AETNA

Aetna mihi ruptique cavis fornacibus ignes
et quae tam fortes volvant incendia causae,
quid fremat imperium, quid raucos torqueat aestus,
carmen erit. Dexter venias mihi carminis auctor,
seu te Cynthos habet seu Delo est gratior Hyla,        5
seu tibi Dodona potior, tecumque faventes
in nova Pierio properent a fonte sorores
vota : per insolitum Phoebo duce tutius itur.

 Aurea securi quis nescit saecula regis ?
Cum domitis nemo Cererem iactaret in arvis         10
venturisque malas prohiberet fructibus herbas,
annua sed saturae complerent horrea messes,
ipse suo flueret Bacchus pede mellaque lentis
penderent foliis et pingui Pallas olivae,
secretos amnis ageret cum gratia ruris?                15
Non cessit cuiquam melius sua tempora nosse.

 Ultima quis tacuit iuvenum certamina Colchos ?
Quis non Argolico deflevit Pergamon igni
impositam et tristi natorum funere matrem ?
Aversumque diem sparsumve in semina dentem ?  20
Quis non periurae doluit mendacia puppis
desertam vacuo Minoida litore questus ?
Quidquid et antiquum iactata est fabula carmen ?

 Fortius ignotas molimur pectore curas.
Qui tanto motus operi, quae causa perenni            25
explicet in densum flammas et trudat ab imo
ingenti sonitu moles et proxima quaeque
ignibus irriguis urat, mens carminis haec est. 

Principio ne quem capiat fallacia vatum
sedes esse dei tumidisque e faucibus ignem          30
Volcani ruere et clausis resonare cavernis
festinantis opus : non est tam sordida divis
cura neque extremas ius est dimittere in artes
sidera ; subducto regnant sublimia caelo
illa neque artificum curant tractare laborem.          35

Discrepat a prima facies haec altera vatum:
illis Cyclopas memorant fornacibus usos,
cum super incudem numerosa in verbera fortes
horrendum magno quaterent sub pondere fulmen
armarentque Iovem : turpe et sine pignore carmen. 40

Proxima vivaces Aetnaei verticis ignes
impia sollicitat Phlegraeis fabula castris.
Temptavere, nefas ! olim detrudere mundo
sidera captivique Iovis transferre gigantes
imperium et victo leges imponere caelo.                 45
His natura sua est alvo tenus ; ima per orbes
squameus intortos sinuat vestigia serpens.
Construitur magnis ad proelia montibus agger :
Pelion Ossa creat, summus premit Ossan Olympus.
Iam coacervatas nituntur scandere moles,               50
impius et miles metuentia comminus astra
provocat, infestus cunctos ad proelia divos
provocat admotisque ad tertia sidera signis,
Iuppiter e caelo metuit dextramque coruscam
armatus flamma removet caligine mundum.            55
Incursant vasto primum clamore gigantes :
hic magno tonat ore Pater geminantque faventes
undique discordes comitum simul agmine venti.
Densa per attonitas rumpuntur flumina nubes
atque in bellandum quae cuique potentia divum       60
in commune venit. Iam Patri dextera Pallas
et Mars laevus erat, iam cetera turba deorum,
stant utrimque  :deus validos tum Iuppiter ignes
increpat et iacto proturbat fulmine montes.
Illinc devictae verterunt terga ruinae                       65
infertae divis acies atque impius hostis
praeceps cum castris agitur materque iacentes
impellens victos. Tum pax est reddita mundo,
tum liber cessata ; venit per sidera, caelum
defensique decus mundi nunc redditur astris.           70
Gurgite Trinacrio morientem iuppiter Aetna
obruit Enceladon, vasto qui pondere montis
aestuat et petulans exspirat faucibus ignem.

Haec est mendosae volgata licentia famae.
Vatibus ingenium est: hinc audit nobile carmen.      75
Plurima pars scaenae rerum est fallacia : vates
sub terris nigros viderunt carmine Manes
atque inter cineres Ditis pallentia regna,
mentiti vates Stygias undasque canesque.
Hi Tityon poena stravere in iugera foedum ;            80
sollicitant illi te circum, Tantale, poena
sollicitanque siti ; Minos, tuaque, Aeace, in umbris
iura canunt idemque rotant Ixionis orbem, -
quicquid et interius, falsi sibi conscia terra est.
Nec tu, terra, satis : speculantur numina divom       85
nec metuunt oculos alieno admittere caelo.
Norunt bella deum, norunt abscondita nobis
coniugia et falsa quotiens sub imagine peccent,
taurus in Europen, in Ledam candidus ales
Iuppiter, ut Danaae pretiosus fluxerit imber.           90
Debita carminibus libertas ista, sed omnis
in vero mihi cura : canam, quo fervida motu
aestuet Aetna novosque rapax sibi congerat ignes.

Quacumque immensus se terrae porrigit orbis
extremique maris curvis incingitur undis,                95
non totum ex solido est ; desit namque omnis hiatu,
secta est omnis humus penitusque cavata latebris
exiles suspensa vias agit ; utque animanti
per tota errantes percurrunt corpora venae,
ad vitam sanguis omnis qua commeat, isdem        100
terra voraginibus conceptas derigit auras.

Scilicet aut olim diviso corpore mundi
in maria ac terras et sidera, sors data caelo
prima, secuta maris deseditque infima tellus,
sed tortis rimosa cavis et, qualis acervos              105
exsilit imparibus iactis ex tempore saxis
(ut crebro introrsus spatio vacat acta charybdis
pendens in sese, simili quoque terra futura
in tenues laxata vias, non omnis in artum
nec stipata coit) sive illi causa vetusta est            110
nec nata est facies, sed liber spiritus intrat
et fugiens molitur iter ; seu nympha perenni
edit humum limo furtimque obstantia mollit ;
aut etiam inclusi solidum vicere vapores
atque igni quaesita via est ; sive omnia certis      115
pugnavere locis, non est hic causa dolendi,
dum stet opus causae. Quis enim non credit inanes
esse sinus penitus, tantos emergere fontes
cum videt aut uno rursus se mergere hiatu ?
Non ille ex tenui vacuusque : agat apta necesse est  120
confluvia, errantes arcessant undique venas
et trahat ex pleno quo fortem contrahat amnem.
Flumina quin etiam latis currentia rivis
occasus habuere suos : aut illa vorago
derepta in praeceps fatali condidit ore,                125
aut occulta fluunt tectis adoperta cavernis
atque inopinatos referunt procul edita cursus.
Quod nisi diversos emittat terra canales
hospitium fluvium, iam et semita nulla profecto
fontibus et rivis constet via, pigraque tellus         130
conferta in solidum segni sub pondere cesset.
Quod si praecipiti conduntur flumina terra,
condita si redeunt, si qua et iam incondita surgunt,
haud mirum clausis etiam si libera ventis
spiramenta latent. Certis tibi pignera rebus         135
atque oculis haesura tuis dabit ordine tellus.

Immensos plerumque sinus et iugera pessum
intercepta licet densaque abscondita nocti
prospectare : procul chaos ac sine fine ruinae.
Cernis et in silvis spatiosa cubilia retro               140
antraque demersas penitus fodisse latebras :
incomperta via est, aer tantum effugit ultra.
Argumenta dabunt ignoti vera profundi,
tu modo subtiles animo duce percipe curas
occultamque fidem manifestis abstrahe rebus.    145

Nam quo liberior quoque est animosior ignis
semper in inclusis, nec ventis segnior ira est
sub terra penitusque movent hoc plura : necesse est
vincla magis solvant, magis hoc obstantia pellant.
Nec tamen in rigidos exit contenta canales          150
vis animae flammaeve : ruit qua proxima cedunt
obliquumque secat quae visa tenerrima claustra.
Hinc terrae tremor, hinc motus, ubi densus hiantu
spiritus exagitat venas cessantiaque urget.
Quod si spissa foret, solido si staret in omni,      155
nulla daret miranda sui spectacula tellus
pigraque et in pondus conferta immobilis esset.

Sed summis si forte putas concedere causis
tantum opus et summis alimentum viribus, ora,
quod valida in promptu cernis, validosque recessus, 160
falleris et nondum certo tibi lumine res est.
Namque illis quodcumque vacans hiat impetus omnis
et sese introitu solvunt adituque patenti
conversae languent vires animosque remittunt.
Quippe ubi quod teneat ventos acuatque morantes  165
in vacuo defit, cessant tantumque profundi
explicat errantes et in ipso limine tardant :
angustis opus est turbent in faucibus, illic
fervet opus densique premit premiturque ruina
nunc Euri Boreaeque Notus, nunc huius uterque.      170
Hinc venti rabies, hinc saevo quassat hiatu
fundamenta soli, trepidant urbesque caducae
inde, neque est aliud, si fas est credere, mundo
venturam antiqui faciem, veracius omen.
Haec imo cum sit species naturaque terrae,            175
introrsus cessante solo trahit undique venas
Aetna sui manifesta fides et proxima vero est.
Non illic, duce me, occultas scrutabere causas :
occurrent oculis ipsae cogentque fateri.
Plurima namque patent illi miracula monti.             180
Hinc vasti terrent aditus merguntque profundo,
porrigit hinc artos penitus quos exugit ultra.
Hinc spissae rupes obstant discordiaque ingens
inter opus : nectunt varie mediumque coercent,
pars igni domitae, pars ignem ferre coactae,          185
ut maior species Aetnae succurrat inanis.
Haec operis visenda sacri faciesque domusque,
haec illi sedes tantarumque area rerum est.

Nunc opus artificem incendi causamque reposcit.
Non illam parvo aut tenui discrimine : ignes,          190
mille sub exiguo ponent tibi tempora vera.
Res oculos ducunt, res ipsae credere cogunt.
Quin etiam tactus moneat, contingere tuto
si liceat : prohibent flammae custodiaque ignis
illi operi est ; arcent aditus divinaque rerum          195
cura sine arbitrio est : eadem procul omnia cernes.
Nec tamen est dubium, penitus quis torqueat Aetnam
aut quis mirandus tantae faber imperet arti.
Pellitur exustae glomeratim nimbus harenae,
flagrantes properant moles, volvuntur ab imo         200
fundamenta fragor tota nunc rumpitur Aetna,
nunc fusca pallent incendia mixta ruina.
Ipse procul tantos miratur Iuppiter ignes,
neve sepulta novi surgant in bella Gigantes
neu Ditem regni pudeat neu Tartara caelo              205
vertat in occulto tantum premit ! omnia at extra
congeries operit saxorum et putris harenae.
Quae nec sponte sua veniunt nec corporis ullis
sustentata cadunt robustis viribus : omnes
exagitant venti turbas ac vertice saevo                  210
in densum coniecta rotant volvuntque profundo.
Haec causae exspectata ruunt incendia montis ;
spiritus inflatis nomen, languentibus aer.
Nam prope, nequiquam per se est violentia ; semper
ingenium velox illi motusque perennis,                   215
verum opus auxilium est ut pellat corpora : nullus
impetus est ipsi : qua spiritus imperat, audit.
Hic princeps magnoque sub hoc duce militat ignis.

Nunc quoniam in promptu est operis natura solique,
unde ipsi venti ? quae res incendia pascit ?              220
cur subito cohibentur, inest quae causa silenti ?
subsequar : immensus labor est, sed fertilis idem
digna laboratis respondent praemia curis.
Non oculis solum pecudum miranda tueri
more nec effusos in humum grave pascere corpus,   225
nosse fidem rerum dubiasque exquirere causas,
ingenium sacrare caputque attollere caelo,
scire quot et quae sint magno fatalia mundo
principia (occasus metuunt ? ad saecula pergunt,
et firma aeterno religata est machina vinclo ?),       230
solis scire modum et, quanto minor orbita lunae est,
haec brevior cur sis bis senos pervolet orbes,
annuos ille meet ; quae certo sidera currant
ordine quaeve suos servent incondita cursus,
scire vices etiam signorum tradita iura                   235
(sex cum nocte rapi, totidem cum luce referri),
nubila cur caelo, terris denuntiet imbres,
quo rubeat Phoebe, quo frater palleat igni,
tempora cur varient anni (ver, prima iuventa
cur aestate perit, cur aestas ipsa senescit              240
autumnoque obrepit hiemps et in orbe recurrit ?) ;
axem scire Helices et tristem nosse cometem,
Lucifer unde micet quave Hesperus, unde Bootes,
Saturni quae stella tenax, quae Martia pugnax,
quo rapiant nautae, quo sidere lintea tendant ;       245
scire vias maris et caeli praediscere cursus,
quo vocet Orion, quo Sirius excubet index,
et quaecumque iacent tanto miracula mundo
non disiecta pati nec acervo condita rerum,
sed manifesta notis certa disponere sede               250
singula, divina est animi ac iucunda voluptas.
Sed prior haec homini cura est, cognoscere terram
et quae hunc miranda tulit natura notare:
haec nobis magna, affinis caelestibus astris.
Nam quae mortali spes quaeve amentia maior,       255
in Iovis errantes regno perquirere velle,
tantum opus ante pedes transire ac perdere sese est !
Torquemur miseri in parvis premimurque labore.
Scrutamur rimas et vertimus omne profundum,
quaeritur argenti semen, nunc aurea vena,             260
torquentur flamma terrae ferroque domantur,
dum sese pretio redimant, verumque professae
tum demum viles taceant inopesque relictae.
Noctes atque dies festinant arva coloni ;
callent rure manus, glebarum expendimus usum :    265
fertilis haec segetique feracior, altera viti,
haec platanis humus, haec herbis dignissima tellus,
haec diviti melior pecori silvisque fidelis,
aridiora tenent oleae, sucosior ulmis
grata.  Leves cruciant animos et corpora causae,     270
horreaque uti saturent, tumeant et dolea musto
plenaque desecto surgant fenilia campo :
sic avidi semper qua visum est carius istis.

Implendus sibi quisque bonis est artibus : illis
sunt animi fruges, haec rerum maxima merces :      275
scire quid occulto terrae natura coercet,
nullum fallere opus, non mutos cernere sacros
Aetnaei montis fremitus animosque furentis,
non subito pallere sono, non credere subter
caelestes migrasse minas aut Tartara mundi :         280
nosse quid impediat ventos, quid nutriat illos,
unde repente quies et nullo foedere pax sit.

Concrescunt animi penitus, seu forte cavernae
introitusque ipsi servent, seu terra minutis
rara foraminibus tenuis in se abstrahat auras           285
plenius hoc etiam, rigido quia vertice surgit
illinc infestis atque hinc obnoxia ventis
undique diversas admittere cogitur auras,
et coniuratis addit concordia vires,
sive introrsus agunt nubes et nubilus auster             290
seu forte flexere caput tergoque feruntur,
praecipiti delata sono premit una fugatque
torrentes auras pulsataque corpora denset.
Nam veluti sonat ora diu Tritone canoro,
pellit opus collectus aquae vinctusque moveri          295
spiritus et longas emugit bucina voces ;
carmineque irriguo magnis cortina theatris
imparibus numerosa modis canit arte regentis,
quae tenuem impellens animam subremigat unda ;
haud aliter summota furens torrentibus aura           300
pugnat in angusto et magnum commurmurat Aetna.

Credendum est etiam ventorum exsistere causas
sub terra similis harum quas cernimus extra,
ut, cum densa premant inter se corpora, turbant,
elisa in vacuom fugiant et proxima secum               305
momine tota trahunt tutaque in sede resistunt.

Quod si forte mihi quaedam discordia tecum est,
principiis aliis credas consurgere ventos :
non dubium rupis aliquas penitusque cavernas
proruere ingenti sonitu casuque propinquas             310
diffugere impellique animas, hinc crescere ventos;
aut humore etiam nebulas effundere largo,
ut campis agrisque solent, quos alluit amnis:
vallibus exoriens caligat nubilus aer,
flumina parva ferunt auras, vis proxima vento est,  315
eminus adspirat fortis et verberat humor.
Atque haec in vacuo si tanta potentia rerum est,
hoc plura efficiant infra clusique necesse est.

His agitur causis extra penitusque: coactus
exagitant ventos ; pugnant in faucibus ; arte           320
pugnantes suffocat iter. Velut unda profundo
terque quaterque exhausta graves ubi perbibit euros,
ingeminant fluctus et primos ultimus urget :
haud secus adstrictus certamine tangitur ictu
spiritus involvensque suo sibi pondera vires             325
densa per ardentes exercet corpora venas
et quacumque iter est, properat transitque morantem,
donec confluvio veluti siphonibus actus
exilit atque furens tota vomit igneus Aetna.

Quod si forte putas isdem decurrere ventos             330
faucibus atque isdem pulsos remeare, notandas
res oculis locus ipse dabit cogetque negare.
Quamvis caeruleo siccus Iove fulgeat aether
purpureoque rubens surgat iubar aureus ostro,
illinc obscura semper caligine nubes                       335
pigraque defuso circumstupet humida vultu
prospectans sublimis opus vastosque receptus.
Non illam videt Aetna nec ullo intercipit aestu ;
obsequitur quacumque iubet levis aura, reditque.

Placantes etiam caelestia numina ture                   340
summo cerne iugo vel qua liberrimus Aetnae
introspectus hiat, tantarum semina rerum,
si nihil irritet flammas stupeatque profundum.
Huic igitur credis, torrens ut spiritus ille,
qui rupes terramque notat, qui fulminant ignie,      345
cum rexit vires et praeceps flexit habenas,
praesertim ipsa suo declivia pondere numquam
corpora deripiat validoque absolverit arcu ?
Quod si fallor, adest species tantusque ruinis
impetus attentos oculorum transfugit ictus.            350
Nec levis adstantes igitur ferit aura movetque.
Sparsa liquore manus sacros ubi ventilat ignes,
verberat ora tamen, pulsatque corpora nostris
incursant, adeo in tenui vim causa repellit !
Non cinerem stipulamve levem, non arida sorbet     355
gramina, non tenues plantas humus excita praedas.
Surgit odoratis sublimis fumus ab aris :
tanta quies illi est et pax innoxia rapti !
Sive peregrinis igitur propriisve potentes
coniurant animae causis, ille impetus ignes             360
et montis partes atra subvectat arena
vastaque concursu trepidantia saxa fragoris
ardentesque simul flammas ac fulmina rumpunt :
haud aliter quam, cum prono iacuere sub Austro
aut Aquilone fremunt silvae, dant bracchia nodo     365
implicitae et serpunt iunctis incendia ramis.

Nec te decipiant stolidi mendacia vulgi,
exhaustos cessare sinus, dare tempora, rursus
ut rapiant vires repetantque in proelia victi.
Pelle nefas animo mendacemque exue famam:        370
non est divinis tam sordida rebus egestas
nec parvas mendicat opes nec corrogat aures.
Praesto sunt operae ventorum examina semper ;
causa latet, quae rumpat iter cogatque morari.
Saepe premit fauces magnis exstructa ruinis          375
congeries clauditque vias luctamine ab imo
et, spisso veluti tecto, sub pondere praestat
haud similes teneros cursu, cum frigida monti
desidia est tutoque licet discedere ventos.
Post, ubi conticuere, mora velocius urgent ;           380
pellunt oppositi moles ac vincula rumpunt ;
quicquid in obliquom est, frangunt iter, acrior ictu
impetus exoritur ; magnis operata rapinis
flamma micat latosque ruens exundat in agros :
sic cessata diu referunt spectacula venti.               385

Nunc superant quaecumque regant incendia silvae,
quae flammas alimenta vocent, quid nutriat Aetnam.
Incendi poterunt illis vernacula causis
materia appositumque igni genus utile terrae.
Uritur assidue calidus nunc sulpuris humor,              390
nunc spissus crebro praebetur alumine sucus;
pingue bitumen adest et quicquid comminus acris
irritat flammas, illius corporis Aetna est.
Atque hanc materiem penitus discurrere fontes
infectae eripiantur aquae radice sub ipsa ;              395
pars oculis manifesta iacet, quae robore dura est
ac lapis: in pingui fervent incendia suco.
Quin etiam varie quaedam sine nomine saxa
toto monte liquent : illis custodia flammae
vera tenaxque data est. Sed maxima causa molaris   400
illius incendi lapis est, sibi vindicat Aetnam.
Quem si forte manu teneas ac robore cernas,
nec fervere putes ignem nec spargere posse ;
sed simul ac ferro quaeras, respondet et ictu
scintillat dolor ; hunc multis circum iniice flammis     405
et patere extorquere animos atque exue robur :
fundetur ferro citius, nam mobilis illi
et metuens natura mali est, ubi coritur igni ;
sed simul atque hausit flammas, non tutior haustis
ulla domus servans aciem duransque tenaci               410
saepta fide, tanta est illi patientia victo !
Vix umquam redit in vires atque evomit ignem.
Totus enim denso stipatur robore, tarde
per tenues admissa vias incendia nutrit
cunctanterque eadem et pigre concepta remittit.       415
Nec tamem hoc uno, quod montis plurima pars est,
vincit et incendi causam tenet ille ; profecto
miranda est lapidis vivax animosaque virtus :
cetera materies, quaecumque est fertilis igni,
ut semel accensa est, moritur nec restat in illa         420
quod repetas, tantum cinis et sine semine terra est :
hic semel atque iterum patiens ac mille perhaustis
ignibus instaurat vires nec desinit ante
quam levis excocto defectit robore pumex
in cinerem putresque iacet dilapsus arenas.             425

Cerne Locris etiam : similes assiste cavernas :
illic materiae nascentis copia maior,
sed genus hoc lapidis (certissima signa coloris)
quod nullas adiunxit opes, elanguit ignis.
Dicitur insidiis flagrasse Aenaria quondam               430
nunc exstincta super, testisque Neapolin inter
et Cumas locus est multis iam frigidus annis,
quamvis aeterno pingui scatet ubere sulpur :
in mercem legitur, tanto est fecundius Aetna
insula, cui nomen facies dedit ipsa Rotunda,            435
sulphure non solum nec obesa bitumine terra est,
et lapis adiutat generandis ignibus aptus,
sed raro fumat, qui vix si accenditur ardet,
in breve mortalis flammas quod copia nutrit.
Insula durat adhuc Volcani nomine sacra,                  440
pars tamen incendi maior refrixit et alto
iactatas recipit classes portuque tuetur ;
quae restat minor, et dives satis ubere terra est,
sed non Aetnaei vires quae conferat igni.
Atque haec ipsa tamen iam quondam exstincta fuisset, 445
ni furtim adgereret Siculi vicinia montis
materiam silvamque suam pressove canali
huc illuc ageret ventos et pasceret ignes.

Sed melius res ipsa notis spectataque veris
occurrit signis nec temptat fallere testem.               450
Nam circa latera atque imis radicibus Aetnae
candentes efflant lapides disiectaque saxa
intereunt venis, manifesto ut credere possis,
pabula et ardendi causam lapidem esse molarem,
cuius defectus ieiunos colligit ignes.                        455
Ille ubi collegit, flammas iacit et simul ictu
materiam accendit cogitque liquescere secum.

Haud equidem mirum,  Facie quae cernimus extra,
si lenitur opus, restat ; magis uritur illic
sollicitatque magis vicina incendia saxum                460
certaque venturae praemittit pignora flammae.
Nam simul atque movet viris turbamque minatur,
diffugit extemploque solum trahit undique rimis
et grave sub terra murmur demonstrat et ignes.
Tum pavidum fugere et sacris concedere rebus        465
par erit : e tuto speculaberis omnia colli.
Nam subito effervent onerosa incendia raptis,
accensae subeunt moles truncaeque ruinae
provolvunt atque atra sonant examina arenae.
Illinc incertae facies hominumque figurae :              470
pars lapidum domita, stanti pars robora pugnae
nec recipit flammas ; hinc indefessus anhelat
atque aperit se hosti, decrescit spiritus illinc,
haud aliter quam cum laeto devicta tropaeo
prona iacet campis acies et castra sub ipsa.             475
Tum si quis lapidum summo pertabuit igni,
asperior sopito et quaedam sordida faex est,
qualem purgato cernes desidere ferro.
Verum ubi paulatim exsiluit sublata caducis
congeries saxis, angusto vertice surgunt :                480
sic veluti in fornace lapis torretur et omnis
exustus penitus venis subit altius humor,
amissis opibus levis et sine pondere pumex
excutitur, liquor ille magis fervere magisque
fluminis in speciem mitis procedere tandem             485
incipit ac primis demittit collibus undas.
Illae paulatim bis sena in milia pergunt,
quippe nihil revocat, curvis nihil ignibus obstat,
nulla tenet frustra moles, simul omnia pugnant :
nunc silvas rupesque notant haec tela, solumque      490
ipsum adiutat opus facilesque sibi induit amnes.
Quod si forte cavis cunctatus vallibus haesit
(utpote inaequalis volvens perpascitur agros),
ingeminant fluctus et stantibus increpat undis ;
sicut cum rapidum curvo mare cernimus aestu           495
ac primum tenuissimas agit, ulteriores
progrediens late diffunditur et succernens.
Flumina consistunt ripis ac frigore durant
paulatimque ignes coeunt ac flammea messis
exuitur facies : tum prima ut quaeque rigescit          500
effumat moles atque ipso pondere tracta
volvitur ingenti strepitu praecepsque sonanti
cum solido inflicta est, pulsatos dissipat ictus
et qua disclusa est candenti robore fulget.
Emicat examen plagis ; ardentia saxa                       505
scintillas procul ecce vides, procul esse : ruentes
incolumi fervore cadunt ; verum impetus igni est
Symaethi quondam ut ripas traiecerit amnis ;
vix iunctas quisquam fixo dimoverit illas ;
vicenos persaepe pedes iacet obruta moles.              510

Sed frustra certis disponere singula causis
temptamus, si firma manet tibi fabula mendax,
materiam ut credas aliam fluere igne, favillae
flumina proprietate simul concrescere, sive
commixtum lento flagrare bitumine sulphur.             515
Nam posse exusto cretam quoque robore fundi
(et figulos huic esse fidem) dein frigoris usu
duritiem revocare suam et constringere venas.
Sed signum commune leve est atque irrita causa
quae trepidat : certo verum tibi pignore constat.      520
Nam velut arguti natura est aeris et igni
cum domitum est, constans eademque et robore salvo
ultraque ut possis aeris cognoscere partem,
haud aliter lapis ille tenet, seu forte madentes
effluit in flammas, sive est securus ab illis,              525
conservatque notas nec voltum perdidit ignis.
Quin etiam alternans multis color ipse fefellit
aut odor aut levitas : putris magis ille magisque,
una operis facies eadem perque omnia terra est.

Nec tamen infitior lapides ardescere certos,             530
interius furere accensos : haec propria virtus.
Quin ipsis quaedam Siculi cognomina saxis
imposuere firdicas et iam ipso nomine signant
fusilis esse notae ; numquam tamen illa liquescunt,
quamvis materies foveat sucosior intus,                  535
ni penitus venae fuerint commissa molari.

Quod si quis lapidis miratur fusile robur,
cogitet obscuri verissima dicta libelli,
Heraclite, tui : nihil insuperabile ab igni
omnia quo rerum naturae semina iacta.                   540

Sed nimium hoc mirum ? Densissima corpora saepe
et solido vicina tamen compescimus igni.
Non animos aeris flammis succumbere cernis ?
Lentitiem plumbi non exuit ? ipsaque ferri
materies praedura tamen subvertitur igni                545
spissaque suspensis fornacibus aurea saxa
exsudant pretium et quaedam fortasse profundo
incomperta iacent similique obnoxia sorti.
Nec locus ingenio est : oculi te iudice vincent.
Nam lapis ille riget praeclususque ignibus obstat,    550
si parvis torrere velis caeloque patenti ;
candenti pressoque agedum fornace coerce :
nec sufferre potest nec saevum durat in hostem,
vincitur et solvit vires captusque liquescit.

Quae maiora putas autem tormenta movere           555
posse manu ? quae tanta putas incendia nostris
sustentare opibus, quantis fornacibus Aetna
uritur ac sacro numquam non fertilis igni ?
Sed non qui nostro fervet moderatior usu,
sed caelo propior vel quali Iuppiter ipse                 560
armatus flamma est.  His viribus additur ingens
spiritus adstrictis elisus faucibus, ut cum
fabriles operae rudibus contendere massis
festinant, ignes quatiunt follesque trementes
exanimant pressoque instigant agmine ventum.    565
Haec operis fama est ; sic nobilis uritur Aetna :
terra foraminibus vires trahit, urget in artum
spiritus incendi, vis it per maxima saxa.

Magnificas laudes operosaque visere templa,
divitiis hominum aut arcas memorare vetustas    570
traducti maria et terras per proxima fatis
currimus atque avidi veteris mendacia famae
eruimus cunctasque libet percurrere gentes.
Nunc iuvat Ogygiis circumdata moenia Thebis
cernere, quae fratres (ille impiger, ille canorus),  575
condere, felicesque alieno intersumus aevo ;
invitata piis nunc carmine saxa lyraque,
nunc gemina ex uno fumantia saxa vapore
miramur septemque duces raptumque profundo.
Detinet Eurotas illic et Sparta Lycurgi                  580
et sacer in bellum numerus, sua turba, trecenti ;
nunc hic Cecropiae variis spectantur Athenae
carminibus gaudentque soli victrice Minerva :
excidit hic reduci quondam tibi, perfide Theseu,
candida sollicito praemittere vela parenti ;           585
tu quoque Athenarum carmen, tam nobile sidus,
Erigone ; sedes vestras Philomela canoris
evocat in silvis ; at tu, soror, hospita tectis
acciperis, solis Tereus ferus exsulat agris.
Miramur Troiae cineres et flebile victis                 590
Pergamon exstinctosque suo Phrygas Hectore : parvum
conspicimus magni tumulum ducis : hic et Achilles
impiger et victus magni iacet Hectoris ultor.
Quin etiam Graiae fixos tenuere tabellae
signave : nunc Paphiae rorantes matre capilli        595
sub truce nunc parvi ludentes Colchide nati,
nunc tristes circa subiecta altaria cervae
velatusque pater, nunc gloria viva Myronis
et iam mille manus operum turbaeque morantur.
Haec visenda putas terrae dubiusque marisque :    600
artificis naturae ingens opus adspice ; nulla
tum tanta humanae plebis spectacula cernes,
praecipueque vigil, fervens ubi Sirius ardet.

Insequitur miranda tamen sua fabula montem,
nec minus ille pio, quamquam sons, nobilis ignist. 605
Nam quondam ruptis excanduit Aetna cavernis
et velut eversis penitus fervoribus ignes
evecta in longum rapidis fervoribus unda,
haud aliter quam cum saevo Iove fulgurat aether
et nitidum obscura caelum caligine torquet.           610
Ardebant agris segetes et mollia cultu
iugera, cum dominis silvae collesque urebant.
Vixdum castra putant hostem movisse ; tremebant,
et iam finitimae portas evaserat urbis.

Tum vero ut cuique est animus viresque rapinae,   615
tutari conantur opes : gemit ille sub auro,
colligit ille arma et stulta cervice reponit,
defectum raptis illum sua carmina tardant,
hic velox nimio properat sub pondere pauper,
et quod cuique fuit cari, fugit ipse sub illo.            620
Sed non incolumis dominum sua praeda secuta est :
cunctantes vorat ignis et undique torret avaros ;
consequitur fugisse ratis et praemia ; captis
concrepat : haec nullis parsura incendia pascunt
vel solis parsura piis. Namque optima proles          625
Amphiomus fraterque pari sub munere fortes,
cum iam vicinis streperent incendia tectis,
adspiciunt pigrumque patrem matremque senecta
eheu ! defessos posuisse in limine membra.
Parcite, avara manus, dites attollere praedas !      630
illis divitiae solae materque paterque :
hanc rapient praedam mediumque exire per ignem
ipso dante fidem properant. O maxima rerum
et merito pietas homini tutissima virtus !
Erubuere pios iuvenes attingere flammae              635
et quacumque ferunt illi vestigia, cedunt.
Felix illa dies, illa est innoxia terra !
Dextra saeva tenet laevaque incendia ; ferunt
ille per obliquos ignes fraterque triumphans,
tutus uterque pio sub pondere sufficit  ; illa          640
et circa geminos avidus sibi temperat ignis.
Incolumes abeunt tandem et sua numina secum
salva ferunt. Illos mirantur carmina vatum ;
illos seposuit claro sub nomine Ditis
nec sanctos iuvenes attingunt sordida fata,           645
securae cessere domus et iura piorum.