HECYRA

DIDASCALIA

I (secundum A)

INCIPIT TERENTI HECYRA : ACTA LUDIS MEGALENSIBUS SEXTO IULIO CAESARE CN. CORNELIO DOLABELLA AEDILIBUS CURULIBUS MODOS FECIT FLACCUS CLAUDI TIBIS PARIBUS TOTA GRAECA MENANDRU FACTA EST V
ACTA PRIMO SINE PROLOGO DATA SECUNDO CN. OCTAUIO TITO MANLIO COS. RELATA EST LUCIO AEMILIO PAULO LUDIS FUNERALIBUS NON EST PLACITA TERTIO RELATA EST Q. FULUIO LUC. MARCIO AEDILIBUS CURULIBUS EGIT LUC AMBIUIUS LUC SERGIUS TURPIO PLACUIT

II (secundum S).

INCIPIT <TERENTI> HECYRA. ACTA LUDIS ROMANIS. SEX. JUL. CAES. CN. CORNELIO AEDILIBUS CURILIBUS. NON EST PERACTA. MODOS FECIT FLACCUS CLAUDI TIBIIS PARILIBUS TOTA[M]. CN. OCTAVIO T. MANLIO COS. RELATA EST ITERUM L. AEMELIO PAULO LUDIS FUNEBRIBUS. RELATA EST TERTIO Q. FULVIO L. MARTIO AEDIL. CURUL.
PERSONAE

C. SULPICI APOLLINARIS PERIOCHA 

Uxorem ducit Pamphilus Philumenam,
cui quondam ignorans uirgini uitium obtulit,
cuiusque per vim quem detraxit anulum
dederat amicae Bacchidi meretriculae.
Dein profectus in Imbrum est: nuptam haud attigit.
Hanc mater utero gravidam, ne id sciat socrus,
ut aegram ad sese transfert. Revenit Pamphilus,
deprendit partum, celat; uxorem tamen
recipere non volt. Pater incusat Bacchidis
amorem. Dum se purgat Bacchis, anulum
mater vitiatae forte adgnoscit Myrrina.
Uxorem recipit Pamphilus cum filio.

PERSONAE

PROLOGUS
PHILOTIS MERETRIX
SYRA ANUS
PARMENO SERVOS
(SCIRTUS SERVOS)
LACHES SENEX
SOSTRATA MATRONA
PHIDIPPUS SENEX
PAMPHILUS ADULESCENS
SOSIA SERVOS
MYRRINA MATRONA
BACCHIS MERETRIX
CANTOR

PROLOGUS

PROLOGUS (I)

Hecyra est huic nomen fabulae. Haec quom datast
nova, novom intervenit vitium et calamitas,
ut neque spectari neque cognosci potuerit,
ita populu' studio stupidus in funambulo
animum occuparat. Nunc haec planest pro nova, 5
et is qui scripsit hanc ob eam rem noluit
iterum referre, ut iterum possit vendere.
Alias cognostis eius; quaeso hanc noscite. 

PROLOGUS (II)

Orator ad vos venio ornatu prologi:
sinite exorator sim, eodem ut iure uti senem 10
liceat quo iure sum usus adulescentior,
novas qui exactas feci ut inveterascerent,
ne cum poeta scriptura evanesceret.
In is quas primum Caecili didici novas
partim sum earum exactus, partim vix steti. 15
Quia scibam dubiam fortunam esse scaenicam,
spe incerta certum mihi laborem sustuli,
easdem agere coepi, ut ab eodem alias discerem
novas, studiose ne illum ab studio abducerem.
Perfeci ut spectarentur: ubi sunt cognitae, 20
placitae sunt. ita poetam restitui in locum
prope iam remmotum iniuria advorsarium
ab studio atque ab labore atque arte musica.
Quod si scripturam sprevissem in praesentia
et in deterrendo voluissem operam sumere, 25
ut in otio esset potius quam in negotio,
deterruissem facile ne alias scriberet.
Nunc quid petam mea causa aequo animo attendite.
Hecyram ad vos refero, quam mihi per silentium
numquam agere licitumst; ita eam oppressit calamitas. 30
Eam calamitatem vostra intellegentia
sedabit, si erit adiutrix nostrae industriae.
Quom primum eam agere coepi, pugilum gloria
funambuli eodem accessit exspectatio,
comitum conventus, strepitus, clamor mulierum 35
fecere ut ante tempus exirem foras.
Vetere in nova coepi uti consuetudine
in experiundo ut essem; refero denuo.
primo actu placeo; quom interea rumor venit
datum iri gladiatores, populus convolat, 40
tumultuantur, clamant, pugnant de loco:
ego interea meum non potui tutari locum.
Nunc turba nulla est: otium et silentiumst:
agendi tempus mihi datumst; vobis datur
potestas condecorandi ludos scaenicos. 45
Nolite sinere per vos artem musicam
recidere ad paucos: facite ut vostra auctoritas
meae auctoritati fautrix adiutrixque sit.
Si numquam avare pretium statui arti meae
et eum esse quaestum in animum induxi maxumum 50
quam maxume servire vostris commodis,
sinite impetrare me, qui in tutelam meam
studium suom et se in vostram commisit fidem,
ne eum circumventum inique iniqui inrideant.
Mea causa causam accipite et date silentium, 55
ut lubeat scribere aliis, mihique ut discere
novas expediat posthac pretio emptas meo. 

ACTUS PRIMUS

SCENA I

PHILOTIS, SYRA

PHILOTIS 
Per pol quam paucos reperias meretricibus
fidelis evenire amatores, Syra.
Vel hic Pamphilus iurabat quotiens Bacchidi, 60
quam sancte, ut quivis facile posset credere,
numquam illa viva ducturum uxorem domum!
Em duxit. 
SYRA 
Ergo propterea te sedulo
et moneo et hortor ne quoiusquam misereat,
quin spolies, mutiles, laceres quemque nacta sis. 65
PHILOTIS 
Utine eximium neminem habeam? 
SYRA 
Neminem;
nam nemo illorum quisquam, scito, ad te venit,
quin ita paret sese abs te ut blanditiis suis
quam minimo pretio suam voluptatem expleat.
Hiscin tu, amabo, non contra insidiabere? 70
PHILOTIS 
Tamen pol eandem iniuriumst esse omnibus.
SYRA 
Iniurium autem est ulcisci advorsarios,
aut qua via te captent, eadem ipsos capi?
Eheu, me miseram, quor non aut istaec mihi
aetas et formast, aut tibi haec sententia? 75

SCENA II

PARMENO, PHILOTIS, SYRA

PARMENO 
Senex si quaeret me, modo isse dicito
ad portum percontatum adventum Pamphili.
Audin quid dicam, Scirte? Si quaeret me, uti
tum dicas; si non quaeret, nullus dixeris,
alias ut uti possim causa hac integra. 80
Sed videon ego Philotium? Unde haec advenit?
Philotis, salve multum. 
PHILOTIS 
O salve, Parmeno.
SYRA 
Salve mecastor, Parmeno. 
PARMENO 
Et tu edepol, Syra.
Dic mi, ubi, Philotis, te oblectasti tam diu?
PHILOTIS 
Minime equidem me oblectavi, quae cum milite 85
Corinthum hinc sum profecta inhumanissimo:
biennium ibi perpetuom misera illum tuli.
PARMENO 
Edepol te desiderium Athenarum arbitror,
Philotium, cepisse saepe et te tuom
consilium contempsisse. 
PHILOTIS 
Non dici potest 90
quam cupida eram huc redeundi, abeundi a milite
vosque hic videndi, antiqua ut consuetudine
agitarem inter vos libere convivium;
nam illi[c] haud licebat nisi praefinito loqui
quae illi placerent. 
PARMENO 
Haud opinor commode 95
finem statuisse orationi militem.
PHILOTIS 
Sed quid hoc negotist, modo quae narravit mihi
hic intus Bacchis? quod ego numquam credidi
fore, ut ille hac viva posset animum inducere
uxorem habere. 
PARMENO 
Habere autem? 
PHILOTIS 
Eho tu, an non habet? 100
PARMENO 
Habet, sed firmae haec vereor ut sint nuptiae.
PHILOTIS 
Ita di deaeque faxint, si in rem est Bacchidis.
Sed qui istuc credam ita esse dic mihi, Parmeno.
PARMENO 
Non est opus prolato hoc; percontarier
desiste. 
PHILOTIS 
Nempe ea causa ut ne id fiat palam? 105
Ita me di amabunt, haud propterea te rogo,
uti hoc proferam, sed ut tacita mecum gaudeam.
PARMENO 
Numquam tam dices commode ut tergum meum
tuam in fidem committam. 
PHILOTIS 
Ah, noli, Parmeno:
quasi tu non multo malis narrare hoc mihi 110
quam ego quae percontor scire. 
PARMENO 
Vera haec praedicat,
et illud mihi vitiumst maxumum. Si mihi fidem
das te tacituram, dicam. 
PHILOTIS 
Ad ingenium redis.
Fidem do: loquere. 
PARMENO 
Ausculta. 
PHILOTIS 
Istic sum. 
PARMENO 
Hanc Bacchidem
amabat ut quom maxume tum Pamphilus, 115
quom pater uxorem ut ducat orare occipit,
et haec communia omnium quae sunt patrum,
sese senem esse dicere, illum autem unicum:
praesidium velle se senectuti suae.
Ille primo se negare; sed postquam acrius 120
pater instat, fecit animi ut incertus foret
pudorin anne amori obsequeretur magis.
Tundendo atque odio denique effecit senex:
despondit ei gnatam huius vicini proxumi.
Usque illud visum est Pamphilo ne utiquam grave, 125
donec iam in ipsis nuptiis, postquam videt
paratas nec moram ullam quin ducat dari,
ibi demum ita aegre tulit ut ipsam Bacchidem,
si adesset, credo ibi eius commiseresceret.
Ubiquomque datum erat spatium solitudinis 130
ut conloqui mecum una posset: « Parmeno,
perii, quid ego egi! in quod me conieci malum ?
Non potero ferre hoc, Parmeno: perii miser. »
PHILOTIS 
At te di deaeque perduint cum istoc odio, Lache!
PARMENO 
Ut ad pauca redeam, uxorem deducit domum. 135
Nocte illa prima virginem non attigit;
quae consecutast nox eam, nihilo magis.
PHILOTIS 
Quid ais? cum virgine una adulescens cubuerit
plus potus, sese illa abstinere ut potuerit?
Non veri simile dicis neque verum arbitror. 140
PARMENO 
Credo ita videri tibi; nam nemo ad te venit
nisi cupiens tui; ille invitus illam duxerat.
PHILOTIS 
Quid deinde fit? 
PARMENO 
Diebus sane pauculis
post Pamphilus me solum seducit foras
narratque ut virgo ab se integra etiam tum siet, 145
seque ante quam eam uxorem duxisset domum,
sperasse eas tolerare posse nuptias.
« Sed quam decrerim me non posse diutius
habere, eam ludibrio haberi, Parmeno,
quin integram itidem reddam, ut accepi ab suis, 150
neque honestum mihi neque utile ipsi virginist. »
PHILOTIS 
Pium ac pudicum ingenium narras Pamphili.
PARMENO 
« Hoc ego proferre incommodum mi esse arbitror;
reddi patri autem, quoi tu nil dicas viti,
superbumst. Sed illam spero, ubi hoc cognoverit 155
non posse se mecum esse, abituram denique. »
PHILOTIS 
Quid interea? Ibatne ad Bacchidem? 
PARMENO 
Cotidie.
Sed ut fit, postquam hunc alienum ab sese videt,
maligna multo et mage procax facta ilico est.
PHILOTIS 
Non edepol mirum. 
PARMENO 
Atque ea res multo maxume 160
diiunxit illum ab illa, postquam et ipse se
et illam et hanc quae domi erat cognovit satis,
ad exemplum ambarum mores earum existimans.
haec, ita uti liberali esse ingenio decet,
pudens, modesta, incommoda atque iniurias 165
viri omnis ferre et tegere contumelias.
Hic animus partim uxoris misericordia
devinctus, partim victus huius iniuriis,
paullatim elapsust Bacchidi atque huc transtulit
amorem, postquam par ingenium nactus est. 170
Interea in Imbro moritur cognatus senex
horunc: ea ad hos redibat lege hereditas.
Eo amantem invitum Pamphilum extrudit pater.
Reliquit cum matre hic uxorem; nam senex
rus abdidit se, huc raro in urbem commeat. 175
PHILOTIS 
Quid adhuc habent infirmitatis nuptiae?
PARMENO 
Nunc audies. Primo dies complusculos
bene convenibat sane inter eas. Interim
miris modis odisse coepit Sostratam:
neque lites ullae inter eas, postulatio 180
numquam. 
PHILOTIS 
Quid igitur? 
PARMENO 
Siquando ad eam accesserat
confabulatum, fugere e conspectu ilico,
videre nolle: denique ubi non quit pati,
simulat se ad matrem accersi ad rem divinam, abit.
Ubi illic dies est compluris, accersi iubet: 185
dixere causam tum nescioquam. iterum iubet:
nemo remisit. Postquam accersunt saepius,
aegram esse simulant mulierem. Nostra ilico
it visere ad eam: admisit nemo. Hoc ubi senex
rescivit, heri ea causa rure huc advenit, 190
patrem continuo convenit Philumenae.
Quid egerint inter se nondum etiam scio;
nisi sane curaest quorsum eventurum hoc siet.
Habes omnem rem: pergam quo coepi hoc iter.
PHILOTIS 
Et quidem ego; nam constitui cum quodam hospite 195
me esse illum conventuram. 
PARMENO 
Di vortant bene
Quod agas! 
PHILOTIS 
Vale. 
PARMENO 
Et tu bene vale, Philotium.

ACTUS II

SCENA I

LACHES, SOSTRATA

LACHES 
Pro deum atque hominum fidem, quod hoc genus est, quae haec est coniuratio!
Utin omnes mulieres eadem aeque studeant nolintque omnia,
neque declinatam quicquam ab aliarum ingenio ullam reperias! 200
Itaque adeo uno animo omnes socrus oderunt nurus.
Viris esse advorsas aeque studiumst, similis pertinaciast,
in eodemque omnes mihi videntur ludo doctae ad malitiam.
Eiludo, si ullus est, magistram hanc esse satis certo scio.
SOSTRATA 
Me miseram, quae nunc quam ob rem accuser nescio. 
LACHES 
Hem, 205
tu nescis? 
SOSTRATA 
Non, ita me di bene ament, mi Lache,
itaque una inter nos agere aetatem liceat. 
LACHES 
Di mala prohibeant.
SOSTRATA 
Meque abs te inmerito esse accusatam post modo rescisces, scio,
LACHES 
Te inmerito ! an quicquam pro istis factis dignum te dici potest?
Quae me et te et familiam dedecoras, filio luctum paras; 210
tum autem ex amicis inimici ut sint nobis adfines facis,
qui illum decrerunt dignum suos quoi liberos committerent.
Tu sola exorere quae perturbes haec tua inpudentia.
SOSTRATA 
Egon? 
LACHES 
Tu, inquam, mulier, quae me omnino lapidem, non hominem putas.
An, quia ruri esse crebro soleo, nescire arbitramini 215
quo quisque pacto hic vitam vostrarum exigat?
Multo melius hic quae fiunt quam illi[c] ubi sum adsidue scio;
ideo quia, ut vos mihi domi eritis, proinde ego ero fama foris.
Iampridem equidem audivi cepisse odium tui Philumenam;
minimeque adeo est mirum;et, ni id fecisset mage mirum foret, 220
sed non credidi adeo ut etiam totam hanc odisset domum:
quod si scissem illa hic maneret potius, tu hinc isses foras.
At vide quam inmerito aegritudo haec oritur mi abs te, Sostrata:
rus habitatum abii, concedens vobis et rei serviens,
sumptus vostros otiumque ut nostra res posset pati, 225
meo labori haud parcens, praeter aequom atque aetatem meam.
Non te pro his curasse rebus nequid aegre esset mihi!
SOSTRATA 
Non mea opera neque pol culpa evenit. 
LACHES 
Imo maxume:
sola hic fuisti: in te omnis haeret culpa sola, Sostrata.
Quae hic erant curares, quom ego vos curis solvi ceteris. 230
Cum puella anum suscepisse inimicitias non pudet?
Illius dices culpa factum? 
SOSTRATA 
Haud equidem dico, mi Lache.
LACHES 
Gaudeo, ita me di ament, gnati causa; nam de te quidem
satis scio, peccando detrimenti nil fieri potest.
SOSTRATA 
Qui scis an ea causa, mi vir, me odisse adsimulaverit 235
ut cum matre plus una esset? 
LACHES 
Quid ais? non signi hoc sat est,
quod heri nemo voluit visentem ad eam te intro admittere?
SOSTRATA 
Enim lassam oppido tum esse aibant: eo ad eam non admissa sum.
LACHES 
Tuos esse ego illi mores morbum mage quam ullam aliam rem arbitror,
et merito adeo; nam vostrarum nullast quin gnatum velit 240
ducere uxorem; et quae vobis placitast condicio datur:
ubi duxere inpulsu vostro, vostro inpulsu easdem exigunt. 

SCENA II

PHIDIPPUS, LACHES, SOSTRATA

PHIDIPPUS 
Etsi scio ego, Philumena, meum ius esse ut te cogam
quae ego imperem facere, ego tamen patrio animo victus faciam
ut tibi concedam neque tuae lubidini advorsabor. 245
LACHES 
Atque eccum Phidippum optume video; hinc iam scibo hoc quid sit.
Phidippe, etsi ego meis me omnibus scio esse adprime obsequentem,
sed non adeo ut mea facilitas corrumpat illorum animos:
quod tu si idem faceres, magis in rem et vostram et nostram id esset.
Nunc video in illarum potestate esse te. 
PHIDIPPUS 
Heia vero. 250
LACHES 
Adii te heri de filia: ut veni, itidem incertum amisti.
Haud ita decet, si perpetuam hanc vis esse adfinitatem,
celare te iras. Si quid est peccatum a nobis profer:
aut ea refellendo aut purgando vobis corrigemus,
te iudice ipso. Sin east causa retinendi apud vos, 255
quia aegrast,, te mihi iniuriam facere arbitror, Phidippe,
si metuis satis ut meae domi curetur diligenter.
At ita me di ament, haud tibi hoc concedo, etsi illi pater es,
ut tu illam salvam mage velis quam ego: id adeo gnati causa,
quem ego intellexi illam haud minus quam se ipsum magni facere. 260
Neque adeo clam me est quam esse eum graviter laturum credam,
hoc si rescierit: eo domum studeo haec, prius quam ille redeat.
PHIDIPPUS 
Laches, et diligentiam vostram et benignitatem
novi, et quae dicis, omnia esse, ut dicis animum induco,
et te hoc mihi cupio credere: illam ad vos redire studeo, 265
si facere possim ullo modo. 
LACHES 
Quae res te id facere prohibet?
Eho, num quid nam accusat virum? 
PHIDIPPUS 
Minime : nam postquam attendi
magis et vi coepi cogere ut rediret, sancte adiurat
non posse apud vos Pamphilo se absente perdurare.
Aliud fortasse aliis viti est: ego sum animo leni natus: 270
non possum advorsari meis. 
LACHES 
Em, Sostrata. 
SOSTRATA 
Heu, me miseram!
LACHES 
Certumne est istuc? 
PHIDIPPUS 
Nunc quidem ut videtur: sed num quid vis?
Nam est quod me transire ad forum iam oportet. 
LACHES 
Eo tecum una. 

SCENA III

SOSTRATA

SOSTRATA
Edepol ne nos sumus inique aeque omnes invisae viris,
propter paucas, quae omnes faciunt dignae ut videamur malo. 275
Nam ita me di ament, quod me accusat nunc vir, sum extra noxiam.
Sed non facile est expurgatu, ita animum induxerunt socrus
omnis esse iniquas: haud pol mequidem; nam numquam secus
habui illam ac si ex me esset gnata, nec qui hoc mi eveniat scio;
nisi pol filium multimodis iam exspecto ut redeat domum. 280 

ACTUS III

SCENA I

PAMPHILUS, PARMENO (MYRRINA)

PAMPHILUS 
Nemini plura acerba credo esse ex amore homini umquam oblata
quam mi. Heu, me infelicem, hancin ego vitam parsi perdere!
Hacin causa ego eram tanto opere cupidus redeundi domum! Hui,
quanto fuerat praestabilius ubivis gentium agere aetatem
quam huc redire atque haec ita esse miserum me resciscere! 285
Nam nos omnes quibus est alicunde aliquis obiectus labos,
omne quod est interea tempu' priu' quam id rescitumst, lucrost.
PARMENIO 
Ac sic citius qui te expedias his aerumnis reperias.
Si non rediisses, haec irae factae essent multo ampliores.
Sd nunc adventum tuom ambas, Pamphile, scio reverituras. 290
Rem cognosces, iram expedies, rursum in gratiam restitues.
Levia sunt quae tu pergravia esse in animum induxti tuom.
PAMPHILUS 
Quid consolare me? An quisquam usquam gentiumst aeque miser?
Prius quam hanc uxorem duxi, habebam alibi animum amori deditum;
tamen numquam ausus sum recusare eam quam mi obtrudit pater. 295
Iam in hac re, ut taceam, quoivis facile scitust quam fuerim miser.
Vix me illi<m> abstraxi atque inpeditum in ea expedivi animum meum,
vixque huc contuleram, em nova res ortast porro ab hac quae me abstrahat.
Tum matrem ex ea re me aut uxorem in culpa inventurum arbitror;
quod quom ita esse invenero, quid restat nisi porro ut fiam miser? 300
Nam matris ferre iniurias me, Parmeno, pietas iubet;
tum uxori obnoxius sum, ita olim suo me ingenio pertulit,
tot meas iniurias quae numquam in ullo patefecit loco.
Sed magnum nescioquid necessest evenisse, Parmeno,
unde ira inter eas intercessit quae tam permansit diu. 305
PARMENIO 
Hud quidem hercle parvom; si vis vero veram rationem exsequi,
non maxumas quae maxumae sunt interdum irae iniurias
faciunt; nam saepe est quibus in rebus alius ne iratus quidem est,
quom de eadem causast iracundus factus inimicissimus.
Pueri inter sese quam pro levibus noxiis iras gerunt ! 310
Quapropter? quia enim qui eos gubernat animus, eum infirmum gerunt.
Itidem illae mulieres sunt ferme ut pueri levi sententia:
fortasse unum aliquod verbum inter eas iram hanc concivisse.
PAMPHILUS 
Abi, Parmeno, intro ac me venisse nuntia. 
PARMENIO 
Hem, quid hoc est? 
PAMPHILUS 
Tace.
Trepidari sentio et cursari rursum prorsum. 
PARMENIO 
Agedum, ad fores 315
accedo propius. Hem, sensistin? 
PAMPHILUS 
Noli fabularier.
Pro Iuppiter, clamorem audivi. 
PARMENIO 
Tute loqueris, me vetas.
MYRRINA (intus) 
Tace, obsecro, mea gnata. 
PAMPHILUS 
Matris vox visast Philumenae.
Nullus sum. 
PARMENIO 
Qui dum? 
PAMPHILUS 
Perii. 
PARMENIO 
Quam ob rem? 
PAMPHILUS
Vescioquod magnum malum
profecto, Parmeno, me celant. 
PARMENIO 
Uxorem Philumenam 320
pavitare nescioquid dixerunt: id si forte est nescio.
PAMPHILUS 
Interii; quor mihi id non dixti? 
PARMENIO 
Quia non poteram una omnia.
PAMPHILUS 
Quid morbi est? 
PARMENIO 
Nescio. 
PAMPHILUS 
Quid? Nemon medicum adduxit?
PARMENIO 
Nescio.
PAMPHILUS 
Cesso hinc ire intro, ut hoc quam primum quidquid est, certo sciam?
Quonam modo, Philumena mea, nunc te offendam adfectam? 325
Nam si periclum ullum in te inest, perisse me una haud dubiumst.-
PARMENIO 
Non usus factost mihi nunc hunc intro sequi;
nam invisos omnis nos esse illis sentio:
heri nemo voluit Sostratam intro admittere.
Si forte morbus amplior factus siet, 330
quod sane nolim, maxume eri causa mei,
servom ilico introisse dicent Sostratae,
aliquid tulisse comminiscentur mali
capiti atque aetati illorum morbus qui auctus sit.
Era in crimen veniet, ego vero in magnum malum. 335 

SCENA II

SOSTRATA, PARMENO, PAMPHILUS

SOSTRATA 
Nescioquid iamdudum audio hic tumultuari misera:
male metuo ne Philumenae mage morbus adgravescat,
quod te, Aesculapi, et te, Salus, ne quid sit huius oro.
Nunc ad eam visam. 
PARMENIO 
Heus, Sostrata. 
SOSTRATA 
Hem. 
PARMENIO 
Iterum istinc excludere.
SOSTRATA 
Ehem, Parmeno, tun hic eras? Prii, quid faciam misera? 340
Non visam uxorem Pamphili, quom in proxumo hic sit aegra?
PARMENIO 
Non visas? ne mittas quidem visendi causa quemquam.
Nam qui amat quoi odio ipsus est, bis facere stulte duco:
laborem inanem ipsus capit, et illi molestiam adfert.
Tum filius tuos intro iit videre, ut venit, quid agat. 345
SOSTRATA 
Quid ais? an venit Pamphilus? 
PARMENIO 
Venit. 
SOSTRATA 
Dis gratiam habeo.
Hem istoc verbo animus mihi redit et cura ex corde excessit.
PARMENIO 
Iam ea te causa maxume nunc hoc intro ire nolo;
nam si remittent quidpiam Philumenae dolores,
omnem rem narrabit, scio, continuo sola soli 350
quae inter vos intervenerit, unde ortumst initium irae.
Atque eccum video ipsum egredi. Quam tristist! 
SOSTRATA 
O mi gnate!
PAMPHILUS 
Mea mater, salve. 
SOSTRATA 
Gaudeo venisse salvom. Salvan
Philumenast? 
PAMPHILUS 
Meliusculast. 
SOSTRATA 
Utinam istuc ita di faxint!
Quid tu igitur lacrumas? aut quid es tam tristis? 
PAMPHILUS 
Recte, mater. 355
SOSTRATA 
Quid fuit tumulti? dic mihi: an dolor repente invasit?
PAMPHILUS 
Ita factumst. 
SOSTRATA 
Quid morbi est? 
PAMPHILUS 
Febris. 
SOSTRATA 
Cotidiana?
PAMPHILUS 
Ita aiunt.
I sodes intro, consequar iam te, mea mater. 
SOSTRATA 
Fiat.-
PAMPHILUS 
Tu pueris curre, Parmeno, obviam, atque is onera adiuta.
PARMENIO 
Quid? non sciunt ipsi viam domum qua veniant? 
PAMPHILUS 
Cssas? 360 

SCENA III

PAMPHILUS

PAMPHILUS
Nequeo mearum rerum initium ullum invenire idoneum,
unde exordiar narrare quae necopinanti accidunt;
partim quae perspexi hisce oculis, partim quae accepi auribus
qua me propter exanimatum citius eduxi foras.
Nam modo intro me ut corripui timidus, alio suspicans 365
morbo me visurum adfectam ac sensi esse uxorem, ei mihi!
Postquam me aspexere ancillae advenisse, ilico omnes simul
laetae exclamant : « Venit », id quod me repente aspexerant.
Sed continuo voltum earum sensi inmutari omnium,
quia tam incommode illic fors obtulerat adventum meum. 370
Una illarum interea propere praecucurrit nuntians
me venisse. Ego eius videndi cupidus, recta consequor.
Postquam intro adveni, extemplo eius morbum cognovi miser;
nam neque ut celari posset tempu' spatium ullum dabat
neque voce alia ac res monebat ipsa poterat conqueri. 375
Postquam aspexi : « O facinus indignum », inquam, et corripui ilico
me inde lacrumans, incredibili re atque atroci percitus.
Mater consequitur: iam ut limen exirem, ad genua accidit
lacrumans misera: miseritumst. Profecto hoc sic est, ut puto:
omnibus nobis ut res dant sese, ita magni atque humiles sumus. 380
Hanc habere orationem mecum principio institit:
« O mi Pamphile, abs te quam ob rem haec abierit causam vides;
nam vitiumst oblatum virgini olim a nescioquo inprobo.
Nunc huc confugit, te atque alios partum ut celaret suom. »
Sed quom orata huiu' reminiscor, nequeo quin lacrumem miser. 385
« Quaeque fors fortunast », inquit,  «nobis quae te hodie obtulit,
per eam te obsecramus ambae, si ius si fas est, uti
advorsa eiu' per te tecta tacitaque apud omnis sient.
Si umquam erga te animo esse amico sensisti eam, mi Pamphile,
sine labore hanc gratiam te uti sibi des pro illa nunc rogat. 390
Ceterum de redducenda id facias quod in rem sit tuam.
Parturire eam nec gravidam esse ex te solus consciu's:
nam aiunt tecum post duobus concubuisse mensibus.
Tum, postquam ad te venit, mensis agitur hic iam septimus:
Quod te scire ipsa indicat res. Nunc si potis est, Pamphile, 395
maxume volo doque operam ut clam partus eveniat patrem,
atque adeo omnis. Sed si id fieri non potest quin sentiant,
dicam abortum esse: scio nemini aliter suspectum fore
quin, quod veri similest, ex te recte eum natum putent.
Continuo exponetur: hic tibi nil est quicquam incommodi, 400
et illi miserae indigne factam iniuriam contexeris. »
Pollicitus sum et servare in eo certumst quod dixi fidem.
Nam de redducenda, id vero ne utiquam honestum esse arbitror,
nec faciam, etsi amor me graviter consuetudoque eius tenet.
Lacrumo, quae posthac futurast vita quom in mentem venit 405
solitudoque. O fortuna, ut numquam perpetuo's bona!
Sed iam prior amor me ad hanc rem exercitatum reddidit,
quem ego tum consilio missum feci: idem [nunc] huc operam dabo.
Adest Parmeno cum pueris: hunc minimest opus
in hac re adesse; nam olim soli credidi 410
ea me abstinuisse in principio, quom datast :
vereor, si clamorem eius hic crebro audiat,
ne parturire intellegat. Aliquo mihist
hinc ablegandus, dum parit Philumena. 

SCENA IV

PARMENO, SOSIA, PAMPHILUS 

PARMENIO 
Ain tu tibi hoc incommodum evenisse iter? 415
SOSIA
Non hercle verbis, Parmeno, dici potest
tantum quam re ipsa navigare incommodumst.
PARMENIO 
Itan est? 
SOSIA
O fortunate, nescis quid mali
praeterieris, qui numquam es ingressus mare.
Nam alias ut mittam miserias, unam hanc vide: 420
dies triginta aut plus eo in navi fui,
quom interea semper mortem exspectabam miser,
ita usque advorsa tempestate usi sumus.
PARMENIO 
Odiosum. 
SOSIA
Haud clam me est. Denique hercle aufugerim
potius quam redeam, si eo mihi redeundum sciam. 425
PARMENIO 
Olim quidem te causae inpellebant leves,
quod nunc minitare facere, ut faceres, Sosia.
Sed Pamphilum ipsum video stare ante ostium.
Ite intro; ego hunc adibo, siquid me velit.-
Ere, etiam [nunc] tu hic stas? 
PAMPHILUS 
Et quidem te exspecto. 
PARMENIO 
Quid est? 430
PAMPHILUS
In arcem transcurso opus est. 
PARMENIO 
Quoi homini? 
PAMPHILUS 
Tibi.
PARMENIO 
In arcem? Quid eo? 
PAMPHILUS 
Callidemidem hospitem
Myconium, qui mecum una vectust, conveni.
PARMENIO 
Perii. Vovisse hunc dicam, si salvos domum
redisset umquam, ut me ambulando rumperet? 435
PAMPHILUS 
Quid cessas? 
PARMENIO 
Quid vis dicam? an conveniam modo?
PAMPHILUS 
Immo quod constitui me hodie conventurum eum,
non posse, ne me frustra illi exspectet. VoLACHES
PARMENIO 
At non novi hominis faciem. 
PAMPHILUS 
At faciam ut noveris:
magnus, rubicundus, crispus, crassu, caesius, 440
cadaverosa facie. 
PARMENIO 
Di illum perduint!
Quid si non veniet? maneamne usque ad vesperum?
PAMPHILUS 
Maneto: curre. 
PARMENIO 
Non queo: ita defessus sum.-
PAMPHILUS 
Ille abiit. Quid agam infelix? Prorsus nescio
quo pacto hoc celem quod me oravit Myrrina, 445
suae gnatae partum; nam me miseret mulieris.
quod potero faciam, tamen ut pietatem colam;
nam me parenti potius quam amori obsequi
oportet. Attat eccum Phidippum et patrem
video: horsum pergunt. Quid dicam hisce incertud sum. 450

SCENA V

LACHES, PHIDIPPUS, PAMPHILUS

LACHES 
Dixtin dudum illam dixisse se exspectare filium?
PHIDIPPUS 
Factum. 
LACHES 
Venisse aiunt: redeat. 
PAMPHILUS 
Causam quam dicam patri
quam ob rem non redducam nescio. 
LACHES 
Quem ego hic audivi loqui?
PAMPHILUS 
Certum offirmare est viam me quam decrevi persequi.
LACHES 
Ipsus est de quo hoc agebam tecum. 
PAMPHILUS 
Salve, mi pater. 455
LACHES 
Gnate mi, salve. 
PHIDIPPUS 
Bene factum te advenisse, Pamphile,
atque adeo, id quod maxumumst, salvom atque validum. 
PAMPHILUS 
Creditur.
LACHES 
Advenis modo? 
PAMPHILUS 
Admodum. 
LACHES 
Cedo, quid reliquit Phania,
consobrinus noster? 
PAMPHILUS 
Sane hercle homo voluptati obsequens
fuit, dum vixit; et qui sic sunt haud multum heredem iuvant, 460
sibi vero hanc laudem relinquont  « Vixit, dum vixit, bene. »
LACHES 
Tum tu igitur nil attulisti plus una hac sententia?
PAMPHILUS 
Quidquid est id quod reliquit, profuit. 
LACHES 
Immo obfuit;
nam illum vivom et salvom vellem. 
PHIDIPPUS 
Inpune optare istuc licet:
ille revivescet iam numquam; et tamen utrum malis scio. 465
LACHES 
Heri Philumenam ad se accersi hic iussit. Dic iussisse te.
PHIDIPPUS 
Noli fodere. Issi. 
LACHES 
Sed eam iam remittet. 
PHIDIPPUS 
Scilicet.
PAMPHILUS 
Omnem rem scio ut sit gesta: adveniens audivi modo.
LACHES 
At istos invidos di perdant qui haec lubenter nuntiant.
PAMPHILUS 
Ego me scio cavisse ne ulla merito contumelia 470
fieri a vobis posset; idque si nunc memorare hic velim
quam fideli animo et benigno in illam et clementi fui,
vere possum, ni te ex ipsa haec mage velim resciscere;
namque eo pacto maxume apud te meo erit ingenio fides,
quom illa, quae nunc in me iniquast, aequa de me dixerit. 475
Neque mea culpa hoc discidium evenisse, id testor deos.
Sed quando sese esse indignam deputat matri meae
quae concedat quoiusque mores toleret sua modestia,
Neque alio pacto componi potest inter eas gratia,
segreganda aut mater a me est, Phidippe, aut Philumena. 480
nunc me pietas matris potius commodum suadet sequi.
LACHES 
Pamphile, haud invito ad auris sermo mi accessit tuos,
quom te postputasse omnis res prae parente intellego;
verum vide ne inpulsus ira prave insistas, Pamphile.
PAMPHILUS 
Quibus iris pulsus nunc in illam iniquo' sim 485
quae numquam quicquam erga me commeritast, pater,
quod nollem, et saepe quod vellem meritam scio?
Amoque et laudo et vehementer desidero;
nam fuisse erga me miro ingenio expertus sum;
illique exopto ut relicuam vitam exigat 490
cum eo viro me qui sit fortunatior,
quandoquidem illam a me distrahit necessitas.
PHIDIPPUS 
Tibi id in manust ne fiat. 
LACHES 
Si sanus sies,
iube illam redire. 
PAMPHILUS 
Non est consilium, pater:
matris servibo commodis. 
LACHES 
Quo abis? Mane, 495
mane, inquam: quo abis?-
PHIDIPPUS 
Quae haec est pertinacia?
LACHES 
Dixin, Phidippe, hanc rem aegre laturum esse eum?
Quam ob rem te orabam filiam ut remitteres.
PHIDIPPUS 
Non credidi edepol adeo inhumanum fore.
Ita nunc is sibi me supplicaturum putat? 500
Si est ut velit redducere uxorem, licet;
sin aliost animo, renumeret dotem huc, eat.
LACHES 
Ecce autem tu quoque proterve iracundus es!
PHIDIPPUS 
Percontumax redisti huc nobis, Pamphile!
LACHES 
Decedet iam ira haec, etsi merito iratus est. 505
PHIDIPPUS 
Quia paullum vobis accessit pecuniae,
sublati animi sunt. 
LACHES 
Etiam mecum litigas?
PHIDIPPUS 
Deliberet renuntietque hodie mihi
velitne an non, ut alii, si huic non est, siet.
LACHES 
Phidippe, ades, audi paucis. - Abiit. Quid mea? 510
Postremo inter se transigant ipsi ut lubet,
quando nec gnatus neque hic mi quicquam obtemperant,
quae dico parvi pendunt. Porto hoc iurgium
ad uxorem quoius haec fiunt consilio omnia,
atque in eam hoc omne quod mihi aegrest evomam. 515 

ACTUS IV

SCENA I

MYRRINA, PHIDIPPUS

MYRRINA
Perii, quid agam? quo me vortam? quid viro m<eo> respondebo
misera? nam audivisse vocem pueri visust vagientis;
ita corripuit derepente tacitus sese ad filiam.
Quod si rescierit peperisse eam, id qua causa clam me habuisse
dicam non edepol scio. 520
Sed ostium concrepuit. Credo ipsum exire ad me: nulla sum.
PHIDIPPUS 
Uxor ubi me ad filiam ire sensit, se duxit foras:
atque eccam [video]. Quid ais, Myrrina? Heus, tibi dico. 
MYRRINA 
Mihine, vir?
PHIDIPPUS 
Vir ego tuos sim? tu virum me aut hominem deputas adeo esse?
Nam si utrumvis horum, mulier, umquam tibi visus forem, 525
non sic ludibrio tuis factis habitus essem. 
MYRRINA 
Quibus? 
PHIDIPPUS 
At rogitas?
Peperit filia. Hem, taces? Ex quo? 
MYRRINA 
Istuc patrem rogare est aequom.
Perii! ex quo censes, nisi ex illo quoi datast nuptum obsecro?
PHIDIPPUS 
Credo, neque adeo arbitrari patris est aliter. Sed demiror
quid sit quam ob rem hunc tanto opere omnis nos celare volueris 530
partum, praesertim quom et recte et tempore suo pepererit.
Adeon pervicaci esse animo ut puerum praeoptares perire,
ex quo firmiorem inter nos fore amicitiam posthac scires,
potius quam advorsum animi tui lubidinem esset cum illo nupta!
Ego etiam illorum esse hanc culpam credidi, quae test penes. 535
MYRRINA 
Misera sum. 
PHIDIPPUS 
Utinam sciam ita esse istuc! Sed nunc mi in mentem venit
de hac re quod locuta es olim, quom illum generum cepimus:
nam negabas nuptam posse filiam tuam te pati
cum eo qui meretricem amaret, qui pernoctaret foris.
MYRRINA 
Quamvis causam hunc suspicari quam ipsam veram mavolo. 540
PHIDIPPUS 
Multo prius scivi quam tu illum habere amicam, Myrrina;
verum id vitium numquam decrevi esse ego adulescentiae;
nam id [omnibus] innatumst. At pol iam aderit se quoque etiam quom oderit.
Sed, ut olim te ostendisti, eadem esse nil cessavisti usque adhuc,
ut filiam ab eo abduceres neu quod ego egissem esset ratum. 545
Id nunc res indicium haec facit quo pacto factum volueris.
MYRRINA 
Adeon me esse pervicacem censes, quoi mater siem,
ut eo essem animo, si ex usu esset nostro hoc matrimonium?
PHIDIPPUS 
Tun prospicere aut iudicare nostram in rem quod sit potes?
Audisti ex aliquo fortasse qui vidisse eum diceret 550
exeuntem aut intro euntem ad amicam. Quid tum postea?
Si modeste ac raro haec fecit, nonne ea dissimulare nos
magis humanumst quam dare operam id scire qui nos oderit?
Nam si is posset ab ea sese derepente avellere
quicum tot consuesset annos, non eum hominem ducerem, 555
nec virum satis firmum gnatae. 
MYRRINA 
Mitte adulescentem, obsecro
et quae me peccasse ais. Abi, solus solum conveni,
roga velitne uxorem an non; si est ut dicat velle se,
redde; sin est autem ut nolit, recte ego consului meae.
PHIDIPPUS 
Si quidem ille ipse non volt et tu sen[si]sti in eo esse, Myrrina, 560
peccatum, aderam quoius consilio fuerat ea par prospici.
Quam ob rem incendor ira esse ausam facere haec te iniussu meo.
Interdico ne extulisse extra aedis puerum usquam velis.
Sed ego stultior, meis dictis parere hanc qui postulem.
Ibo intro, atque edicam servis nequoquam ecferri sinant.- 565
MYRRINA 
Nullam pol credo mulierem me miseriorem vivere;
nam ut hic laturus hoc sit, si ipsam rem ut siet, resciverit,
non edepol clam me est, quom hoc quod leviust tam animo irato tulit;
nec qua via sententia eius possit mutari scio.
Hoc mi unum ex plurumis miseriis relicuom fuerat malum, 570
si puerum ut tollam cogit, quoius nos qui sit nescimus pater.
Nam quom compressast gnata, forma in tenebris nosci non quitast,
neque detractum <ei> tum quicquamst qui posset post nosci qui siet;
ipse eripuit vi, in digito quem habuit, virgini abiens anulum.
Simul vereor Pamphilum ne orata nostra nequeat diutius 575
celare, quom sciet alienum puerum tolli pro suo. 

SCENA II

SOSTRATA, PAMPHILUS, (LACHES)

SOSTRATA 
Non clam me est, gnate mi, tibi me esse suspectam, uxorem tuam
propter meos mores hinc abisse, etsi ea dissimulas sedulo.
Verum ita me di ament itaque optingant ex te quae exoptem mihi, ut
numquam sciens commerui merito ut caperet odium illam mei. 580
Teque ante quod me amare rebar, ei rei firmasti fidem;
nam mi intus tuos pater narravit modo quo pacto me habueris
praepositam amori tuo. Nunc tibi me certumst contra gratiam
referre, ut apud me praemium esse positum pietati scias.
Mi Pamphile, hoc et vobis et meae commodum famae arbitror: 585
ego rus abituram hinc cum tuo me esse certo decrevi patre,
ne mea praesentia obstet neu causa ulla restet relicua
quin tua Philumena ad te redeat. 
PAMPHILUS 
Quaeso quid istuc consilist?
Illius stultitia victa ex urbe tu rus habitatum migres?
Haud facies, neque sinam ut qui nobis, mater, male dictum velit, 590
mea pertinacia esse dicat factum, haud tua modestia.
Tum tuas amicas te et cognatas deserere et festos dies
mea causa nolo. 
SOSTRATA 
Nil pol iam istaec mihi res voluptatis ferunt.
Dum aetatis tempus tulit, perfuncta satis sum: satias iam tenet
studiorum istorum. Haec mihi nunc curast maxuma ut nequoi mea 595
longinquitas aetatis obstet mortemve exspectet meam.
Hic video me esse invisam inmerito: tempust me concedere.
Sic optume, ut ego opinor, omnis causas praecidam omnibus:
et me hac suspicione exsolvam, et illis morem gessero.
Sine me obsecro hoc effugere volgu' quod male audit mulierum. 600
PAMPHILUS 
Quam fortunatus ceteris sum rebus, absque una hac foret,
hanc matrem habens talem, illam autem uxorem! 
SOSTRATA 
Obsecro, mi Pamphile,
non tute incommodam rem, ut quaeque est, in animum induces pati?
Si cetera ita sunt ut vis itaque uti esse ego illa[m] existumo,
mi gnate, da veniam hanc mihi, redduc illam. 
PAMPHILUS 
Vae misero mihi! 605
SOSTRATA 
Et mihi quidem; nam haec res non minus me male habet quam te, gnate mi. 

SCENA III

LACHES, SOSTRATA, PAMPHILUS

LACHES 
Quem cum istoc sermonem habueris procul hinc stans accepi, uxor.
Istuc est sapere, qui ubiquomque opus sit animum possis flectere,
quod sit faciundum fortasse post, idem hoc nunc si feceris.
SOSTRATA 
Fors fuat pol. 
LACHES 
Abi rus ergo hinc: ibi ego te et tu me feres. 610
SOSTRATA 
Spero ecastor. 
LACHES 
I ergo intro et compone quae tecum simul
ferantur. Dixi. 
SOSTRATA 
Ita ut iubes faciam.- 
PAMPHILUS 
Pater.
LACHES 
Quid vis, Pamphile? 
PAMPHILUS 
Hinc abire matrem? Minime. 
LACHES 
Quid ita istuc vis?
PAMPHILUS 
Quia de uxore incertus sum etiam quid sim facturus. 
LACHES 
Quid est?
Quid vis facere nisi redducere? 
PAMPHILUS 
Equidem cupio et vix contineor; 615
sed non minuam meum consilium: ex usu quod est id persequar.
Non credo ea gratia concordes magis, si non redducam, fore.
LACHES 
Nescias. Verum id tua refert nil utrum illaec fecerint,
quando haec aberit. Odiosa haec est aetas adulescentulis.
E medio aequom excedere est. Postremo nos iam fabulae 620
sumus, Pamphile, « senex atque anus. »
Sed video Phidippum egredi per tempus: accedamus. 

SCENA IV

PHIDIPPUS, LACHES, PAMPHILUS

PHIDIPPUS 
Tibi quoque edepol sum iratus, Philumena,
graviter quidem; nam hercle factumst abs te turpiter.
Etsi tibi causast de hac re: mater te inpulit. 625
Huic vero nullast. 
LACHES 
Opportune te mihi,
Phidippe, in ipso tempore ostendis. 
PHIDIPPUS 
Quid est?
PAMPHILUS 
Quid respondebo his? aut quo pacto hoc aperiam?
LACHES 
Dic filiae rus concessurum hinc Sostratam :
ne revereatur minus iam quo redeat domum. 
PHIDIPPUS 
Ah !630
nullam de his rebus culpam commeruit tua:
a Myrrina haec sunt mea uxore exorta omnia.
PAMPHILUS 
Mutatio fit. 
PHIDIPPUS
Eea nos perturbat, Lache.
PAMPHILUS 
Dum ne redducam, turbent porro, quam velint.
PHIDIPPUS 
Ego, Pamphile, esse inter nos, si fieri potest, 635
adfinitatem hanc sane perpetuam volo;
sin est ut aliter tua siet sententia,
accipias puerum. 
PAMPHILUS 
Sensit peperisse: occidi.
LACHES 
Puerum? Quem puerum? 
PHIDIPPUS 
Natus est nobis nepos;
nam abducta a vobis praegnas fuerat filia, 640
neque fuisse praegnatem umquam ante hunc scivi diem.
LACHES 
Bene, ita me di ament, nuntias; et gaudeo
natum illum, et tibi illam salvam. Sed quid mulieris
uxorem habes aut quibus moratam moribus?
Nosne hoc celatos tam diu! nequeo satis 645
quam hoc mihi videtur factum prave proloqui.
PHIDIPPUS 
Non tibi illud factum minus placet, quam mihi, Lache.
PAMPHILUS 
Etiamsi dudum fuerat ambiguom hoc mihi,
nunc non est quom eam [con]sequitur alienus puer.
LACHES 
Nulla tibi, Pamphile, hic iam consultatiost. 650
PAMPHILUS 
Perii. 
LACHES 
Hunc videre saepe optabamus diem,
quom ex te esset aliquisqui te appellaret patrem.
Evenit: habeo gratiam dis. 
PAMPHILUS 
Nullus sum.
LACHES 
Redduc uxorem ac noli advorsari mihi.
PAMPHILUS 
Pater, si ex me illa liberos vellet sibi, 655
aut sese mecum nuptam, satis certo scio,
non clam me haberet quae celasse intellego.
Nunc, quom eius alienum esse animum a me sentiam,
nec conventurum inter nos posthac arbitror,
quam ob rem redducam? 
LACHES 
Mater quod suasit sua 660
adulescens mulier fecit. Mirandumne id siet?
Censen te posse reperire ullam mulierem
quae careat culpa? an quia non delincunt viri?
PHIDIPPUS 
Vosmet videte iam, Lache, et tu Pamphile,
remissan opus sit vobis, redductan domum. 665
Uxor quid faciat in manu non est mea.
Neutra in re vobis difficultas a me erit.
Sed quid faciemus puero? 
LACHES 
Ridicule rogas:
quidquid futurumst, huic suom reddas scilicet
ut alamus nostrum. 
PAMPHILUS 
Quem ipse neglexit pater, 670
ego alam? 
LACHES 
Quid dixti? Eho an non alemus, Pamphile?
Prodemus, quaeso potius? Quae haec amentiast?
Enimvero prorsus iam tacere non queo;
nam cogis ea quae nolo ut praesente hoc loquar.
Ignarum censes tuarum lacrumarum esse me 675
aut quid sit id quod sollicitare ad hunc modum?
Primum hanc ubi dixti causam, te propter tuam
matrem non posse habere hanc uxorem domi,
pollicitast ea se concessuram ex aedibus.
Nunc, postquam ademptam hanc quoque tibi causam vides, 680
puer quia clam test natus, nactus alteram es.
Erras, tui animi si me esse ignarum putas.
Aliquando tandem huc animum ut adiungas tuom.
Quam longum spatium amandi amicam tibi dedi!
Sumptus quos fecisti in eam quam animo aequo tuli! 685
Egi atque oravi tecum uxorem ut duceres,
tempus dixi esse: inpulsu duxisti meo;
quae tum obsecutus mihi fecisti ut decuerat.
Nunc animum rursum ad meretricem induxti tuom;
quoi tu obsecutus facis huic adeo iniuriam. 690
Nam in eandem vitam te revolutum denuo
video esse. 
PAMPHILUS 
Mene? 
LACHES 
Te ipsum: et facis iniuriam;
confingis falsas causas ad discordiam,
ut cum illa vivas, testem hanc quom abs te amoveris.
Sensitque adeo uxor; nam ei causa alia quae fuit 695
quam ob rem abs te abiret? 
PHIDIPPUS 
Plane hic divinat: nam id est.
PAMPHILUS 
Dabo iusiurandum nil esse istorum mihi. 
LACHES 
Ah !
redduc uxorem aut quam ob rem non opus sit cedo.
PAMPHILUS 
Non est nunc tempus. 
LACHES 
Puerum accipias; nam is quidem
in culpa non est: post de matre videro. 700
PAMPHILUS 
Omnibus modis miser sum nec quid agam scio;
tot nunc me rebus miserum concludit pater.
Abibo hinc, praesens quando promoveo parum.
Nam puerum iniussu credo non tollent meo,
praesertim in ea re quom sit mi adiutrix socrus. 705
LACHES 
Fugis? Hem, nec quicquam certi respondes mihi?-
Num tibi videtur esse apud sese? Sine:
puerum, Phidippe, mihi cedo: ego alam. 
PHIDIPPUS 
Maxume.
Non mirum fecit uxor [mea] si hoc aegre tulit:
amarae mulieres sunt, non facile haec ferunt. 710
Propterea haec irast; nam ipsa narravit mihi.
Id ego hoc praesente tibi nolueram dicere,
neque illi credebam primo: nunc verum palamst.
Nam omnino abhorrere animum huic video a nuptiis.
LACHES 
Quid ergo agam, Phidippe? quid das consili? 715
PHIDIPPUS 
Quid agas? Meretricem hanc primum adeundam censeo.
Oremus, accusemus, gravius denique
minitemur, si cum illo habuerit rem postea.
LACHES 
Faciam ut mones. Eho puer<e>, curre ad Bacchidem hanc
vicinam nostram: huc evoca verbis meis. 720
Et te oro porro in hac re adiutor sis mihi. 
PHIDIPPUS 
Ah !
iamdudum dixi idemque nunc dico, Lache:
manere adfinitatem hanc inter nos volo,
si ullo modo est ut possit, quod spero fore.
Sed vin adesse me una, dum istam convenis? 725
LACHES 
Immo vero abi, aliquam puero nutricem para. 

ACTUS V

SCENA I

BACCHIS, LACHES

BACCHIS 
Non hoc de nihilost quod Laches me nunc conventam esse expetit,
nec pol me multum fallit quin quod suspicor sit quod velit.
LACHES 
Videndumst ne minus propter iram hanc impetrem quam possiem,
aut nequid faciam plus quod post me minus fecisse satius sit. 730
Adgrediar. Bacchis, salve.
BACCHIS 
Salve, Lache. 
LACHES 
Credo edepol te non nil mirari, Bacchis,
quid sit quapropter te huc foras puerum evocare iussi.
BACCHIS 
Ego pol quoque etiam timida sum, quom venit mi in mentem quae sim,
ne nomen mihi quaesti obsiet; nam mores facile tutor. 735
LACHES 
Si vera dicis, nil tibist a me pericli, mulier;
nam iam aetate ea sum, ut non siet peccato mi ignosci aequom:
quo magis omnis res cautius ne temere faciam adcuro.
Nam si id facis facturave es bonas quod par est facere,
inscitum offerre iniuriam tibi inmerenti iniquom est. 740
BACCHIS 
Est magna ecastor gratia de istac re quam tibi habeam;
nam qui post factam iniuriam se expurget, parum mi prosit.
Sed quid istuc est? 
LACHES 
Meum receptas filium ad te Pamphilum. 
BACCHIS 
Ah !
LACHES 
Sine dicam. Uxorem hanc prius quam duxit, vostrum amorem pertuli.
Mane: nondum etiam dixi id quod volui. hic nunc uxorem habet: 745
quaere alium tibi firmiorem amicum, dum tibi tempus consulendi est;
nam neque ille hoc animo erit aetatem, neque pol tu eadem istac aetate.
BACCHIS 
Quis id ait? 
LACHES 
Socrus. 
BACCHIS 
Men? 
LACHES 
Te ipsam: et filiam abduxit suam,
puerumque ob eam rem clam voluit, natus qui est, exstinguere.
BACCHIS 
Aliud si scirem qui firmare meam apud vos possem fidem 750
sanctius quam iusiurandum, id pollicerer tibi, Lache,
me segregatum habuisse, uxorem ut duxit, a me Pamphilum.
LACHES 
Lepida es. Sed scin quid volo potius, sodes, facias? 
BACCHIS 
Quid vis? Cedo.
LACHES 
Eas ad mulieres huc intro atque istuc iusiurandum idem
polliceare illis. Exple animum is teque hoc crimine expedi. 755
BACCHIS 
Faciam quod pol, si esset alia ex hoc quaestu, haud faceret, scio,
ut de tali causa nuptae mulieri se ostenderet.
Sed nolo esse falsa fama gnatum suspectum tuom,
nec leviorem vobis, quibus est minime aequom, eum viderier
inmerito; nam meritus de me est quod queam illi ut commodem. 760
LACHES 
Facilem benivolumque lingua tua iam tibi me reddidit:
nam non sunt solae arbitratae haec; ego quoque etiam credidi.
Nunc quam ego te esse praeter nostram opinionem comperi,
fac eadem ut sis porro: nostra utere amicitia, ut voles.
Aliter si facies...  Reprimam me ne aegre quicquam ex me audias. 765
Verum hoc moneo unum, qualis sim amicus aut quid possiem
potius quam inimicus, periclum facias. 

SCENA II

PHIDIPPUS, LACHES, BACCHIS

PHIDIPPUS 
Nil apud me tibi
defieri patiar, quin quod opus sit benigne praebeatur.
Sed quom tu satura atque ebria eris, puer ut satur sit facito.
LACHES 
Noster socer, video, venit: puero nutricem adducit. 770
Phidippe, Bacchis deierat persancte.
PHIDIPPUS 
Haecin east? 
LACHES 
Haec est.
PHIDIPPUS 
Nec pol istae metuont deos neque eas respicere deos opinor.
BACCHIS 
Ancillas dedo: quolubet cruciatu per me exquire.
Haec res hic agitur: Pamphilo me facere ut redeat uxor
oportet. Quod si perficio non paenitet me famae, 775
solam fecisse id quod aliae meretrices facere fugitant.
LACHES 
Phidippe, nostras mulieres suspectas fuisse falso
nobis in re ipsa invenimus: porro hanc nunc experiamur.
Nam si compererit crimini tua [ se uxor] credidisse,
missam iram faciet; sin autem est ob eam rem iratus gnatus 780
quod peperit uxor clam, id levest: cito ab eo haec ira abscedet.
Profecto in hac re nil malist quod sit discidio dignum.
PHIDIPPUS 
Velim quidem hercle. 
LACHES 
Exquire: adest: quod sati' sit faciet ipsa.
PHIDIPPUS 
Quid mihi istaec narras? an quia non tute ipse dudum audisti
de hac re animus meus ut sit, Laches? Illis modo explete animum. 785
LACHES 
Q quaeso edepol, Bacchis, quod mihi es pollicita tute ut serves.
BACCHIS 
Ob eam rem vin ego introeam? 
LACHES 
I, atque exple animum is, coge ut credant.
BACCHIS 
Eo, etsi scio pol is fore meum conspectum invisum hodie.
Nam nupta meretrici hostis est, a viro ubi segregatast.
LACHES 
At haec amicae erunt, ubi quam ob rem adveneris resciscent. 790
PHIDIPPUS 
At easdem amicas fore tibi promitto rem ubi cognorint;
nam illas errore et te simul suspicione exsolves.
BACCHIS 
Perii, pudet Philumenae. Me sequimini huc intro ambae.-
LACHES 
Quid est quod mihi malim quam quod huic intellego evenire,
ut gratiam ineat sine suo dispendio et mihi prosit? 795
Nam si est ut haec nunc Pamphilum vere ab se segregarit,
scit sibi nobilitatem ex eo et rem natam et gloriam esse:
referet gratiam ei unaque nos sibi opera amicos iunget. 

SCENA III

PARMENO, BACCHIS

PARMENO 
Edepol ne meam erus esse operam deputat parvi preti,
qui ob rem nullam misit frustra ubi totum desedi diem, 800
Myconium hospitem dum exspecto in arce Callidemidem.
itaque ineptus hodie dum illi sedeo, ut quisque venerat,
accedebam: « Adulescens, dicdum quaeso mi, es tu Myconius?"
« Non sum. » « At Callidemides? » « Non. » « Hospitem ecquem Pamphilum
hic habes? » Omnes negabant: neque eum quemquam esse arbitror. 805
Denique hercle iam pudebat: abii. Sed quid Bacchidem
ab nostro adfine exeuntem video? Quid huic hic est rei?
BACCHIS 
Parmeno, opportune te offers: propere curre ad Pamphilum.
PARMENO 
Quid eo? 
BACCHIS 
Dic me orare ut veniat. 
PARMENO 
Ad te? 
BACCHIS 
Immo ad Philumenam.
PARMENO 
Quid rei est? 
BACCHIS 
Tua quod nil refert percontari desinas. 810
PARMENO 
Nil aliud dicam? 
BACCHIS 
Etiam: cognosse anulum illum Myrrinam
gnatae suae fuisse quem ipsus olim mi dederat. 
PARMENO 
Scio.
Tantumne est? 
BACCHIS 
Tantum: aderit continuo hoc ubi ex te audi<v>erit.
Sed cessas? 
PARMENO 
Minime equidem; nam hodie mihi potestas haud datast,
ita cursando atque ambulando totum hunc contrivi diem. 815 
BACCHIS
Quantam obtuli adventu meo laetitiam Pamphilo hodie!
Quot commodas res attuli! Quot autem ademi curas!
Gnatum ei restituo, qui paene harunc ipsiusque opera periit;
uxorem, quam numquam est ratus posthac se habiturum, reddo;
qua re suspectu s suo patri et Phidippo fuit, exsolvi. 820
Hic adeo his rebus anulus fuit initium inveniundis.
Nam memini abhinc mensis decem fere ad me nocte prima
confugere anhelantem domum sine comite, vini plenum,
cum hoc anulo. Extimui ilico: « Mi Pamphile, » inquam « amabo,
quid exanimatu's obsecro? aut unde anulum istum nactu's? 825
dic mi. » Ille alias res agere se simulare. Postquam id video,
nescio quid suspicarier mage coepi, instare ut dicat.
Homo se fatetur vi in via nescio quam compressisse,
dicitque sese illi anulum, dum luctat, detraxisse.
Eum haec cognovit Myrrina in digito modo me habente[m], 830
rogat unde sit. Narro omnia haec: inde est cognitio facta
Philumenam compressam esse ab eo, et filium inde hunc natum.
Haec tot propter me gaudia illi contigisse laetor;
etsi hoc meretrices aliae nolunt; neque enim est in rem nostram
ut quisquam amator nuptiis laetetur. Verum ecastor 835
numquam animum quaesti gratia ad malas adducam partis.
Ego dum illo licitumst usa sum benigno et lepido et comi.
Incommode mihi nuptiis evenit, factum fateor;
at pol me fecisse arbitror ne id merito mi eveniret.
Multa ex quo fuerint commoda, eius incommoda aequomst ferre. 840 

SCENA IV

PAMPHILUS, PARMENIO, BACCHIS 

PAMPHILUS 
Vide, mi Parmeno, etiam sodes ut mi haec certa et clara attuleris,
ne me in breve conicias tempus gaudio hoc falso frui.
PARMENIO 
Visumst. 
PAMPHILUS 
Certen? 
PARMENIO 
Certe. 
PAMPHILUS 
Deus sum si hoc itast.
PARMENIO 
Verum reperies.
PAMPHILUS 
Mane dum, sodes: timeo ne aliud credam atque aliud nunties.
PARMENIO 
Maneo. 
PAMPHILUS 
Sic te dix[iss]e opinor, invenisse Myrrinam 845
Bacchidem anulum suom habere. 
PARMENIO 
Factum. 
PAMPHILUS 
Eum quem olim ei dedi:
eaque hoc te mihi nuntiare iussit. Itanest factum? 
PARMENIO 
Ita, inquam.
PAMPHILUS 
Quis me est fortunatior venustatisque adeo plenior?
Egon pro hoc te nuntio qui donem? quid? quid? Nescio.
PARMENIO 
At ego scio. 
PAMPHILUS 
Quid? 
PARMENIO 
Nihilo enim; 850
nam neque in nuntio neque in me ipso tibi boni quid sit scio.
PAMPHILUS 
Egon qui ab Orco mortuom me reducem in lucem feceris
sinam sine munere a me abire? Ah ! nimium me ignavom putas.
Sed Bacchidem eccam video stare ante ostium:
Me exspectat credo: adibo. 
BACCHIS 
Salve, Pamphile. 855
PAMPHILUS 
O Bacchis, o mea Bacchis, servatrix mea!
BACCHIS 
Bene factum et volup est. 
PAMPHILUS 
Factis ut credam facis;
antiquamque adeo tuam venustatem obtines,
ut voluptati obitus, sermo, adventus tuos, quoquomque adveneris,
semper siet. 
BACCHIS 
At tu ecastor morem antiquom atque ingenium obtines, 860
ut unus hominum homo te vivat numquam quisquam blandior.
PAMPHILUS 
Hahahae, tun mihi istuc? 
BACCHIS 
Recte amasti, Pamphile, uxorem tuam;
nam numquam ante hunc diem meis oculis eam, quod nossem, videram:
perliberalis visast. 
PAMPHILUS 
Dic verum. 
BACCHIS 
Ita me di ament, Pamphile.
PAMPHILUS 
Dic mi, harunc rerum numquid dixti iam patri? 
BACCHIS 
Nil. 
PAMPHILUS 865
Neque opus est
adeo muttito. Placet non fieri hoc itidem ut in comoediis,
omnia omnes ubi resciscunt. Hic , quos par fuerat resciscere
sciunt; quos non autem aequomst scire neque resciscent neque scient.
BACCHIS 
Immo etiam qui hoc occultari facilius credas dabo.
Myrrina ita Phidippo dixit iureiurando meo 870
se fidem habuisse, et propterea te sibi purgatum. 
PAMPHILUS 
Optumest,
speroque hanc rem esse eventuram nobis ex sententia.-
PARMENIO 
Ere, licetne scire ex te hodie, quid sit quod feci boni?
aut quid istuc est quod vos agitis? 
PAMPHILUS 
Non licet. 
PARMENIO 
Tamen suspicor:
ego hunc ab Orco mortuom quo pacto... ?
PAMPHILUS 
Nescis, Parmeno, 875
quantum hodie profueris mihi et ex quanta aerumna extraxeris.
PARMENIO 
Immo vero scio, neque [hoc] inprudens feci. 
PAMPHILUS 
Ego istuc satis scio.
PARMENIO 
An
temere quicquam Parmeno praetereat quod facto usus sit?
PAMPHILUS 
Sequere me intro, Parmeno. 
PARMENIO 
Sequor. Equidem plus hodie boni
feci inprudens quam sciens ante hunc diem umquam.
CANTOR.
Plaudite!