὐδ´ ἐπιμιγνύντες ἀδεῶς ἀλλήλοις »·

καὶ γὰρ 〈ἐν〉 τούτοις τὸ ἐπιμιγνύντες ἐνεργητικὸν ὑπάρχον ῥῆμα τοῦ ἐπι μιγνύμενοι παθητικοῦ ὄντος χώραν ἐπέχει.

 

[VII] Il change les voix des verbes ; le passif en actif, comme dans ce passage :

« Οὔτε γὰρ ἐκεῖνο κωλύει ταῖς σπονδαῖς οὔτε τόδε·»

« Les traités laissent sur ces deux points une entière liberté »

Le verbe actif κωλύει tient ici la place du passif κωλύεται. La pensée est :

« οὔτε γὰρ ἐκεῖνο κωλύεται ταῖς σπονδαῖς οὔτε τόδε. »

Il dit dans l'introduction :

« Τῆς γὰρ ἐμπορίας οὐκ οὔσης, οὐδ´ ἐπιμιγνύντες ἀδεῶς ἀλλήλοις »

« Il n'existait point de commerce; et l'on ne pouvait, sans crainte, entretenir des communications. »

Le participe actif ἐπιμιγνύντες tient encore la place du passif ἐπιμιγνύμρνοι.

 

[VIII] Ὅταν δὲ ἀντὶ τοῦ ποιητικοῦ τὸ παθητικὸν παραλαμβάνῃ, τοῦτον σχηματίζει τὸν τρόπον·

« Ἡμῶν δὲ ὅσοι μὲν Ἀθηναίοις ἤδη ἐνηλλάγησαν »·

βούλεται μὲν γὰρ δηλοῦν·

« Ἡμῶν δὲ ὅσοι μὲν Ἀθηναίοις συνήλλαξαν »,

παρείληφεν δὲ τὸ ἐνηλλάγησαν παθητικὸν ὑπάρχον ἀντὶ ποιητικοῦ τοῦ συνήλλαξαν. Καὶ τὸ ἐπιφερόμενον τούτῳ·

« Τοὺς δ´ ἐν τῇ μεσογείᾳ μᾶλλον κατῳκημένους »·

ἀντὶ γὰρ τοῦ ποιητικοῦ ῥήματος τοῦ κατῳκηκότας τὸ παθητικὸν παρείληφεν τὸ κατῳκημένους.
 

[VIII] Quand il se sert du passif au lieu de l'actif, il tourne ainsi la phrase :

« Ἡμῶν δὲ ὅσοι μὲν Ἀθηναίοις ἤδη ἐνηλλάγησαν »

« Tous ceux qui ont eu des rapports avec les Athéniens, n'ont pas besoin que nous les recommandions de se tenir sur leurs gardes.

Il veut dire : « Ἡμῶν δὲ ὅσοι μὲν Ἀθηναίοις συνήλλαξαν »

IlI a employé le passif ἐνηλλάγησαν au lieu de l'actif συνήλλαξαν. De même, dans un endroit qui suit de près le précédent :

« Τοὺς δ´ ἐν τῇ μεσογείᾳ μᾶλλον κατῳκημένους »,

« Mais ceux qui habitent l'intérieur du pays doivent surtout savoir, etc. »

le passif κατῳκημένους tient la place de l'actlf κατῳκηκότας.

 

[IX] Παρὰ δὲ τὰς τῶν ἑνικῶν τε καὶ πληθυντικῶν διαφοράς, ὅταν ἐναλλάττῃ τὴν ἑκατέρου τούτων τάξιν, ἑνικὰ μὲν ἀντὶ πληθυντικῶν οὕτως ἐκφέρει·

« Καὶ εἴ τῳ ἄρα παρέστηκεν τὸν μὲν Συρακόσιον, αὑτὸν δὲ οὐ πολέμιον εἶναι τῷ Ἀθηναίῳ· »

βούλεται μὲν γὰρ τοὺς Συρακοσίους λέγειν καὶ τοὺς Ἀθηναίους, πεποίηκεν δὲ τῶν ὀνομάτων ἑκάτερον ἑνικόν. Καὶ ἐν οἷς φησιν·

« Καὶ τὸν πολέμιον δεινότερον ἕξομεν, μὴ ῥᾳδίας αὐτῷ πάλιν οὔσης τῆς ἀναχωρήσεως »·

τοὺς γὰρ πολεμίους ἐσχημάτικεν ἑνικῶς, οὐχὶ πληθυντικῶς. Ἀντὶ δὲ τοῦ ἑνικοῦ τὸ πληθυντικὸν παραλαμβάνει τοῦτον τὸν τρό πον ἐξαλλάττων τὴν συνήθη φράσιν· κεῖται δὲ ἡ λέξις 〈ἐν〉 τῷ προοιμίῳ τοῦ ἐπιταφίου·

« Μέχρι γὰρ τοῦδε ἀνεκτοὶ οἱ ἔπαινοί εἰσιν περὶ ἑτέρων λεγόμενοι, ἐς ὅσον ἂν καὶ αὐτὸς ἕκαστος οἴηται ἱκανὸς εἶναι δρᾶσαί τι ὧν ἤκουσεν »·

τὸ γὰρ ἕκαστος καὶ τὸ ἤκουσεν ἑνικά, τὰ δ´ ἐπιφερόμενα τούτοις πληθυντικῶς ἐξενήνεκται·

« Τῷ δὲ ὑπερβάλλοντι αὐτὸν φθονοῦντες ἤδη καὶ ἀπιστοῦσιν »

** οὐ καθ´ ἑνὸς λέγεσθαι πεφύκασιν, ἀλλὰ κατὰ πολλῶν.

[IX] Il s'éloigne de la règle des nombres et met le singulier pour le pluriel. Ainsi, il dit :

« Καὶ εἴ τῳ ἄρα παρέστηκεν τὸν μὲν Συρακόσιον, αὑτὸν δὲ οὐ πολέμιον εἶναι τῷ Ἀθηναίῳ »

« Si quelqu'un s'imagine que ce n'est pas lui qu'Athènes regarde comme son ennemi, mais les Syracusains, etc. »

Il veut dire τοὺς Συρακοσίους καὶ τοὺς Ἀθηναίους mais il emploie deux fois le singulier. Il en est de môme de ce passage :

« Καὶ τὸν πολέμιον δεινότερον ἕξομεν, μὴ ῥᾳδίας αὐτῷ πάλιν οὔσης τῆς ἀναχωρήσεως. »

« Nous aurons à combattre contre un ennemi d'autant plus terrible que sa retraite sera presque impossible. »

Il a mis le singulier, au lieu du pluriel πολεμίους. Quelquefois il se sert du pluriel au lieu du singulier; par exemple, dans le début de l'éloge funèbre :.

« Μέχρι γὰρ τοῦδε ἀνεκτοὶ οἱ ἔπαινοί εἰσιν περὶ ἑτέρων λεγόμενοι, ἐς ὅσον ἂν καὶ αὐτὸς ἕκαστος οἴηται ἱκανὸς εἶναι δρᾶσαί τι ὧν ἤκουσεν »

« Chacun supporte les louanges données à la vertu d'autrui, tant qu'il se croit capable des actions qu'il entend célébrer : sont-elles au-dessus de ses forces, aussitôt l'envie le rend incrédule. »

Ici, ἕκαστος et ἤκουσεν sont au singulier, tandis que, dans la phrase suivante, il emploie le pluriel :

« τῷ δὲ ὑπερβάλλοντι αὐτὸν φθονοῦντες ἤδη καὶ ἀπιστοῦσιν »

 

[X] Ἀρρενικῶν δὲ καὶ θηλυκῶν καὶ οὐδετέρων ἀντιμετατάξεις ἐκβεβηκυῖαι τῶν συνήθων σχημάτων αἱ τοιαίδε εἰσίν, ὅταν τὴν μὲν ταραχὴν τάραχον καλῇ τὸ θηλυκὸν ἐκφέρων ἀρρενικῶς καὶ τὴν ὄχλησιν ὄχλον, τὴν δὲ βούλησιν καὶ τὴν δύναμιν τὸ βουλόμενον λέγῃ καὶ τὸ δυνάμενον· ὡς ἐπὶ τῶν Ἀθηναίων τέθηκεν, ὅτε τὴν εἰς Σικελίαν ἀπέστελλον στρατιάν·

« Οἱ δὲ Ἀθηναῖοι τὸ μὲν βουλόμενον οὐκ ἀφῃρέθησαν ὑπὸ τοῦ ὀχλώδους τῆς παρασκευῆς »,

καὶ ἐν οἷς περὶ τῶν Θεσσαλῶν εἴρηκεν·

« Ὥστε εἰ μὴ δυναστείᾳ μᾶλλον ἢ ἰσονομίᾳ ἐχρῶντο τῷ ἐπιχωρίῳ οἱ Θεσσαλοί »·

καὶ γὰρ ἐνταῦθα οὐδέτερον πεποίηκεν τὸ θηλυκόν· ἦν δὲ τὸ σημαινόμενον ὑπὸ τῆς λέξεως τοιόνδε·

« ὥστε εἰ μὴ δυναστείᾳ μᾶλλον ἢ ἰσονομίᾳ ἐχρῶντο τῇ ἐπιχωρίῳ οἱ Θεσσαλοί. »

[X] Il confond tous les genres, et oubliant les règles du langage ordinaire, il les met l'un pour l'autre. Ainsi, il dit τάραχον au masculin pour ταραχὴν au féminin; ὄχλον au lieu d'ὄχλησιν; βουλόμενον et δυνάμενον au neutre, au lieu de βούλησιν et δύναμιν au féminin, comme on le voit dans ce passage sur l'expédition des Athéniens en Sicile :

« οἱ δὲ Ἀθηναῖοι τὸ μὲν βουλόμενον οὐκ ἀφῃρέθησαν ὑπὸ τοῦ ὀχλώδους τῆς παρασκευῆς »

« Les Athéniens étaient loin de laisser refroidir leur ardeur par l'immensité de ces préparatifs. »

De même, quand il dit, en parlant des Thessaliens :

« Ὥστε εἰ μὴ δυναστείᾳ μᾶλλον ἢ ἰσονομίᾳ ἐχρῶντο τῷ ἐπιχωρίῳ οἱ Θεσσαλοί. »

« Si les Thessaliens, au lieu d'être soumis à un pouvoir, vivalent dans l'égalité des droits, jamais Brasidas n'eût traversé leur pays. »

Le sens exigeait :

« ὥστε εἰ μὴ δυναστείᾳ μᾶλλον ἢ ἰσονομίᾳ ἐχρῶντο τῇ ἐπιχωρίῳ οἱ Θεσσαλοί. »

 

[XI] Ἐν οἷς δὲ τὰς πτώσεις τῶν ὀνομάτων καὶ τῶν προσηγοριῶν καὶ τῶν μετοχῶν καὶ 〈τῶν〉 συναπτομένων τούτοις ἄρθρων ἐξαλλάττει τοῦ συνήθους, οὕτως σχηματίζει [τῇ φράσει]·

« Σωφροσύνην γὰρ λαβοῦσαι αἱ πόλεις καὶ ἄδειαν τῶν πρασσομένων ἐχώρησαν ἐπὶ τὴν ἄντικρυς ἐλευθερίαν, τῆς ἀπὸ τῶν Ἀθηναίων ὑπούλου εὐνομίας οὐ προτιμήσαντες. »

Οἱ μὲν γὰρ ἀκολούθως τῇ κοινῇ συνηθείᾳ σχηματίζοντες τὴν φράσιν τῷ τε θηλυκῷ γένει τῆς προσηγορίας τὸ θηλυκὸν ἂν ἔζευξαν μόριον, καὶ τὴν πτῶσιν [τῆς μετοχῆς] τὴν αἰτιατικὴν 〈ἂν〉 ἀντὶ τῆς γενικῆς ἔταξαν τὸν τρόπον τόνδε·

« Σωφροσύνην γὰρ λαβοῦσαι αἱ πόλεις καὶ ἄδειαν τῶν πρασσομένων ἐχώρησαν ἐπὶ τὴν ἄντικρυς ἐλευθερίαν, τὴν ἀπὸ τῶν Ἀθηναίων ὕπουλον εὐνομίαν οὐ προτιμήσασαι. »

Οἱ δὲ τὰ ἀρρενικὰ τοῖς θηλυκοῖς συντάττοντες, ὥσπερ οὗτος πεποίηκεν, 〈καὶ〉 τὰς γενικὰς ἀντὶ τῶν αἰτιατικῶν πτώσεων παραλαμβάνοντες σολοικίζειν ἂν ὑφ´ ἡμῶν λέγοιντο. Καὶ ἔτι τὰ τοιαῦτα·

« Καὶ μὴ τῷ πλήθει αὐτῶν καταπλαγέντες »·

οὐ γὰρ ἐπὶ τῆς δοτικῆς πτώσεως ἐσχηματίσθαι τὴν λέξιν ἥρμοττεν, ἀλλ´ ἐπὶ τῆς αἰτιατικῆς·

« Καὶ μὴ τὸ πλῆθος τῶν πολεμίων καταπλαγέντες. »

Οὐδὲ γὰρ

« Τῇ παρὰ τῶν θεῶν ὀργῇ φοβεῖσθαι »

λέγοιτ´ ἄν τις, ἀλλὰ

« Τὴν τῶν θεῶν ὀργήν. »

[XI] Il s'éloigne aussi des règles de la syntaxe pour les cas des noms, des adjectifs, des participes et des autres parues de l'oraison. Par exemple :

« Σωφροσύνην γὰρ λαβοῦσαι αἱ πόλεις καὶ ἄδειαν τῶν πρασσομένων ἐχώρησαν ἐπὶ τὴν ἄντικρυς ἐλευθερίαν, τῆς ἀπὸ τῶν Ἀθηναίων ὑπούλου εὐνομίας οὐ προτιμήσαντες. »

« Devenues plus sages, et sans crainte sur les suites de leurs entreprises, d'autres villes cherchaient une liberté assurée, et n'avaient garde de lui préférer l'administration des Athéniens, sage en apparence, mais remplie de vices cachés. »

D'après les règles de la syntaxe, il fallait joindre à l'adjectif féminin un participe féminin et mettre l'accusatif au lieu du génitif :

« Σωφροσύνην γὰρ λαβοῦσαι αἱ πόλεις καὶ ἄδειαν τῶν πρασσομένων ἐχώρησαν ἐπὶ τὴν ἄντικρυς ἐλευθερίαν, τὴν ἀπὸ τῶν Ἀθηναίων ὕπουλον εὐνομίαν οὐ προτιμήσασαι »

Mais joindre un masculin avec un féminin, comme l'a fait Thucydide, et se servir du génitif au lieu de l'accusatif, c'est un véritable solécisme. De même dans ce passage :

« Καὶ μὴ τῷ πλήθει αὐτῶν καταπλαγέντες. »

«Sans nous laisser effrayer, par le nombre. »

Il ne fallait pas le datif, mais l'accusatif :

« καὶ μὴ τὸ πλῆθος τῶν πολεμίων καταπλαγέντες » ; on ne dit point τῇ παρὰ τῶν θεῶν ὀργῇ φοβεῖσθαι mais τὴν τῶν θεῶν ὀργήν.

 

[XII] Ἡ δὲ παρὰ τοὺς χρόνους τῶν ῥημάτων ἐκβεβηκυῖα τὸ κατάλληλον φράσις τοιαύτη τίς ἐστι·

« Καίτοι εἰ ῥᾳθυμίᾳ μᾶλλον ἢ πόνων μελέτῃ, καὶ μὴ μετὰ νόμων τὸ πλέον ἢ τρόπων ἀνδρείας ἐθέλοιμεν κινδυνεύειν, περιγίνεται ἡμῖν τοῖς τε μέλλουσιν ἀλγεινοῖς μὴ προκάμνειν καὶ ἐς αὐτὰ ἐλθοῦσι μὴ ἀτολμοτέροις τῶν ἀεὶ μοχθούντων φαίνεσθαι »·
ἐνταῦθα γὰρ τὸ μὲν ἐθέλοιμεν ῥῆμα τοῦ μέλλοντός ἐστι χρόνου δηλωτικόν, τὸ δὲ περιγίγνεται τοῦ παρόντος. Ἀκόλουθον δ´ ἂν ἦν, εἰ συνέζευξεν τῷ ἐθέλοιμεν τὸ περιέσται **

« Τοῦ τε γὰρ χωρίου τὸ δυσέμβατον ἡμέτερον νομίζω, ὃ μενόντων μὲν ἡμῶν σύμμαχον γίνεται· ὑποχωρήσασι δὲ καίπερ χαλεπὸν ὂν εὔπορον ἔσται. »

Τὸ μὲν γὰρ γίνεται τοῦ παρόντος ἐστί, τὸ δὲ ἔσται τοῦ μέλλοντος χρόνου δηλωτικόν. Γέγονεν δὲ καὶ παρὰ τὰς πτώσεις σχηματισμὸς ἀκατάλληλος· ἐπὶ μὲν γὰρ τῆς γενικῆς πτώσεως ἐξενήνοχεν τό τε μετοχικὸν ὄνομα τὸ μενόντων καὶ 〈τὸ〉 ἀντονομαστικὸν τὸ ἡμῶν, ἐπὶ δὲ τῆς δοτικῆς τὸ ὑποχωρήσασιν· οἰκειότερον δ´ ἦν καὶ τοῦτο κατὰ τὴν αὐτὴν ἐξενηνέχθαι πτῶσιν.

[XIII] Ὅταν δὲ πρὸς τὸ σημαῖνον ἀπὸ τοῦ σημαινομένου πράγματος τὴν ἀποστροφὴν ποιῆται ἢ πρὸς τὸ σημαινόμενον ἀπὸ τοῦ σημαίνοντος, οὕτως σχηματίζει τὸν λόγον·

« Τῶν δὲ Συρακοσίων ὁ δῆμος ἐν πολλῇ πρὸς ἀλλήλους ἔριδι ἦσαν »·

προθεὶς γὰρ ἑνικὸν ὄνομα τὸν δῆμον ἀπέστρεψεν ἀπὸ τούτου τὸν λόγον ἐπὶ τὸ σημαινόμενον πρᾶγμα πληθυντικὸν ὑπάρχον, τοὺς Συρακοσίους. Καὶ αὖθις·

« Λεοντῖνοι γὰρ ἀπελθόντων Ἀθηναίων ἐκ Σικελίας μετὰ τὴν σύμβασιν πολίτας τε ἐπεγράψαντο πολλοὺς καὶ ὁ δῆμος ἐπενόει τὴν γῆν ἀναδάσασθαι »·

ἀπὸ γὰρ τοῦ πληθυντικοῦ ὀνόματος τοῦ Λεοντῖνοι ἀπέστρεψεν τὸν λόγον ἐπὶ τὸ ἑνικὸν ὄνομα τὸν δῆμον. ********************
 

[XII] Il n'observe pas les règles établies pour la correspondance des temps. On le voit dans cet exemple :

« Καίτοι εἰ ῥᾳθυμίᾳ μᾶλλον ἢ πόνων μελέτῃ, καὶ μὴ μετὰ νόμων τὸ πλέον ἢ τρόπων ἀνδρείας ἐθέλοιμεν κινδυνεύειν, περιγίνεται ἡμῖν τοῖς τε μέλλουσιν ἀλγεινοῖς μὴ προκάμνειν καὶ ἐς αὐτὰ ἐλθοῦσι μὴ ἀτολμοτέροις τῶν ἀεὶ μοχθούντων φαίνεσθαι. »

« Si nous aimons mieux attendre les dangers, au sein du loisir, que nous y préparer par des fatigues ; si, chez nous, le courage est moins une vertu commandée par la loi qu'une disposition naturelle, nous ne sommes pas affligés d'avance des maux qui nous sont réservés : nous ne les affrontons pas avec moins d'intrépidité que si nous y étions formés par l'habitude des souffrances. »

Ici ἐθέλοιμεν désigne un temps subséquent, tandis que περιγίνεται est au présent : pour la parfaite correspondance, il fallait περιέσται après ἐθέλοιμεν. De même, dans ce passage :

« Τοῦ τε γὰρ χωρίου τὸ δυσέμβατον ἡμέτερον νομίζω, ὃ μενόντων μὲν ἡμῶν σύμμαχον γίνεται· ὑποχωρήσασι δὲ καίπερ χαλεπὸν ὂν εὔπορον ἔσται »

« Nous avons en notre faveur la situation d'un poste inabordable. C'est un allié qui combattra pour nous, si nous résistons ; mais, quoique difficile à attaquer, il deviendra très accessible, quand il n'y aura personne pour le défendre. » :

après le présent γίνεται, il emploie le futur ἔσται. Il n'est pas moins irrégulier pour les cas. Ainsi, après avoir mis au génitif le participe μενόντων et le pronom ἡμῶν, il place au datif l'autre participe ὑποχωρήσασι : il était plus convenable de se servir du même cas.

[XIII] Il passe du signe à la chose signifiée et de la chose signifiée au signe :

« τῶν δὲ Συρακοσίων ὁ δῆμος ἐν πολλῇ πρὸς ἀλλήλους ἔριδι ἦσαν »

«Les Syracusains étaient en proie à de violentes dissensions. »

Après s'être servi du singulier δῆμος, il passe à la chose signifiée τοὺς Συρακοσίους, qui est au pluriel. Dans la phrase suivante :

« Λεοντῖνοι γὰρ ἀπελθόντων Ἀθηναίων ἐκ Σικελίας μετὰ τὴν σύμβασιν πολίτας τε ἐπεγράψαντο πολλοὺς καὶ ὁ δῆμος ἐπενόει τὴν γῆν ἀναδάσασθαι. »

« Après que les Athéniens eurent quitté la Sicile, à l'époque de la paix, les Léontins inscrivirent un grand nombre de personnes sur le rôle des citoyens, et le peuple était dans l'intention de partager les terres. »

Après le pluriel Λεοντῖνοι, il emploie le singulier τὸν δῆμον.

 

[XIV] Πρόσωπα δὲ παρ´ αὐτῷ τὰ πράγματα γίνεται, καθά περ ἐν τῇ Κορινθίων πρὸς Λακεδαιμονίους δημηγορίᾳ γέγονεν· ἀξιῶν γὰρ ὁ Κορίνθιος τοὺς προεστηκότας τῆς Πελοποννήσου φυλάττειν αὐτῆς τὸ ἀξίωμα πρὸς τὰς ἔξω πόλεις, οἷον παρὰ τῶν πατέρων παρέλαβον, ταῦτα λέγει·

« πρὸς τάδε βουλεύεσθε εὖ, καὶ τὴν Πελοπόννησον πειρᾶσθε μὴ ἐλάσσον´ ἐξηγεῖσθαι ἢ οἱ πατέρες ὑμῖν παρέδοσαν »·

τὸ γὰρ ἐξηγεῖσθαι νῦν τέθηκεν ἐπὶ τοῦ προάγειν ἔξω τὴν Πελοπόννησον ἡγουμένους αὐτῆς· τοῦτο δὲ τῇ χώρᾳ μὲν ἀδύνατον ἦν συμβῆναι, τῇ δὲ δόξῃ καὶ τοῖς πράγμασιν τοῖς περὶ αὐτὴν ὑπάρχουσιν δυνατόν, καὶ βούλεται τοῦτο δηλοῦν.

Πράγματα δὲ ἀντὶ σωμάτων τὰ τοιαῦτα ὑπ´ αὐτοῦ γίνεται· λέγεται δὲ ὑπὸ τοῦ Κορινθίων πρεσβευτοῦ πρὸς Λακεδαιμονίους συγκρίνοντος τά τε Ἀθηναίων καὶ Λακεδαιμονίων·

« Οἳ μέν γε νεωτεροποιοὶ καὶ ἐπινοῆσαι ὀξεῖς καὶ ἐπιτελέσαι ἔργῳ ὃ ἂν γνῶσιν· ὑμεῖς δὲ τὰ ὑπάρχοντά τε σῴζειν καὶ ἐπιγνῶναι μηδὲν καὶ ἔργῳ οὐδὲ τὰ ἀναγκαῖα ἐξικέσθαι »·

μέχρι μὲν οὖν τούτων τὸ σχῆμα τῆς λέξεως σῴζει τὴν ἀκολουθίαν, ὡς ἐπὶ προσώπων ἀμφοτέρων κείμενον. ἔπειτα ἀποστρέφεται κατὰ θάτερον τῶν μερῶν ὁ λόγος, καὶ ἀντὶ σωμάτων πρᾶγμα γίνεται 〈τὸ〉 περὶ τοὺς Λακεδαιμονίους, ὅταν φῇ·

« Αὖθις δὲ οἳ μὲν καὶ παρὰ δύναμιν τολμηταὶ καὶ παρὰ γνώμην κινδυνευταὶ καὶ ἐν τοῖς δεινοῖς εὐέλπιδες· τὸ δὲ ὑμέτερον τῆς τε δυνάμεως ἐνδεᾶ πρᾶξαι τῆς τε γνώμης μηδὲ τοῖς βεβαίοις πιστεῦσαι »·

τὸ γὰρ ὑμέτερον ἀντὶ τοῦ ὑμεῖς παρείληπται, πρᾶγμα ὑπάρχον ἀντὶ σώματος.

[XIV] Chez lui, les personnes prennent la place des choses, comme dans le discours des députés de Corinthe aux Lacédémoniens. L'orateur exhorte les chefs du Péloponnèse à rendre, aux yeux des autres peuples, leur domination aussi respectable qu'ils l'avaient reçue de leurs pères. Il s'exprime en ces termes :

« Πρὸς τάδε βουλεύεσθε εὖ, καὶ τὴν Πελοπόννησον πειρᾶσθε μὴ ἐλάσσον ἐξηγεῖσθαι ἢ οἱ πατέρες ὑμῖν παρέδοσαν.»

« Prenez sur cet objet une détermination sage et faites en sorte que le Péloponnèse ne perde rien de ce qu'il était, lorsque vos ancêtres vous le transmirent. »

Thucydide emploie ἐξηγεῖσθαι au lieu de προάγειν ἔξω τὴν Πελοπόννησον ἡγουμένους αὐτῆς. Cette expression n'est pas applicable à leur pays, mais à leur gloire et à leur puissance ; et c'est d'elles qu'il a voulu parler. Quelquefois, il met les choses à la place des personnes, comme dans le passage où le même député fait le parallèle des Athéniens et des Lacédémoniens :

« Οἳ μέν γε νεωτεροποιοὶ καὶ ἐπινοῆσαι ὀξεῖς καὶ ἐπιτελέσαι ἔργῳ ὃ ἂν γνῶσιν· ὑμεῖς δὲ τὰ ὑπάρχοντά τε σῴζειν καὶ ἐπιγνῶναι μηδὲν καὶ ἔργῳ οὐδὲ τὰ ἀναγκαῖα ἐξικέσθαι »

« Avides de nouveautés, les Athéniens sont prompts à concevoir et à exécuter ce qu'ils ont résolu ; vous, au contraire, vous excellez a conserver ce que vous possédez, mais vous n'imaginez rien, et vous ne savez pas agir dans les circonstances les plus impérieuses. »

Jusqu'ici la figure est parfaitement suivie ; mais bientôt il passe des personnes aux choses :

« Αὖθις δὲ οἳ μὲν καὶ παρὰ δύναμιν τολμηταὶ καὶ παρὰ γνώμην κινδυνευταὶ καὶ ἐν τοῖς δεινοῖς εὐέλπιδες· τὸ δὲ ὑμέτερον τῆς τε δυνάμεως ἐνδεᾶ πρᾶξαι τῆς τε γνώμης μηδὲ τοῖς βεβαίοις πιστεῦσαι »

Les Athéniens ont de l'audace au-dessus de leurs forces, et s'exposent aux périls bien plus qu'ils ne l'avaient résolu : ils sont pleins d'espérance, même au milieu des plus grands dangers. Mais vous, vous entreprenez moins que vous le pouvez ; les mesures les plus sages ne vous inspirent aucune confiance ; et dans le malheur vous ne croyez jamais pouvoir en sortir.

Ici ὑμέτερον est pour ὑμεῖς la chose a pris la place de la personne.

 

[XV] Ἐν δὲ τοῖς ἐνθυμήμασίν τε καὶ νοήμασιν αἱ μεταξὺ παρεμπτώσεις πολλαὶ γινόμεναι καὶ μόλις ἐπὶ τὸ τέλος ἀφικνούμεναι, δι´ ἃς ἡ φράσις δυσπαρακολούθητος γίνεται, πλεῖσται μέν εἰσιν καθ´ ὅλην τὴν ἱστορίαν· ἀρκέσουσι δὲ ἐκ τοῦ προοιμίου δύο ληφθεῖσαι μόναι, ἥ τε δηλοῦσα τὴν ἀσθένειαν τῶν ἀρχαίων τῆς Ἑλλάδος πραγμάτων καὶ τὰς αἰτίας ἀποδιδοῦσα·

« Τῆς γὰρ ἐμπορίας οὐκ οὔσης, οὐδὲ ἐπιμιγνύντες ἀδεῶς ἀλλήλοις οὔτε κατὰ γῆν οὔτε διὰ θαλάσσης, νεμόμενοί τε τὰ αὑτῶν ἕκαστοι ὅσον ἀποζῆν καὶ περιουσίαν χρημάτων οὐκ ἔχοντες, οὔτε γῆν φυτεύοντες, ἄδηλον ὂν πότε τις ἐπελθὼν καὶ ἅμ´ ἀτειχίστων ὄντων ἄλλος ἀφαιρήσεται· τῆς τε ἀναγκαίου τροφῆς πανταχοῦ ἂν ὁμοίως ἐπικρατήσειν οἰόμενοι οὐ χαλεπῶς ἀνίσταντο »

〈εἰ γὰρ τὸ οὐ χαλεπῶς ἀνίσταντο〉 προσέθηκεν τῇ πρώτῃ περιόδῳ καὶ ἐσχημάτισεν οὕτως·

« τῆς γὰρ ἐμπορίας οὐκ οὔσης, οὐδ´ ἐπιμιγνύντες ἀδεῶς ἀλλήλοις οὔτε κατὰ γῆν 〈οὔτε κατὰ θάλασσαν〉, νεμόμενοι δὲ τὰ ἑαυτῶν ἕκαστοι ὅσον ἀποζῆν οὐ χαλεπῶς ἀνίσταντο »,

φανερωτέραν ἂν ἐποίει τὴν διάνοιαν· τῇ δὲ παρεμβολῇ τῶν μεταξὺ πραγμάτων πολλῶν ὄντων ἀσαφῆ καὶ δυσπαρακολούθητον πεποίηκεν), καὶ ἡ περὶ τῆς Εὐρυσθέως στρατείας ἐπὶ τὴν Ἀττικὴν ἥδε·

« Εὐρυσθέως ἐν τῇ Ἀττικῇ ὑπὸ Ἡρακλειδῶν ἀποθανόντος, Ἀτρέως δὲ μητρὸς ἀδελφοῦ ὄντος αὐτῷ, καὶ ἐπιτρέψαντος Εὐρυσθέως, ὅτ´ ἐστράτευε, Μυκήνας τε καὶ τὴν ἀρχὴν κατὰ τὸ οἰκεῖον Ἀτρεῖ· τυγχάνειν δὲ αὐτὸν φεύγοντα τὸν πατέρα διὰ τὸν Χρυσίππου θάνατον· καὶ ὡς οὐκέτι ἀνεχώρησεν Εὐρυσθεύς, βουλομένων καὶ τῶν Μυκηναίων φόβῳ τῶν Ἡρακλειδῶν, καὶ ἅμα δυνατὸν δοκοῦντα εἶναι καὶ τὸ πλῆθος τεθεραπευκότα τῶν Μυκηναίων τε καὶ ὅσων Εὐρυσθεὺς ἦρχεν τὴν βασιλείαν Ἀτρέα παραλαβεῖν. »

[XV] Souvent, dans son histoire, on rencontre des pensées intercalées, dont on peut à peine trouver la fin et qui rendent la phrase difficile à comprendre. Je me bornerai à deux passages tirés de l'introduction. Dans le premier, il expose la faiblesse de l'ancienne Grèce et il en dévoile les causes :

« Τῆς γὰρ ἐμπορίας οὐκ οὔσης, οὐδὲ ἐπιμιγνύντες ἀδεῶς ἀλλήλοις οὔτε κατὰ γῆν οὔτε διὰ θαλάσσης, νεμόμενοί τε τὰ αὑτῶν ἕκαστοι ὅσον ἀποζῆν καὶ περιουσίαν χρημάτων οὐκ ἔχοντες, οὔτε γῆν φυτεύοντες, ἄδηλον ὂν πότε τις ἐπελθὼν καὶ ἅμ´ ἀτειχίστων ὄντων ἄλλος ἀφαιρήσεται· τῆς τε ἀναγκαίου τροφῆς πανταχοῦ ἂν ὁμοίως ἐπικρατήσειν οἰόμενοι οὐ χαλεπῶς ἀνίσταντο. »

« Il n'existait point de commerce ; on n'osait communiquer sans crainte, soit par terre, soit par mer. Chacun ne cultivait que pour suffire à ses besoins, sans posséder des richesses. On ne faisait pas de plantations, parce que des murailles ne défendant point les propriétés, on craignait toujours de se voir enlever le fruit de ses travaux. D'ailleurs, on croyait pouvoir trouver partout la subsistance journalière ; et l'on se décidait sans peine à changer de place.»

S'il avait ajouté les mois οὐ χαλεπῶς ἀνίσταντο au premier membre de la période et construit la phrase de cette manière :

« τῆς γὰρ ἐμπορίας οὐκ οὔσης, οὐδ´ ἐπιμιγνύντες ἀδεῶς ἀλλήλοις οὔτε κατὰ γῆν 〈οὔτε κατὰ θάλασσαν〉, νεμόμενοι δὲ τὰ ἑαυτῶν ἕκαστοι ὅσον ἀποζῆν οὐ χαλεπῶς ἀνίσταντο. elle aurait été plus claire ; mais en y insérant d'autres pensées, il l'a rendue obscure et embarrassée. L'autre exemple se rapporte à l'expédition d'Eurysthée dans l'Attique :

« Εὐρυσθέως ἐν τῇ Ἀττικῇ ὑπὸ Ἡρακλειδῶν ἀποθανόντος, Ἀτρέως δὲ μητρὸς ἀδελφοῦ ὄντος αὐτῷ, καὶ ἐπιτρέψαντος Εὐρυσθέως, ὅτ´ἐστράτευε, Μυκήνας τε καὶ τὴν ἀρχὴν κατὰ τὸ οἰκεῖον Ἀτρεῖ· τυγχάνειν δὲ αὐτὸν φεύγοντα τὸν πατέρα διὰ τὸν Χρυσίππου θάνατον· καὶ ὡς οὐκέτι ἀνεχώρησεν Εὐρυσθεύς, βουλομένων καὶ τῶν Μυκηναίων φόβῳ τῶν Ἡρακλειδῶν, καὶ ἅμα δυνατὸν δοκοῦντα εἶναι καὶ τὸ πλῆθος τεθεραπευκότα τῶν Μυκηναίων τε καὶ ὅσων Εὐρυσθεὺς ἦρχεν τὴν βασιλείαν Ἀτρέα παραλαβεῖν»

« Les Héraclides avaient fait périr dans l'Attique Eurysthée, u qui avait Atrée pour oncle maternel. Partant pour une expédition guerrière, Eurysthée lui confia, comme à son parent, la ville de Mycènes et toutes les terres de sa domination : il fuyait son père, qui avait tué Chrysippe. Comme il ne revenait pas, Atrée, de l'aveu même des Mycéniens, et sachant d'ailleurs en imposer par sa puissance et flatter la multitude, s'empara de la souveraineté de Mycènes et de tous les pays soumis à Eurysthée. »

 

[XVI] Ἐν οἷς δὲ σκολιὰ καὶ πολύπλοκος καὶ δυσεξέλικτος ἡ τῶν ἐνθυμημάτων κατασκευὴ γίνεται, τοῦτον τὸν τρόπον ἔχει παρ´ αὐτῷ· κεῖται δὲ ἐν τῷ ἐπιταφίῳ ἡ λέξις·

« Τὴν δὲ τῶν ἐναντίων τιμωρίαν ποθεινοτέραν αὐτῶν λαβόντες καὶ κινδύνων ἅμα τόνδε κάλλιστον νομίσαντες ἐβουλήθησαν τοὺς μὲν τιμωρεῖσθαι τῶν δ´ ἐφίεσθαι, ἐλπίδι μὲν τὸ ἀφανὲς τοῦ κατορθώσειν ἐπιτρέψαντες, ἔργῳ δὲ περὶ τοῦ ἤδη ὁρωμένου σφίσιν αὐτοῖς ἀξιοῦντες πεποιθέναι· ἐν τῷ ἀμύνεσθαι παθεῖν μᾶλλον ἡγησάμενοι ἢ ἐνδόντες σῴζεσθαι τὸ μὲν αἰσχρὸν τοῦ λόγου ἔφυγον, τὸ δ´ ἔργον τῷ σώματι ὑπέμειναν καὶ δι´ ἐλαχίστου καιροῦ τύχης ἅμα ἀκμῇ τῆς δόξης μᾶλλον ἢ τοῦ δέους ἀπηλλάγησαν. »

Τοιαῦτά ἐστι καὶ τὰ περὶ Θεμιστοκλέους εἰρημένα ὑπὸ τοῦ συγγραφέως ἐν τῇ πρώτῃ βύβλῳ·

« Ἦν γὰρ ὁ Θεμιστοκλῆς βεβαιότατα δὴ φύσεως ἰσχὺν δηλώσας καὶ διαφερόντως τι ἐς αὐτὸ μᾶλλον ἑτέρου ἄξιος θαυμάσαι. Οἰκείᾳ γὰρ ξυνέσει, καὶ οὔτε προμαθὼν εἰς αὐτὴν οὐθὲν οὔτ´ ἐπιμαθὼν τῶν τε παραχρῆμα δι´ ἐλαχίστης βουλῆς κράτιστος γνώμων καὶ τῶν μελλόντων ἐπὶ πλεῖστον τοῦ γενησομένου ἄριστος εἰκαστής· καὶ ἃ μὲν μετὰ χεῖρας ἔχοι, καὶ ἐξηγήσασθαι οἷός τε· ὧν δὲ ἄπειρος εἴη, κρῖναι ἱκανῶς οὐκ ἀπήλλακτο· τό τε ἄμεινον ἢ χεῖρον ἐν τῷ ἀφανεῖ ἔτι προεώρα. Καὶ τὸ ξύμπαν εἰπεῖν, φύσεως μὲν δυνάμει, μελέτης δὲ βραχύτητι κράτιστος δὴ οὗτος αὐτοσχεδιάζειν τὰ δέοντα ἐγένετο. »

[XVI] Il emploie des constructions obscures, embarrassées et difficiles à saisir. Par exemple, il dit dans l'éloge funèbre :

« Τὴν δὲ τῶν ἐναντίων τιμωρίαν ποθεινοτέραν αὐτῶν λαβόντες καὶ κινδύνων ἅμα τόνδε κάλλιστον νομίσαντες ἐβουλήθησαν τοὺς μὲν τιμωρεῖσθαι τῶν δ´ ἐφίεσθαι, ἐλπίδι μὲν τὸ ἀφανὲς τοῦ κατορθώσειν ἐπιτρέψαντες, ἔργῳ δὲ περὶ τοῦ ἤδη ὁρωμένου σφίσιν αὐτοῖς ἀξιοῦντες πεποιθέναι· ἐν τῷ ἀμύνεσθαι παθεῖν μᾶλλον ἡγησάμενοι ἢ ἐνδόντες σῴζεσθαι τὸ μὲν αἰσχρὸν τοῦ λόγου ἔφυγον, τὸ δ´ ἔργον τῷ σώματι ὑπέμειναν καὶ δι´ ἐλαχίστου καιροῦ τύχης ἅμα ἀκμῇ τῆς δόξης μᾶλλον ἢ τοῦ δέους ἀπηλλάγησαν »

« Ils ont préféré aux plus douces espérances l'honneur de se venger de l'ennemi. Persuadés qu'ils ne pourraient jamais braver de plus nobles dangers, ils ont voulu les affronter, pour se procurer cette vengeance et arriver à l'accomplissement de leurs vœux. Abandonnant à l'espérance l'incertitude de l'avenir, et ne consultant sur le présent que leurs sentiments généreux, ils ont trouvé honorable de supporter tous les coups du sort, plutôt que de céder pour conserver leurs jours; ils ont évité la honte défaite et se sont sacrifiés pour la patrie. À peine ont-ils senti pencher la balance du destin; et la mort les a surpris bien plus occupés de leur gloire que frappés de crainte. »

De même, dans ce passage sur Thémistocle :

« Ἦ γὰρ ὁ Θεμιστοκλῆς βεβαιότατα δὴ φύσεως ἰσχὺν δηλώσας καὶ διαφερόντως τι ἐς αὐτὸ μᾶλλον ἑτέρου ἄξιος θαυμάσαι. οἰκείᾳ γὰρ ξυνέσει, καὶ οὔτε προμαθὼν εἰς αὐτὴν οὐθὲν οὔτ´ ἐπιμαθὼν τῶν τε παραχρῆμα δι´ ἐλαχίστης βουλῆς κράτιστος γνώμων καὶ τῶν μελλόντων ἐπὶ πλεῖστον τοῦ γενησομένου ἄριστος εἰκαστής· καὶ ἃ μὲν μετὰ χεῖρας ἔχοι, καὶ ἐξηγήσασθαι οἷός τε· ὧν δὲ ἄπειρος εἴη, κρῖναι ἱκανῶς οὐκ ἀπήλλακτο· τό τε ἄμεινον ἢ χεῖρον ἐν τῷ ἀφανεῖ ἔτι προεώρα. καὶ τὸ ξύμπαν εἰπεῖν, φύσεως μὲν δυνάμει, μελέτης δὲ βραχύτητι κράτιστος δὴ οὗτος αὐτοσχεδιάζειν τὰ δέοντα ἐγένετο »

« Thémistocle avait fait connaître toute la force du génie qu'il tenait de la nature ; et par-là, il s'était attiré la plus grande admiration. Grâces à une sagacité naturelle qu'il n'avait perfectionnée par aucune étude antérieure ou subséquente, un instant de réflexion lui suffisait pour bien juger. D'un coup d'œil sûr, il pénétrait dans les événements à venir et il en embrassait jusqu'aux dernières conséquences. Il développait avec netteté toutes les affaires de son ressort : quant a celles dont il n'avait pas l'expérience, il n'était jamais incapable d'en juger. Dans les choses douteuses, il discernait avec succès le côté favorable ou contraire. En un mot, par la force de sou naturel, par la promptitude de son esprit, il excellait à trouver sur-le-champ ce qu'exigeaient les circonstances. »

 

[XVII] Οἱ δὲ μειρακιώδεις σχηματισμοὶ τῶν ἀντιθέτων τε καὶ παρομοιώσεων καὶ παρισώσεων, ἐν οἷς οἱ περὶ τὸν Γοργίαν μάλιστα ἐπλεόνασαν, ἥκιστα τῷ χαρακτῆρι τούτῳ προσήκοντες, αὐστηρὰν ἔχοντι τὴν ἀγωγὴν καὶ τοῦ κομψοῦ πλεῖστον ἀφεστηκότι, τοιοῦτοί τινές εἰσι παρὰ τῷ συγγραφεῖ·

« Φαίνεται γὰρ ἡ νῦν καλουμένη Ἑλλὰς οὐ πάλαι βεβαίως οἰκουμένη. »

Καὶ ἔτι δέ·

« Οἳ μὲν καὶ παρὰ δύναμιν τολμηταὶ καὶ παρὰ γνώμην κινδυνευταί· τὸ δ´ ὑμέτερον τῆς τε δυνάμεως ἐνδεᾶ πρᾶξαι τῆς τε γνώμης μηδὲ τοῖς βεβαίοις πιστεῦσαι, τῶν δὲ δεινῶν μηδέποτε οἴεσθαι ἀπολυθήσεσθαι »·

καὶ ἐν οἷς τὰς καταλαβούσας τὴν Ἑλλάδα συμφορὰς διὰ τὰς στάσεις ἐπεξέρχεται τοιάδε γράφων·

« Τόλμα μὲν γὰρ ἀλόγιστος ἀνδρεία φιλέταιρος ἐνομίσθη· μέλλησις δὲ προμηθὴς δειλία εὐπρεπής, τὸ δὲ σῶφρον πρόσχημα τοῦ ἀνάνδρου, καὶ τὸ εἰς ἅπαν ξυνετὸν ἐπὶ πᾶν ἀργόν. »

Πολλὰ τοιαῦτά τις ἂν εὕροι δι´ ὅλης αὐτοῦ τῆς ἱστορίας λεγόμενα, ἱκανὰ δὲ καὶ ταῦτα δείγματος ἕνεκα εἰρῆσθαι.

Ἔχεις, ὦ φίλε Ἀμμαῖε, τὰ παρατηρήματα καθ´ ἕκαστον αὐτῶν ἐκ τῆς κοινῆς ἐξητασμένα πραγματείας, ὡς ἐπεζήτεις.

[XVII] On trouve aussi cher lui des figures et des antithèses puériles, des périodes à membres symétriques et à chutes consonantes ; en un mot, tous les frivoles ornements prodigués par Gorgias, mais qui ne sauraient convenir au style sévère d'un historien qui, le plus souvent, évite l'affectation. En voici des exemples :

« Φαίνεται γὰρ ἡ νῦν καλουμένη Ἑλλὰς οὐ πάλαι βεβαίως οἰκουμένη. - οἳ μὲν καὶ παρὰ δύναμιν τολμηταὶ καὶ παρὰ γνώμην κινδυνευταί· τὸ δ´ ὑμέτερον τῆς τε δυνάμεως ἐνδεᾶ πρᾶξαι τῆς τε γνώμης μηδὲ τοῖς βεβαίοις πιστεῦσαι, τῶν δὲ δεινῶν μηδέποτε οἴεσθαι ἀπολυθήσεσθαι. »

« Les Athéniens ont de l'audace au-dessus de leurs forces, et s'exposent aux périls bien plus qu'ils ne l'avaient résolu : ils sont pleins d'espérance, même au milieu des plus grands dangers. Mais vous, vous entreprenez moins que vous le pouvez ; les mesures les plus sages ne vous inspirent aucune confiance ; et dans le malheur vous ne croyez jamais pouvoir en sortir.»

De même dans ce passage, où il décrit les calamités que la discorde fit éclore au sein de la Grèce :

« Τόλμα μὲν γὰρ ἀλόγιστος ἀνδρεία φιλέταιρος ἐνομίσθη· μέλλησις δὲ προμηθὴς δειλία εὐπρεπής, τὸ δὲ σῶφρον πρόσχημα τοῦ ἀνάνδρου, καὶ τὸ εἰς ἅπαν ξυνετὸν ἐπὶ πᾶν ἀργόν. »

La violence poussée jusqu'à la frénésie était considérée comme le partage d'une âme vraiment virile ; les précautions contre les projets de l'adversaire n'étaient qu'un honnête prétexte contre le danger. »

Je pourrais citer beaucoup d'autres exemples ; mais ceux que j'ai rapportés me paraissent suffire pour démontrer la justesse de ma critique.

Voilà, mon cher Ammaeus, les observations que j'ai faites sur les défauts de Thucydide. Je les ai exposées en détail, comme vous me l'avez demandé. Adieu, Ammaeus.